अधूरो यात्रा

जगदीश शर्मा
गताङ्कको बाँकी...
    पौराणिक कथा अनुसार ब्रह्मालाई के सुर चढेर हो कुन्नि आप्mनी मानसपुत्री सरस्वतीमाथि आसक्त भएछन् । उनी सरस्वतीलाई समाउन दौडे । चारैतिर कोलाहल भयो । महादेवले थाहा पाएर ब्रह्माको टाउको काटिदिएछन् । ब्रह्मालाई मारेको हुँदा महादेवलाई ब्रह्महत्या लाग्यो । ब्रह्महत्याको रापले उनी निकै समय भौंतारिइरहे । पछि अलकनन्दा नदी छेउ एउटा शिलामा तपस्या गरेपछि उनी ब्रह्महत्याबाट मुक्त भए । अलकनन्दा नदीको दायाँ र बायाँ नारायण पर्वत र नर पर्वत स्थित छन् । नारायण पर्वतको काखमा नै बद्रीविशालको मन्दिर स्थापित छ ।
    मेरी धर्मपत्नी पनि कर्मकाण्डी होइनन् । कर्मकाण्डमा मजस्तै उनलाई पनि विश्वास छैन । तर महिला हो, संविधानले जतिसुकै महिला शक्तीकरणमा जोड दिएपनि महिलाहरूमा संस्कारगत कमजोरीले संवैधानिक लाभ उठाउन नपाएझैं लोक परम्परा धान्न कर्मकाण्डप्रति आप्mनो अनास्था जाहेर गर्न चाहँदिनन् । मलाई भने लौकिक र पारलौकिक कुनै पनि बन्धनले कर्मकाण्डमा पत्यार गराउन सकेको छैन । यो बद्री यात्रा महिलाको त्यही कमजोरीको प्रतिफल थियो । किनकि मेरा पिताजी घोर कर्मकाण्डी र अघोर पण्डित हुनुहुन्थ्यो । कर्मकाण्ड नै हिन्दू मोक्ष्Fको मार्ग हो भने मेरा पिताजीले, मलाई विश्वास छ, आप्mनो अघिल्लो सात पुस्ता र पछिल्लो सात पुस्तालाई तारिदिनुभएको छ । आमाको १३ दिने श्राद्धको क्रममा उहाँले भन्नुभएको थियो– तेरी आमा स्वर्ग गई, कुनै शङ्का नठान, मैले विधिपूर्वक सबै कर्मकाण्ड पूरा गरिदिएको छु । त्यस्तो मानिस किन स्वर्ग नजाने ? मजस्तो जन्मना ब्राह्मणले मेरा पिताजस्ता कर्मणा ब्राह्मणलाई कसरी मोक्ष दिलाउँला १
    श्राद्धकर्म निर्विघ्न सम्पन्न भयो । पिण्ड बनाउनका लागि बद्रीलाई भोग चढाएको भात जनही रु ७०/– तिरेर किन्यौं । यहाँ पनि पण्डाहरू लोभी देखिए, गयाजस्तो चाहिं होइन । नारायण गिरिको एउटा फराकिलो मानवकृत चौतारोमा नाङ्गै बसाएर पिण्ड बनाउन अ¥हाएर हामीलाई झन्डै १ घण्टा कुराइदिए । जति नेपाली थिए, सबैलाई पालैपालो बटुलेर ल्याइरहेका थिए । हामीले सोच्यौं–ठीकै छ, श्राद्धको मन्त्र र विधि त उही हो, एकैपटक गराओस्, बिचरालाई एउटै मेहनतमा सबै दक्षिणा प्राप्त हुन्छ । यी पण्डित (नेपाली पण्डा)ले पनि शर्टकर्टमा श्राद्ध गराए । उनको तर्क थियो, यो देवभूमि हो, नारायण पर्वतको काख । यहाँ पुग्नु नै पितृऋणबाट उऋण हुनु हो, पिण्डदान गर्नु त झन् उत्तम । हतारमा काम सकेर रु १,१००/– भन्दा कम होइन, बढी जति पनि दक्ष्Fिणा दिन आग्रह गर्दै आप्mनो सम्पूर्ण पाण्डित्य पोखे । हामीले जनही रु ५००/– दियौं । प्रतिवाद गरेनन् । त्यसपछि अर्को ठाउँमा गएर अर्का पण्डितसँग तर्पण गराउनुपर्ने उर्दी जारी भयो । तर्पण गराउने पण्डितकहाँ नेपाली–भारतीय सबै झुम्मिएका थिए । तर्पण गराउँदा जति मेहनत गरेनन्, त्योभन्दा बढी दान–दक्षिणाको महात्म्य बताउन गरे । यिनले पनि कम्तिमा रु १,१००/– र त्यसभन्दा जति बढी ग¥यो, पितृ त्यत्तिकै खुशी हुने बताए । यहाँ हामीले जनही रु १००/– दियौं । यिनले पनि प्रतिवाद गरेनन् । गयाको श्राद्धकर्मभन्दा यहाँको श्राद्ध द्वन्द्वरहित टुङ्गियो । यति बेलासम्म ११ बजिसकेको थियो । खाना खाएर हिंडिहालौं वा बाटोमा कही खाउँला भनी हामी झोलीझिम्टा मिलाउन थाल्यौं । त्यसभन्दा पहिले बद्रीविशालको दर्शन गर्ने निधो भयो । सबै उतै लागे । सबै जब धर्मशालामा भेला भएर सामान माथिबाट ल्यायौं, सम्धिनीजी बेपत्ता हुनुहुन्थ्यो । पछि थाहा भयो, १२ बजेभित्र दर्शन गर्न नसक्नुभएकोले अब १२ः३० बजे ढोका खुलेपछि मात्र दर्शन हुन्छ । कुर्नुको कुनै विकल्प थिएन । दुई कप चियाबाहेक कसैले केही खाएको थिएन ।
    कुर्ने क्रममा म चाहिं हामी बसेको नेपाली धर्मशालाबारे खोजबिन गर्न थालें । सन्दीप घिमिरे फेला परे । यी नेपाली पण्डाका सन्तान रहेछन् । नेपाली धर्मशाला भएकोले यिनैको खानदानले स्थापनाकालदेखि रेखदेख गर्दै आएको रहेछ । घिमिरे थरका यी नेपाली मूलका पण्डालाई आप्mनो पुर्खा कहिले यहाँ आए भन्ने पनि हेक्का रहेनछ । थर घिमिरे र मूल नेपालीबाहेक नेपाली भन्न सुहाउने कुनै लक्षण थिएन । श्याम वर्ण, झुस्स दा¥ही पालेका युवक, नेपाली बोल्न पटक्कै नजान्ने । नेपालका राणाप्रधानमन्त्री  चन्द्र शमशेर जबराकी धर्मपत्नी महारानी जगदम्बा बालकुमारीले विसं. १९९२ नेपाली तीर्थालुका लागि भनेर धर्मशाला बनाइदिएकी रहिछन् । धर्मशालाको ठ्याक्क क्षेत्रफल थाहा हुन सकेन तर दुईटा हल र ९ वटा कोठा रहेछ । सन् १९९० मा हिमपहिरो जाँदा धर्मशालामा क्ष्Fति पुगेको थियो । नेपालका श्रीधर शम्शेर जङ्गबहादुर राणाको अध्यक्ष्Fतामा नेपाली तथा भारतीय पण्डा सम्मिलित जीर्णोद्धार समिति बनाइएको रहेछ । जसको सचिव नेपाल सरकारको यातायात मन्त्रालयका सचिव मदनमान अमात्य थिए । जीर्णोद्धार कार्यमा प्रायः नेपालीले नै सहयोग गरेका छन् । धर्मशालाको मरम्मत सकेर सन् २००० मा १० जना नेपाली पण्डाहरूको धर्मशाला सञ्चालक समिति बनाई हस्तान्तरण गरिदिएको थियो । सन्दीपले के पनि बताए भने धर्मशालामा बस्न नेपालीलाई भाडा लाग्दैन ।
    सबैको दर्शन कार्य सम्पन्न भएपछि, मैले प्रस्ताव राखे, धर्मशालालाई सहयोग स्वरूप जनही रु १००/– का दरले रु ८००/– दिउँ । तर पैसा तिर्ने बेला खाता–बही लिएर जुन मानिस बसेका थिए, उनले आप्mनो नाम पनि सन्दीप बताए । मैले रु ८०० दिंदा उनी नाखुश भए– “१५००/– तो किराया होता है, आप कैसे इतना कम पैसा देरहे हैं । मैले आधा घण्टा पहिले सन्दीप नामका पण्डासँग लामो कुरा गरे, उनले नेपालीलाई भाडा लाग्दैन भनेका थिए । त्यसैले हामीले धर्मशालाको सहयोगार्थ यो रकम दिन खोजेको भन्दा उनी जङ्गिए । उस कमरेका किराया रु २०००।– है आप नेपाली है, १५००।– दिजिये भन्यो । तातो पानी भएको, अटैच्ड बाथरूम र न्यानो बिस्तर तथा ओढनेको ८ जनाको भाडा १५०० कदापि बढी होइन । विनातर्क हामीले १५००।– ति¥यौं र रसिद लियौं ।
    फर्कनु अघि हामीले मिलन क्षत्रीसँग बिदा लिन उचित ठान्यौं । उनी १५ वर्षदेखि बद्रीधाममा बसेर मन्दिरमा भेटी चढाई इष्टमित्रलाई कोसेली लाने सामान बेच्ने पसल खोलेर बसेका रहेछन् । उनीसँग धर्मशालाको दुर्दशाबारे कुरा भयो । मिलनजीको पसल अगाडि अर्का गुल्मेली नेपाली व्यापारी, जीतबहादुर थापाको पसल थियो । उनी पनि २० वर्षदेखि त्यहाँ पसल थापेर बसेका रहेछन् । धर्मशालाको कुरा चल्दा यी नेपाली व्यापारीहरूले असन्तुष्टि जनाए । नेपालीले नेपालीको हितका लागि बनाइदिएको धर्मशाला हो, जीर्णोद्धारमा पनि प्रायः नेपालीले नै सहयोग गरे, तर यी पण्डाहरूले खानदानी सञ्चालक समिति बनाएका छन् । हामीसँग सरसल्लाह पनि गर्दैनन् । यहाँ झन्डै १५/२० जना नेपाली व्यापारी छन्, उनीहरूलाई पनि सञ्चालक समितिमा राखेर सहयोग जुटाउन सकिन्थ्यो तर पण्डाहरूले आप्mनो पेवाजस्तो बनाएका छन् भनी बताए । खिन्न मन लिएर हामी माणा जान भनी हिंड्यौं । तर हाम्रो गाडीवालासँग सम्पर्क हुन सकेन । यो ठाउँमा मोबाइलको टावर लाग्दो रहेनछ, प्रायः नेपाली गाउँतिर नलागेजस्तै । त्यसबेला २ः३० बजिसकेको थियो । सम्धीजी गाडी खोज्न हिंड्नुभयो र सा¥है भोक लागेकोले हामी खाना खान होटलतिर पस्यौं । गाडी फेला पर्नु र खाना खाइसक्दासम्म ३ः३० बजेको थियो । माणा जाँदा त्यो दिन बद्रीधाममा नै वास बस्नुपर्ने थियो । निर्णय भयो माणा नजाउँ, रुद्रप्रयाग गएर होटल विजयराजमा बसौं ।
    यसै क्रममा टोलीभित्र एउटा अन्तद्र्वन्द्व शुरु भइसकेको थियो । द्वन्द्वको शुरुआत गर्ने पात्र थिइन्, मेरी धर्मपत्नी । यहाँसम्म आएपछि केदारनाथको दर्शन किन नगर्ने ? यो कुरा प्रकारान्तरले मैले थाहा पाएर प्रतिरोध गरें । आपूmसँग पैसा छैन, अरू सबै पनि बद्रीसम्मका लागि हिंडेका हुन् । तर त्रियाहठ बढ्न थालेपछि हामी सबैले पैसा जोरजाम ग¥यौं । कारण के भने समतलमा १ किलोमिटर पनि हिंड्न नसक्ने सम्धिनी सीता गौतम, जोरी खोजेर दुई किलोमिटरसम्म हिंड्ने मेरी धर्मपत्नीका लागि हेलिकप्टरबाहेक अर्को विकल्प थिएन । म त हिंडेरै जाने सुर कसेको थिएँ र छु, पछि जहिले गए पनि । केदार कि हिंडेर कि घोडामा वा मानिसको पिठ्यूँमा डोको चढेर वा पैदल जान सकिन्छ । यी तीनै विकल्पमा मबाहेक कोही तयार थिएन । हेलिकप्टरमा जान पैसा छैन । तर केदार जाने त्रिया–हठ क्रमशः बढ्दो थियो । मैले एउटा उपाय सुझाएँ, यदि स्वाइपबाट हेलिकप्टरले पेमेन्ट लिन्छ भने म हेलिकप्टरको खर्च तिरिदिन्छु । हुन त बद्रीधाम हिंडनु पहिले म बाटोको लागि केही ड्राइफ्रुट खरिद गर्न फन एन्ड फन आदर्शनगर, वीरगंजमा गएको थिए । त्यसका सञ्चालक बृजेशजीले यात्राको कुरा सुनेपछि केदार, गङ्गोत्री–यमुनोत्री  पनि पुगेर आउनुस् भन्ने सल्लाह दिंदै आपूmसँग भएको भिसाकार्ड लैजान आग्रह गरेका थिए । भिसाकार्ड त मसँग थियो नै । तापनि एकपटक सोन–प्रयाग पुगौं भिसाकार्डले हेलिकप्टरको भाडा तिर्ने व्यवस्था छ भने पुगेरै आउँ भन्ने सल्लाह भएको थियो ।
    तर इच्छा र साधन भएर पनि हुँदो रहेनछ, साइत पनि जुर्नु पर्दोरहेछ । म व्यक्तिगतरूपमा केदार जाने इच्छुक थिइनँ, किनकि केदार गयौं भने यस टोलीसँग पुनः यता आउन पाइन्न र जमुनोत्री–गङ्गोत्री जान पाइन्न । त्यसैले महिलाहरूले केदार जान अर्को कुनै साइत जुराइहाल्छन् र त्यस बेला गङ्गोत्री–जमुनोत्रीको यात्रा मिलाउँला भन्ने मेरो भित्री मनसाय थियो । मेरो यस सोचले बद्रीधाममै बल पाइसकेको थियो । बद्रीधाम पुगेको दिन मलाई चिसोले ठिहि¥याएको थियो भने सम्धिनीहरू ललिताजी र सरोजाजीलाई आक्सिजनको कमीका कारण साँस फेर्न कठिन भएको थियो । भोलिपल्ट बिहान हजामलाई खोजेर मुण्डन गराइ कुद्दै सबैभन्दा पहिले तातोपानीको कुण्डमा नुहाउन जानुभएको सम्धीजी त धर्मशाला फर्कुन्जेल फœयाक फœयाक गर्न थाल्नुभयो । उहाँलाई अर्का सम्धी सुरेश न्यौपानेले ओछ्यानमा सुताएर शिर मालिश र शरीर थिचथाच गरिदिएपछि बल्ल आराम भएको थियो, अर्थात् आक्सिजनको कमीको शिकार हाम्रFे दलका तेस्रो व्यक्ति बन्नुभयो ।