विद्यालय परिसरमा सिसिटिभी

अनन्तकुमार लाल दास

    स्थानीय तहको निर्वाचन २०७४ मा सम्पन्न भयो । स्थानीय सरकारका बहुमुखी क्रियाकलापहरूले समाजका महŒवपूर्ण क्षेत्रहरूलाई असर गर्न थालेको छ । निर्वाचित जनप्रतिनिधिहरू आधुनिक, प्रगतिशील एवं वैज्ञानिक सोचयुक्त रहेको देखाउन केही नयाँ काम शुरू गरौं भन्ने मनोवैज्ञानिक दबाबमा देखिए । त्यसका निमित्त उनीहरूले सबैभन्दा सहज प्रविधिको प्रयोग उचित ठाने । निर्वाचित जनप्रतिनिधि नहुँदा र व्यवस्थापन समितिको खिचलोले गर्दा कतिपय समस्या विद्यालयमा पैmलिंदै गएको थियो । ती समस्याहरू थिए–कक्षाकोठा सफा नहुनु, विद्यार्थीहरूमा अनुशासनको कमी, शिक्षकहरू समयमा नआउनु, स्टाफ रूममा राजनीतिक गफ चुट्नु, अभिभावकहरूद्वारा यदाकदा विद्यालयमा अराजकता खडा गर्नु, शिक्षकहरूको व्यवहार विद्यार्थीमैत्री नहुनु, प्रधानाध्यापक र शिक्षकको सम्बन्ध पढाइमैत्री नहुनु, विद्यालयका सामग्रीहरू चोरी हुनु, छात्राहरूसँग दुव्र्यवहार हुनु । यसको समाधानका लागि सबैभन्दा छोटो, सरल र सहज उपाय नयाँ नेतृत्वलाई विद्यालयमा सिसिटिभी जडान गरिदिनु नै लाग्यो । यसले अतिरिक्त लाभ के पनि हुने भयो भने विद्यालय स्मार्ट स्कूल बन्यो । यसरी कम्प्युटर उपयोगबाट वञ्चित रहेका विद्यालयहरू पनि रातारात कम्प्युटरीकरणबाट जोडिए । स्थानीय सञ्चार माध्यमहरूले सित्तैमा यसको प्रचार गरिदिने भए ।
    यो नयाँ प्रविधि जसबाट सम्पूर्ण विद्यालयको गतिविधि निगरानी र नियन्त्रित हुने थियो, त्यसबारे स्थानीय सञ्चार माध्यममा जुन अनुपातमा फराकिलो बहस हुनुपर्ने थियो, त्यो भएन । सिसिटिभी जडान भइसकेकपछि के कस्ता असरहरू देखा परे त्यसको कुनै फौलोअप रिपोर्टिङ भएन । सम्पादकहरूले आप्mना रिपोर्टरहरूलाई यस्ता विषयमा लगाउन चाहेनन् । हामीकहाँ शिक्षासम्बन्धी विषयगत रिपोर्टिङ गर्नेहरूको अत्यन्त कमी छ । थोरबहुत गर्ने पनि छन् भने तिनीहरूमा विषयगत संवेदनशीलता र गहिरो जानकारीको अभाव छ । यस कारण अभिभावकहरू पनि यस्ता विषयप्रति ध्यान दिन सकिरहेका छैनन् । स्थानीय मिडियाले यस विषयमा फराकिलो विमर्श गरेको भए यसतर्पm अभिभावकहरूको पनि ध्यान आकर्षित हुन्थ्यो । शिक्षक र विद्यार्थी सङ्गठनहरू प्रायः राजनीतिक दलका दास हुन् । उनीहरूमा स्वतन्त्र चेतको असाध्यै कमी छ । त्यसैले पनि यस आलेखभित्र यस विषयमाथि सङ्क्षिप्त चर्चा गर्ने जमर्को गरिएको छ ।
    गुणस्तरीय शिक्षा र केटाकेटीको सुरक्षाको जिम्मेवारी सिसिटिभीमाथि छाडिदिने चेष्टाले हाम्रो ध्यान कतिपय महŒवपूर्ण विषयबाट अन्यत्र मोडियो । शिक्षकहरू पर्याप्त तयारीका साथ कक्षामा जाँदैनन् अथवा तिनको उपस्थितिमा पनि केटाकेटीहरू सुरक्षित हुँदैनन् भन्ने हामीलाई लाग्छ भने उनीहरूमाथि सिसिटिभीमार्पmत निगरानी गर्नुभन्दा उनीहरूलाई सक्षम, योग्य र जिम्मेवार बनाउनु र त्यसका निम्ति सहायक परिस्थिति निर्माण गर्नु होइन ? तर यो जिम्मेवारी त हामीले प्रविधि व्यवस्थापन गर्ने कम्पनीलाई दिएका छौं । कक्षा कोठामा सिसिटिभी जडान गर्दा शिक्षकहरूलाई बढी राम्रो र जिम्मेवार बनाउनुभन्दा ज्यादा उनीहरूलाई बढी सावधान, बढी सतर्क रहन मात्र प्रेरित गर्नेछ । त्यसको सोझो असर शिक्षकहरूको मनोविज्ञानमा पर्नेछ । उनीहरू एउटा सच्चा शिक्षक भन्दा नक्कली अभिनयकर्ता बन्छन् । त्यस्तै भइ पनि रहेछ । बेइमानी गर्न चाहने र बेइमानी गर्ने नियत राखेका राजनीतिकर्मीहरूको मिलेमतोले प्रविधि जडान भइसक्दा पनि अनेकौं छल्ने बाटो खोजी निकालेका छन् ।
    कक्षाकोठामा सिसिटिभी क्यामरा लगाई दिएपछि त्यस मार्पmत प्रअ, प्रिन्सिपल वा आमाबुवाले कक्षाका गतिविधि प्रत्यक्ष हेर्न पाउने भएपछि केटाकेटीको सुरक्षा र शिक्षाको गुणस्तर सुनिश्चित हुन्छ भन्ने जुन विश्वास छ त्यसले त शिक्षक अविश्वसनीय र प्रअ अथवा आमाबुवा सधैं विश्वसनीय हुन्छन् । केटाकेटीका लागि के राम्रो के नराम्रो भन्ने शिक्षकलाई थाहा हुँदैन । यो मान्यता वास्तविकताभन्दा निकै टाढा छ । स्कूल परिसरमा र कक्षाकोठाभित्र यस्ता अनेकौं घटना भेटिन्छन्, जसमा संवेदनशील शिक्षकसँग घर अथवा छरछिमेकमा आपूmमाथि भइरहेको हिंसा, शोषण अथवा भेदभावबारे त्यस्ता घटनाबाट भयभीत भएको केटाकेटीले आप्mना अनुभव सुनाएका हुन्छन् । जुन कुरा आप्mनै आमाबुवालाई भन्न उनीहरूको आँट हुँदैन । यस्ता कैयौं वृत्तान्त भेटिने छन् जसमा स्कूलमा पढिरहेका बालिकाले कुनै शिक्षकलाई विश्वासपात्र मानेर, उसको सहायताद्वारा, आमाबुवाले गराइदिन लागेको बालविवाह रोकाइदिएका हुन्छन् । हाम्रा आप्mनै अनुभव छ, एउटा असल सामाजिक शिक्षाको शिक्षकले आप्mना विद्यार्थीहरूसँग आत्मीय सम्बन्ध स्थापित गरे भने विद्यार्थीहरूले गाउँघरका कुरा, सामाजिक–राजनीतिक यथार्थ वा घरपरिवारभित्रको थिचोमिचोबारे बताउँछन् । सिसिटिभी जडान भएपछि यो सहज सम्बन्ध स्थापित हुँदैन । यस्ता कैयौं दृष्टान्त भेटिन्छन् जसमा विद्यार्थीले शिक्षकलाई बताएर आप्mना घरेलू तनावबाट मुक्त भएका छन् । घरमा पढ्ने गतिलो परामर्श र वातावरण पाएका छन् । नजाने यस्ता वृत्तान्त कति होलान्, जहाँ संवेदनशील र सतर्क शिक्षकले कुनै केटाकेटीमा अचानक देखिएको परिवर्तनबाट सचेत भएर घरमा, ट्युशन पढ्दा वा अरू कुनै ठाउँमा शारीरिक अथवा यौन हिंसाको शिकार त भइरहेको छैन भन्ने जान्न र उसलाई त्यो दुश्चक्रबाट मुक्त गर्न प्रयास गरेको छ ।
    कैयौं अवस्थामा केटाकेटीले कक्षाकोठाभित्र आप्mना पीडादायी अनुभव अथवा त्यस्ता आकाङ्क्षाहरू व्यक्त गर्ने ठाउँ पाएका हुन्छन् जुन अभिभावकसामु भन्न सक्दैनन् । घरमा डाक्टर बन्नुपर्ने कठोर दबाब झेलिरहेकी बालिका कक्षाकोठामा प्रसन्न भावले आप्mनो कविता शिक्षकलाई सुनाइरहेकी हुन सक्छिन् । घरमा इन्जिनीयर बन्ने दबाब झेलिरहेको कुनै विद्यार्थी कक्षाकोठामा आप्mनो पेंटिङ प्रदर्शित गरिरहेको हुन सक्छ । सिसिटिभीको एक पक्षीय प्रयोगले यस्ता समस्त सम्भावनामाथि ग्रहण लगाइदिन्छ । यस्ता घटना हामी सबैले पटक–पटक सुनेकै हुनुपर्छ जब परीक्षामा फेल भएको कुनै विद्यार्थीले त्यो कुरा आमाबाबुसँग भन्न नसकेर आत्महत्या गर्छ । उसलाई आप्mनो निराशाभन्दा आमाबुवाको निराशा बढी असहनीय र भयप्रद लाग्छ । उसलाई आप्mनो निराशाभन्दा अभिभावकको बढी चिन्ता हुन्छ । यसै सन्दर्भमा केही पहिले वीरगंजका सिनेमाहलहरूमा चलेको हिन्दी चलचित्र ‘छिछोरे’को सम्झना हुन्छ । त्यसको कथानकपनि यस्तै एउटा सन्तानमा उत्पन्न निराशा र अभिभावकलाई त्यसबारे अनभिज्ञताको बडो संवेदनशील प्रस्तुति गरिएको छ । यसको अर्थ कक्षाकोठाहरू संधैं सुरक्षित, भेदभावरहित र संवेदनशील हुन्छ र शिक्षकहरू केटाकेटीको हितका निम्ति सधैं प्रतिबद्ध हुन्छन् भन्ने पटक्कै होइन । तर सिसिटिभीमार्पmत कक्षाकोठामा आमाबुवाले निगरानी गर्छन् र त्यसले शिक्षाको गुणस्तर बढाउँछ र केटाकेटी सुरक्षित हुन्छन् भन्ने निष्कर्षमा पुग्नु  तर्कसङ्गत मान्न सकिंदैन ।
    केटाकेटीलाई सघन निगरानीको यस्तो परिवेशले परम्परागत रूढिवादी, जातिवादी ढाँचालाई चुनौती दिन कसरी उत्प्रेरित गर्न सक्ला जबकि कैयौं वा अधिकांश अभिभावकहरू त्यस्तो ढाँचाका पक्षमा हुन सक्छन् ? स्पष्ट छ यस्तो अवस्थामा विद्यार्थीलाई तार्किक र आलोचनात्मक ढङ्गले खुला विचार विमर्श गर्न प्रोत्साहित गर्ने शिक्षकको प्रयास सघन निगरानीको शिकार बन्न सक्छ । केटाकेटीको अवस्था शायद अझ बढी दयनीय हुन सक्छ । यस्तो निगरानी हुने कक्षाकोठामा केटाकेटीले के बालपनका अबोध चकचक गर्न सक्लान् ? एकअर्कासँग आप्mनो मनको कुरा खोल्न सक्लान् ? प्रत्येक गल्तीलाई आमाबुवा लगायत अनेकौं मानिसले हेरिरहेका हुन्छन् भन्ने थाहा भएपछि केटाकेटीले गल्ती गर्ने र त्यसबाट सिक्ने सम्भावना पनि घट्दै जानेछ । त्यस बच्चाको हविगतको कल्पना गर्नुस् जसका आमाबुवा शिक्षक भन्दा चर्कोरूपमा आप्mनो सन्तानमाथि आँखा गाडेर बसेका हुन्छन् र ऊ स्कूलबाट लखतरान भएर घर पुग्नासाथ उसमाथि यस्ता प्रश्न बर्सिन थाल्छ, “सरले प्रश्न गर्दा आप्mनो हात किन नउठाएको ? मैले घरमा जसरी सिकाएर पठाएको थिएँ त्यसरी जवाफ किन नदिएको ? सरले पढाइरहेको बेला झ्याल बाहिर किन हेरेको ? अर्को बेंचको साथीमाथि किन कर्के आँखाले हेरेको ? घरको कुरा त्यहाँ किन सुनाएको ? यस्ता कुराले कुनैपनि केटाकेटीलाई आपूmले सामना गर्नुपरिरहेको पारिवारिक वा सामाजिक चुनौती वा समस्या वा शोषण आप्mना सहपाठी वा शिक्षकहरूलाई सुनाएर हलुको बन्न सक्ला ?
    यस्तोमा शिक्षकले किन बढी जोखिम मोल्छ ? उसले सुरक्षित विकल्पको बाटो रोज्छ । शिक्षकले पूर्णतः औपचारिक ढाँचाबाट पढाउन थाल्छ । त्यहाँ कुनै प्रकारको आत्मीयता हुँदैन । विद्यार्थीहरू पनि यन्त्रवत् हुन्छन् । यस्तोमा कसरी खुला र सहज संस्कृतिको विकास हुन्छ ? सहज वातावरण भएन भने विद्यार्थीको विकास हुँदैन । केटाकेटीलाई खाली भाँडो मानेर एकतर्फी रूपमा दिइने ज्ञान, शिक्षा होइन । कक्षामा गल्ती गर्ने, गल्तीबाट सिक्ने र एक अर्काबाट सिक्ने मौका उपलब्ध हुनुपर्छ तर यस्तो कक्षाकोठाको निर्माण सन्देहका दृष्टिले गरिने निगरानी अन्तर्गत सम्भव हुँदैन । शिक्षालाई एकतर्फी ज्ञान वितरणको प्रक्रिया नमान्ने हो र यसमा सामाजिक परिवर्तनको सम्भावना खोज्ने हो भने कक्षाकोठाहरूलाई यस्तो ठाउँ बनाउनुपर्छ जहाँ विनाकुनै डर इमानदार संवाद हुन सकोस् । पूर्वाग्रह र रूढिवादी अवधारणालाई जरैदेखि उखेल्न यस्ता ठाउँ चाहिन्छ जुन संवेदनशील र ननजजमेन्टल होस् तर गुप्त माइक्रोफोन र सिसिटिभीबाट सज्जित स्थल त्यस्तो ठाउँ हुन सक्दैन । त्यस्तो ठाउँमा त संवाद इमानदार नभएर क्यामराका निमित्त गरिएको प्रदर्शन मात्र हुन जान्छ ।
    अर्को कुरा पनि छ । पर्सा जिल्लामैं यो प्रयोग खुब चलेको छ । सुनिन्छ कैयौं ठाउँका सिसिटिभी बिग्रिए वा बिगारिए । खरीद गर्दा नै आर्थिक अनियमितता भएको हुनाले कतिपय ठाउँमा कमसल उपकरण खरीद गरिएको गुनासो पनि छ । जहाँ जडान गरिएको छ, त्यहाँ अभिभावकको सहज पहुँच छैन । सिसिटिभीभन्दा पर्सा जिल्लामा धेरै बढी आवश्यक यस्तो शिक्षण प्रणाली विकसित गर्नुपर्छ, जसले विद्यार्थीहरूलाई मानिसका शारीरिक,भावनात्मक र संज्ञानात्मक हित बुझुन् र त्यसको सम्मान गरोस्् । विद्यालय परिसरमा जडान गरिएको सिसिटिभीले शिक्षकलाई तबसम्म जिम्मेवार र सावधान बनाउँछ, जबसम्म ऊ क्यामराको परिधिमा रहन्छ । विद्यालयले अन्य पक्षको गुणस्तरीय सुधारका लागि स्थानीय सरकारको रचनात्मक निर्णयको प्रतीक्षा गरिरहेको छ ।