नदी कटानको स्थायी समाधानका लागि

सञ्जय साह मित्र
    वर्षाले बाढी ल्याउँछ । बाढीले विकास भत्काउँछ । विकास भत्काउन नसके बाढीले गाउँलाई डुबानमा पार्छ, शहरमा पानी पस्छ । गाउँ डुबानमा पार्दा खेतको बाली नष्ट हुन्छ । घर भत्काउँछ । कतिपय अवस्थामा मानिसको पनि मृत्यु हुन्छ ।
    बाढीले हरेक वर्ष कति जनधनको क्षति गर्छ भन्ने कल्पना गर्न पनि गाह्रो छ । सरदर सामान्य तथ्याङ्क आउँछ । हरेक जिल्लामा बाढीले सरदर दश अर्बको क्षति पु¥याउने गरेको छ । बाढीले सबै क्षेत्रमा क्षति पु¥याउने गरेको छ । सबै क्षेत्रको क्षतिको वास्तविक मूल्याङ्कन चाहिं आर्थिक मात्र हुन सक्दैन । आर्थिक क्षेत्र नै सबै कुरो होइन । मानसिक क्षतिको मूल्याङ्कन कसरी गर्ने ? अत्यधिक बाढीले कैयौं परिवारको घर भत्किन्छ । घर भत्किंदा कति गरीब बालबालिकाको सपना त्यतिकै भङ्ग हुन्छ । कति विपन्न बालबालिकाको पढाइ समाप्त हुन्छ । अन्य धेरै क्षेत्रमा यस प्रकारको क्षति हुन्छ ।
    बाढीले भौतिक संरचनामा सबैभन्दा बढी क्षति पु¥याउँछ । मुख्यतया एक दुई वर्ष यता बनेका नयाँ सडकले बढी क्षति पु¥याउने र सडकलाई बढी क्षति पुग्ने हुन्छ । सडकको कारण गाउमF पानी पस्ने र सडक नै बढी क्षति हुने कारण चाहिं आप्mनै ठाउँमा छ । सडकले पानीको निकास नदिने हुनाले यस प्रकारको समस्या आउने गरेको हो । सडक बनाउँदा हरेक सय मिटरमा अनिवार्यरूपमा पानीको निकास दिने वा कुनै पनि सडकलाई दुई फिटभन्दा अग्लो नबनाउने हो भने वास्तवमा बाढीले यतिको क्षति पु¥याउन सक्दैन ।
    विकासलाई बाढीले बगाउने निरन्तरतासँगै विकासको काममा प्रत्यक्ष सरोकार राख्नेहरूको आलोचना पनि बढ्ने गरेको छ । यो स्वाभाविक पनि हो । जुनसुकै कामको सकारात्मक र नकारात्मक प्रतिफल सम्बन्धित पक्षले नै पाउने गरेको छ । एउटा अर्को प्रवृत्ति हाम्रो समाजमा स्वाभाविकरूपमा देखिन्छ कि राम्रो काम गरे पनि आलोचना हुन्छ र नराम्रो काम गरे पनि प्रशंसा हुन्छ । अन्धसमर्थन गर्ने वा अन्धविरोध गर्ने प्रवृत्ति हाम्रो समाजबाट हट्न सकेको छैन । बाढीले धेरै क्षति पु¥याउँछ, जसले गर्दा विकासको ठेकेदारहरूको आलोचना स्वाभाविक हुन्छ ।
    पहिले पनि बाढी आउँथ्यो तर अहिलेको जस्तो क्षति हुँदैनथ्यो । अथवा पहिले क्षति भए पनि यति प्रचारप्रसारमा आउँदैनथ्यो । अहिले पनि पहिलेका नदीहरूको बहावको कथा सुन्दा र नदीका पदचापहरू सुन्दा यस्तो लाग्छ कि नदीको विस्तार क्षेत्र धेरै थियो । बरु अहिले नदी केही हदसम्म नियन्त्रण भएको देखिन्छ । पहिले जनसङ्ख्या धेरै थिएन, यसकारण बस्ती पनि धेरै थिएन । बस्ती धेरै नहुँदा बाढीले धेरै क्षति पु¥याउन पाउँदैनथ्यो । अथवा बाढीले जनधनको क्षति पु¥याउने गरेको भए पनि अहिलेको जस्तो आधुनिक सञ्चारमाध्यमको विकास भइ नसकेको हुनाले घटनाहरू बाहिर आउन पाउँदैनथ्यो ।
    जताततै बस्तीको विस्तार र सडक सञ्जालको विकासले बाढीको पानीको वास्तविक बहावलाई रोकिदिएको छ । पानीको स्वाभाविक गति रोकिएपछि कृत्रिम बाटो अपनाउन बाध्य हुँदा बाढीको भेलले गाउँ, सडक र अन्य सबै कुरा जे उसको बाटोमा आउँछ भत्काउँछ, बगाउँछ र लैजान्छ । यसले गर्दा पहिलेभन्दा बढी जनधनको क्षति भएको देखिएको हो । देखिएको मात्र होइन, भएको पनि हो ।
    हरेक जिल्लामा ठूलो र सानो नदी अवश्य छ । बाढीको समयमा नदीको धारमा मात्र पानी अटाउँदैन । पानीको बहाव नदीभन्दा बाहिर आएपछि स्वाभाविक गतिमा बहने ठाउँको अभाव हुन्छ । जताततै ठूला सडकहरू निर्माण भएका हुन्छन् । सडकले पानी रोक्छ । सडकले पानी रोक्ने भएपछि गाउँ पस्नु स्वाभाविक हो र गाउँ तथा बालीलाई डुबाउनु स्वाभाविक हो । पानीको गति तीव्र भएपछि जनधनको क्षति हुनु स्वाभाविक हो । हरेक वर्ष बाढीले ठूलो क्षति पु¥याइरहेको छ । जसमा पानीको तीव्र गति नै मुख्य कारक रहेको देखिन्छ ।
    नदीमा तटबन्ध लगाइने र नदीले तटबन्ध भत्काउने गरेको हुन्छ । नदीले तटबन्ध भत्काउँदा अझ धेरै क्षति पुगेको देखिन्छ । यसकारण नभत्किने तटबन्ध बनाउनु अबको आवश्यकता रहेको छ । नभत्किने तटबन्धको निर्माण कसरी गर्ने ? यस प्रश्नको उत्तरको लागि सबैभन्दा पहिले भत्किने तटबन्ध कस्ता छन् भनेर हेर्दा स्पष्ट हुन्छ । वास्तवमा वाग्मती र लालबकैयालगायत नदीमा लगाइएका तटबन्ध हेर्दा कस्तो अनुभूति हुन्छ भने यसमा जति खर्च भएको छ, यसले अन्ततः बाढी नआउँदासम्मको लागि सुरक्षा गर्ने मात्र हो । अर्थात् अहिलेको तटबन्धले मनोवैज्ञानिक सुरक्षा पनि दिन सक्दैन र तटबन्धको सिर्जनात्मक उपयोग पनि हुन सकेको छैन । तटबन्ध निर्माण हुनुभन्दा पहिले बाढी र गाउँको खतराको जति डर हुन्थ्यो, तटबन्ध निर्माणपछि यही डर सर्वसाधारणमा पहिलेभन्दा बढी  देखिन थालेको छ ।
    वास्तवमा तटबन्धको निर्माण विस्तृत योजना अनुसार हुनुपर्छ । तटबन्धलाई कुनै पनि हालतमा बाढीको पानीले नाघ्न नसकोस् । नदीमा आउने बाढीको पानीको उचाइ साधारण जमीनको सतहमा सातदेखि आठ फिटसम्म हुन्छ, त्यो पनि ठूलो बाढीको समयमा । जहाँ कटान गरेको हुन्छ, त्यहाँ यदि राम्ररी हेर्ने हो भने जमीनको सतहदेखि पानीको निकास हुने ठाउँ हुन्छ । अर्थात् जहाँबाट पानीको निकास हुन्छ, त्यहाF नै नदीले कटान गरेको हुन्छ ।  नदीले दायाँ वा बायाँ धार परिवर्तन गरेर जाँदा आप्mनो बहावको गहिराइभन्दा नयाँ कटान गर्दा पाँच फिटसम्म गहिरो कटान गरेको हुन्छ । यसबाट यो सिद्ध हुन्छ कि ठूलो बाढीको समयमा नदीको गहिराइदेखि पानीको उचाइसम्म बाह्र–चौध फिटसम्म पानी हुन्छ । कतिपय साना खोलाहरू गहिरा पनि हुन्छन्, धेरै गहिरा खोलाहरूमा पानीको यो नाप बढ्ने पनि हुन्छ । यस प्रकारका साना खोलाहरूले धेरै कटान गरेको पाइँदैन जति ठूला नदीहरूले गर्दछन् । बाढीले विशाल चौडाइ ओगट्ने हुनाले विशाल देखिएको हो ।
    तटबन्धको निर्माण गर्दा तटबन्धको माथिल्लो भाग कम्तीमा पच्चीस मिटर चौडा हुनुपर्दछ । पच्चीस मिटर चौडा हुँदा चलनचल्तीको भाषामा तीन लेनको फराकिलो सडक हुन पुग्छ । तटबन्धको माथिल्लो भाग पच्चीस मिटर चौडा गर्न त्यसको तल्लो भाग कम्तीमा पैतीस मिटर चौडा हुनु आवश्यक हुन्छ । यसैगरी तटबन्धको उचाइ कम्तीमा पच्चीस मिटर अग्लो हुनुपर्छ । जमीनको सतहदेखि पन्ध्र मिटर तलदेखि पैतीस मिटर चौडा तटबन्ध निर्माण गर्दै जमीनको सतहदेखि दश मिटर अग्लो गरी जम्मा पच्चीस मिटर अग्लो र पच्चीस मिटर चौडा/फराकिलो तटबन्ध निर्माण गरेपछि तटबन्धको माथिल्लो भागलाई पक्की सडकको रूपमा बनाउने हो भने यो सदाको लागि सुरक्षित हुन्छ । तटबन्ध निर्माण गर्दा नै यसको माथिल्लो भागमा फराकिलो र बलियो सडक निर्माण हुन्छ भन्ने हेतु राख्ने हो भने तटबन्धको निर्माण स्वतः बलियो हुन्छ । यसैगरी तटबन्ध निर्माणपश्चात् त्यसमाथि पक्की सडकको निर्माण गर्ने हो भने कम्तीमा दुई फिट थप अग्लो हुने हुन्छ । सडकको दुवै किनारालाई पनि सुरक्षित बनाउन सकिन्छ । सम्पूर्ण तटबन्धभरि सडकको दुवै किनारलाई बलियो बारले रोक्नुपर्छ जसले कुनै सवारी साधनले ठक्कर हान्दा पनि सामान्यता नभाँचियोस् र बाढी वा खाल्टोमा कसैको ज्यान नजाओस् । तटबन्धबाट सडक निर्माण भएपछि तटबन्धको सुरक्षा बाह्रै महीना हुन्छ । तटबन्ध सुरक्षित रहिरहन्छ र बलियो सडक पनि सर्वसाधारणले पाउँछ । नदी किनारको जीवनमा गतिशीलता र बहुआयामिकता थपिन्छ । आन्तरिक पर्यटनमा पनि निकै ठूलो सहयोग हुन्छ । नदी समस्या बन्दैन ।
    नदी किनारमा तटबन्ध निरन्तर भत्किने र हरेक वर्ष तटबन्ध निर्माणको चिन्ता रहिरहने क्षेत्रका बासिन्दालाई नै राम्रो र बलियो तटबन्ध कस्तो हुन्छ भनेर सोधेपछि यस प्रकारको उपाय बताएका हुन् । प्राविधिक कुरा त हाम्रा प्राविधिकहरूलाई नै थाहा होला । यद्यपि ग्रामीण सोचाइ नै राम्रो वा वैज्ञानिक हो भन्ने होइन तर विचारणीय भने अवश्य छ ।