बालबालिकाहरूको विकासमा प्रशंसा र प्रोत्साहनको आवश्यकता

अनन्तकुमार लाल दास

    “आमा, म यसपटक पनि विज्ञानमा फेल भएँ । मलाई लाग्छ म यस विषयमा कहिले पनि उत्तीर्ण हुन सक्दिनँ । जति अभ्यास गरे तापनि केही फाइदा भएन,” आप्mनो झोलालाई पलङ्गमा फाल्दै दश वर्षीया मेरी छोरीले लगभग रुँदै आमासँग भनिन् । “अझ अभ्यास गर । आजदेखि नै म तिमीलाई ट्यूसन लगाइदिन्छु । तिमी विज्ञानमा सबैभन्दा राम्री हुनेछौ,” आमाले भनिन् । “बेकारमा पैसा किन फाल्छौ । म यस विषयमा पास नै हुन सक्दिनँ,” छोरीलाई यसरी दुःखी भएको हेरेर आमालाई आश्चर्य भयो । उनले भनिन् “खबरदार, यस्तो कुरा न सोच । कोशिश र परिश्रम गरेपछि केही असम्भव छैन । मलाई आशा छ कि तिमीले विज्ञानमा अवश्य नै राम्रो गर्छौ ।” र, यसो भयो पनि । आमाको प्रोत्साहन र प्रेरणाले मेरी छोरीले विज्ञानमा राम्रो अङ्क ल्याउन थालिन्।
    हामी सबैलाई थाहा छ, बालबालिकाहरूको विकासको लागि प्रशंसा र प्रोत्साहन कति आवश्यक छ । किनभने बालबालिकाहरू जसरी–जसरी ठूला हुँदै जान्छन्, नयाँ–नयाँ कुराहरू पनि सिख्दै जान्छन् र अरूले उनीहरूको प्रशंसा गरून् भन्ने चाहना पनि सँगसँगै विकसित हुँदै जान्छ । आलोचनाले प्रगति र सकारात्मक विकासको बाटोमा अवरोध पु¥याउँछ भने सकारात्मक प्रोत्साहनले उनीहरूलाई सन्तुलित धारणा बनाउनमा मदत गर्दछ । यसबाट सही र गलतबारे निर्णय लिन उनीहरूलाई सजिलो हुन्छ ।
    बालबालिकाहरू अति संवेदनशील हुन्छन् । यस कारण उनीहरूले गरेका काममा यदि पटकपटक गल्ती खोज्ने प्रयास गरिन्छ भने हतोत्साहित हुँदै जान्छन् । उनीहरू आपूmभन्दा ठूलाबडासँग मार्गदर्शनको अपेक्षा राख्छन् । यदि उनीहरूलाई मायालु तरीकाले सम्झाइयो वा सही दिशानिर्देश दिइयो भने छिट्टै लक्ष्यलाई प्राप्त गर्न सक्छन् ।
    बालबालिकाहरू स्पन्जजस्तै हुन्छन् । हामी जे पनि भन्छौं, उनीहरूले छिट्टै ग्रहण गर्छन् । सही कुरो त के हो भने उनीहरूले सधैं सहमतिको खोज गरिराखेका हुन्छन् । हामी नै प्रेरणाको स्रोत भई उनीहरूभित्र आशावादी दृष्टिकोणको सञ्चार गर्न सक्छौं । आपूmले गरेको प्रयास र सही–गलतबीच निर्णय लिंदा प्रोत्साहनको शब्द प्राप्त गरेर बालबालिकाहरूले आप्mनो ध्यान केन्द्रित गर्न सक्छन् । बालबालिकाहरूलाई यो भन्नुपर्छ कि उनीहरूले परिश्रमका साथ राम्रो काम गरिरहेका छन् । बालबालिकाहरूले काम गर्दा गरेको प्रयासमा कमी भए तापनि यदि उनीहरूले उपेक्षाको भाव महसूस गर्दैनन् भने उनीहरूले अझ मेहनतका साथ काम गर्छन् । यदि उनीहरूलाई हर समय उपेक्षा गरिन्छ, किचकिच गरिन्छ वा तिमीसँग कुनै आश गर्नु नै व्यर्थ छ भनिन्छ भने कसरी उनीहरूले सफलता हासिल गर्न सक्छन् । आप्mनो सन्तानको कुरालाई बडो ध्यानपूर्वक सुन्नुपर्छ, मनन गर्नुपर्छ र उनीहरूलाई निर्णय लिन भन्नुपर्छ र यसो गर्न प्रोत्साहित पनि गर्नुपर्छ । अनिमात्र उनीहरूले चाहेजस्तो सफलता हासिल गर्न सक्छन् ।
    ‘मलाई तिमीमाथि विश्वास छ’, ‘तिमी योग्य छौ’, ‘महŒवपूर्ण यो छ कि तिमीले कोशिश ग¥यौ’, ‘एकपटक पुनः कोशिश गर’, ‘तिमी अवश्य सफल हुन्छौ’, ‘तिम्रो योगदान मेरोलागि धेरै महŒवपूर्ण छ’, जस्ता वाक्यहरू यदि आमाबुबा वा शिक्षकले बालबालिकाहरूलाई भन्छन् भने निस्सन्देह बालबालिकाहरूको सोच सकारात्मक हुनुका साथसाथै उनीहरूलाई कुनै पनि बाधाले रोक्न सक्दैन । तर विडम्बना के छ भने ठीक यसको विपरीतका शब्दहरू घरमा अभिभावक र विद्यालयमा शिक्षकहरूले प्रयोग गर्ने गरेका छन् ।
    एकपटक आमासँगै आएको ९ वर्ष उमेरको एकजना केटोको भेट कुनै उपदेशकसँग भयो । उपदेशकले त्यस केटोको आँखामा हेर्दै भने– म तिम्रो आँखामा के हेर्दैछु भने तिमी विजेता हौ । केही वर्ष उप्रान्त उपदेशकलाई त्यस केटोले लेखेको पत्र प्राप्त भयो । जसमा लेखिएको थियो कि कसरी उपदेशकसँग भेटेपछि उसको जीवनमा परिवर्तन आयो । अब उसलाई के लाग्छ भने उसले राम्रो अङ्क प्राप्त गर्न थालेको छ, शिक्षकहरूले पनि उसलाई रुचाउन थालेका छन् र उसका साथीहरू पनि बढेर गएको छ । अन्त्यमा उसले लेखेको थियो मलाई लाग्छ म विजेता बन्न सक्छु । के उसको जीवनमा अचानक परिवर्तन देखा पर्न थालेको थियो ? के ऊ अचानक धेरै बुद्धिमान् भयो ? होइन । मात्र के परिवर्तन भएको थियो भने उसले त्यस उपदेशकको इज्जत गर्दथ्यो र उनको मुखबाट प्रोत्साहित गर्ने शब्दले उसले हरेक कुरोलाई नयाँ ढङ्गले हेर्न थालेको थियो । त्यस एक क्षणले उसको जीवनमा धेरै बदलाव ल्याइदिएको थियो । ससाना बालबालिकाहरूमा ठूलठूला काम गर्ने क्षमता हुँदो रहेछ । मात्र उनीहरूलाई प्रोत्साहनको आवश्यकता पर्दछ । उनीहरूमाथि सबैले विश्वास गर्छन् भन्ने आश्वासनको मात्र आवश्यकता हुन्छ ।
    बालबालिकाहरूमा आत्मविश्वासको कमी वा उनीहरूले राम्ररी काम गरिराखेका छैनन् भन्ने महसूस हुने कुराका लागि पूर्णरूपेण अभिभावकहरू नै जिम्मेवार हुन्छन् । किनभने उनीहरूले आप्mना सन्तानलाई यस्तै वातावरण प्रदान गर्छन्, जसबाट उनीहरू मात्र हतोत्साहित हुन्छन् । यदि अभिभावक नै निराश रहन्छन् भने कसरी सन्तानलाई प्रोत्साहित गर्न सक्छन् ? अचम्मको कुरो के छ भने यदि छोराछोरीहरूले अभिभावकलाई सहायता गर्न खोज्छन् भने “तिमी अहिले सानो छौ” वा “तिमीले झन् कामलाई बढाइदिन्छौ” जस्ता शब्दको प्रयोग गरेर अवहेलना गर्छन् । जुन बेला अभिभावकलाई लाग्छ अब त छोराछोरीहरू ठूला भए । उनीहरूको मदत लिनुपर्छ, त्यस बेला छोराछोरीहरूमा यो भावना नै समाप्त भएर जान्छ । कारण के छ भने सिक्ने अवसर हामीले नै खोस्छौं । उसले दूध खसाल्छ भने त्यसलाई सफा गर्न सिक्छ । बालबालिकाहरूले पनि मेचमा प्लेट राख्न सक्छन्, अतिथिहरूको स्वागत गर्न सक्छन् । आमालाई सघाउन सक्छन् र यिनै ससाना गतिविधिहरूले उनीहरूभित्र केही प्राप्त गर्ने चाहना उत्पन्न हुन्छ । एकसाथ मिलीजुली काम गर्ने प्रेरणा प्राप्त गर्छन् ।
    एकपटक भ्यागुतोको एउटा समूह जङ्गलमा घुम्दै थियो । त्यसमध्ये दुईवटा भ्यागुतो कुँवामा खसेछन् । सबै भ्यागुतो कुँवाको चारैतिर उभिए र कुँवाको गहिराइ हेरेर भने अब यिनीहरूलाई मर्नबाट कसैले बचाउन सक्दैन । तर ती दुवै भ्यागुतो बाहिर आउनका लागि सक्दो प्रयास गरिरहेका थिए । तर बाहिर उभिरहेका भ्यागुतोहरूले पटकपटक भन्दै रहे, अब तिमीहरू दुवै बाँच्दैनौ । एउटा भ्यागुतोलाई साथी भ्यागुतोको कुरो मन परेन । उसले प्रयास गर्न छाड्यो र केही क्षणपश्चात् म¥यो । दोस्रो भ्यागुतोले प्रयास गर्न छोडेन । बाहिर उभिएका भ्यागुतोहरू कराउँदै रहे तर अन्त्यमा प्रयासको कारण दोस्रो भ्यागुतो बाहिर आउन सफल भयो । उसका साथीहरूलाई बडो आश्चर्य लाग्यो । उनीहरूले सोध्दा उसले आपूm बहिरो भएको बतायो । उसलाई के लागेको थियो भने उसलाई साथीहरूले ‘हिम्मत न हार, कोशिश गर’ भनिरहेका छन् । जसले गर्दा ऊ बाहिर आउन सफल भयो । भन्नुको अर्थ के हो भने शब्दमा विपरीत परिस्थितिमा पनि साहसी बनाउने क्षमता लुकेको हुन्छ ।
    प्रशंसा र प्रोत्साहनबीच अन्तर हुन्छ । यही कारण हो कहिलेकाहीं प्रशंसालाई प्रोत्साहन पनि भन्ने गरिन्छ । यदि धेरै प्रशंसा गरियो भने बालबालिकाहरूले के बुभ्mछन् भने उनीहरूले जे कुरो पनि गर्न सक्छन् । यसरी बढी आत्मविश्वासले गर्दा बालबालिकाहरू लक्ष्यसम्म पुग्न भ्रमित पनि हुन सक्छन् । अर्कोतर्पm उनीहरूलाई के डर हुन्छ भने यदि पुनः राम्रो गर्न नसके आमाबुबाले के भन्नुहुन्छ । यस कारण पछाडि पर्ने सम्भावना पनि बढी हुन्छ । गल्ती भएपछि त्यस कामलाई सही तरीकाले गर्न प्रेरित गर्नु एउटा कुरो हो भने सही–गलतबीचको अन्तरलाई नबुझाइ उनीहरूलाई खुशी पार्नका लागि मात्र प्रशंसा गर्नु अर्को कुरो हो । यसो भएमा असफल हुने डरले उनीहरूले केही गर्न सक्दैनन् ।
    प्रोत्साहन बाँकी रहेका कामलाई पूरा गर्ने कोशिशसँग सम्बन्धित हुन्छ । यो परिणामसँग होइन काम गर्ने प्रक्रियाको हिस्सा हुन्छ । बालबालिकाहरूलाई सकारात्मक सोचको धर्ती दिनका लागि प्रोत्साहनले एउटा औजार जस्तै काम गर्छ, जसको प्रयोगले बालबालिकाहरूलाई स्वस्थ, खुशी र जिम्मेवार बनाउन सकिन्छ । बालबालिकाहरूमा नयाँ–नयाँ काम गर्ने उत्साह हुन्छ । उनीहरूलाई त्यसबेलासम्म त्यो काम गर्न दिनुहोस्, जबसम्म उनीहरू सफल हुँदैनन् । तर बीचबीचमा उनीहरूलाई यो महसूस गराउनुहोस् कि उनीहरूमा त्यस कामलाई गर्ने क्षमता छ । यसका लागि सही ढङ्गले आप्mनो कुरा उनीहरूको अगाडि राख्नुहोस् र उनीहरूका कुराहरू पनि सुन्नुहोस् । आप्mनो कुरा राख्दा उनीहरूलाई स्पर्श गर्नुहोस् । पिठ्यूँलाई थपथपाउनुहोस् । उनीहरूलाई गल्ती हुनु कुनै ठूलो कुरो होइन भनी सान्त्वना दिनुहोस् । सिक्नका लागि यो पनि अनिवार्य हो भन्नुहोस् । उनीहरूले गरेका प्रयासको सराहना गर्नुहोस् । उनीहरूका साथीहरूसँग उनीहरूको तुलना नगर्नुहोस् । आप्mनो सन्तानलाई यसरी माया दिनुहोस् कि उनीहरूले आपूmलाई मूल्यवान् ठानून् ।