मिथिलाञ्चलमा तन्त्र – एक चर्चा

डा. बासुदेवलाल दास, पीएच.डी.
सहप्राध्यापक, इतिहास विभाग
ठाकुरराम बहुमुखी क्याम्पस, वीरगंज
    मिथिलाञ्चलको भूभागमा तन्त्रको प्रचार प्राचीनकालदेखि नै भएको थियो । तन्त्र भनेको आध्यात्मिक ज्ञान र उपासना पद्धतिको एउटा प्रणाली हो, जसमा खास गरेर शक्तिको उपासनामा ध्यान केन्द्रित गरिएको हुन्छ । तन्त्रशास्त्रका विशाल भण्डार छन् एवम् यसका आयामहरू पनि अत्यन्त व्यापक रहेका छन् । तन्त्रलाई शिव–प्रणीत भनिन्छ । मिथिलामा शिव र शक्तिको धार्मिक प्राधान्य पूर्वकालदेखि नै स्थापित रहेको देखिन्छ । भगवान् शिवलाई आशुतोष भनिन्छ । मिथिलामा सबै वर्गका मानिस शिव र शक्तिको पूजा गर्दछन् । स्मृतिशास्त्र अनुसार शिवतŒवको ज्ञान प्राप्त गर्न शक्तिको उपासना आवश्यक मानिएको छ ।
    श्रुतिशास्त्रको कर्मकाण्ड, उपासनाकाण्ड र ब्रह्मकाण्ड गरी तीन विभाग मानिएको छ । यीमध्ये कर्मकाण्डका प्रवत्र्तक जैमिनी थिए, जसको विचारलाई पूर्वमीमांसा पनि भनिन्छ । अर्को उपासनाकाण्डका प्रवत्र्तक नारदलाई मानिएको छ । ब्रह्मकाण्डका प्रवत्र्तक ब्रह्मसूत्रकारलाई मानिन्छ, जसका विचारलाई उत्तरमीमांसा भनेर व्याख्या गरिएको छ । आगमशास्त्रका पक्षधरले उपासनाकाण्डलाई महŒव दिने गर्दछन्. । ज्ञान र उपासनालाई श्रुतिमूलक भनिन्छ, एवम् यी दुवै अन्ततः अद्वैत मतका समर्थक रहेका मानिन्छन् ।
    तन्त्रशास्त्रमा वर्णन गरिए अनुसार आगम–मार्गको उपासना गर्ने सनक, सनन्दन, सनातन र सनतकुमार गरी चारजना भएका थिए । यिनीहरू सबै ब्रह्माका पुत्र थिए । यिनीहरूले महादेव शिवसित प्रार्थना गरी उनीद्वारा नै यस मार्गको प्रणयन गराएका थिए । महादेवले यिनीहरूलाई दिएका उपदेश नै आगमशास्त्रको रूपमा स्थापित भएको थियो । आगमशास्त्रलाई तन्त्र भनेर पनि अभिहित गरिएको थियो ।
    वैदिक र तान्त्रिक दुवै बेग्लाबेग्लै पद्धति हुन् । आधुनिक दर्शनको भाषामा यसलाई निगम (वेद–वेदाङ्ग) र आगम (तन्त्र–मन्त्र) भन्ने गरिएको छ । कुलार्णवतन्त्र नामक ग्रन्थमा कलियुगमा आगमशास्त्रको प्रधानता रहने कुरा उल्लेख गरिएको पाइन्छ । आगम–मार्गको अनुसरणबिना कलियुगमा सिद्धि प्राप्त गर्न असम्भव हुने कुरा भगवान् शिवले पार्वतीलाई भनेका विषय महानिर्वाणतन्त्र भन्ने ग्रन्थमा वर्णित छ । वाराहीतन्त्र नामक ग्रन्थमा आगमशास्त्रका लक्षणहरूको वर्णन गरिएको पाइन्छ । यस अनुसार, आगमशास्त्र त्यो शास्त्र हो जसमा सृष्टि, प्रलय, देवतार्चन, कार्यसाधन, पुरश्चरण, षट्कर्म आदि विषयक अनुष्ठानका बाधाहरू हटाउने एवम् शान्ति स्थापनार्थ वशीकरण, विद्वेषण, उच्चाटन तथा मारण इत्यादि विषयसित सम्बन्धित विधान रहेको हुन्छ ।
    आगमशास्त्रका डामर (तमस्), यामल (रजस्) र तन्त्र (सत्व) गरी तीन मुख्य भेद मानिएका छन् । यिनमा डामरका योग, शिव, दुर्गा, सारस्वत, ब्रह्म र गन्धर्व गरी ६ भेद रहेका छन् भने यामलका पनि आदि, ब्रह्म, विष्णु, गणेश, आदित्य र रुद्र गरी ६ भेद नै रहेका छन् । तन्त्रका विभिन्न भेदको विवरण वाराहीतन्त्र नामक ग्रन्थमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ ।
    मिथिलाञ्चलको भूभागमा शक्ति–उपासनाको प्रधानता रहेकोले शाक्त–तन्त्रको प्रभाव देखिन्छ । यहाँ कौलमत एवम् दशमहाविद्याको बढी प्रचार भएको थियो । कौल मतावलम्बीहरू वामाचार मार्गका प्रवत्र्तक भएका थिए, किनकि यस मार्गमा सिद्धिको उपलब्धि अपेक्षाकृत छिटो हुने विश्वास गरिन्छ । यस क्षेत्रमा काली र ताराको प्रमुखरूपमा उपासना हुने गरेको देखिन्छ । मिथिलामा बौद्ध धर्मको प्रभाव स्थापित हुन नसकेपनि बौद्ध–तन्त्रको प्रभाव भने मिथिलामा प्रचलित तान्त्रिक पद्धतिमाथि परेको थियो भन्ने विचार विद्वान्हरूको रहेको पाइन्छ ।
    मिथिला क्षेत्रमा वामाचारको प्रचार सामान्यतः समाजका निम्नवर्गका मानिसहरूमा देखिन्छ । तन्त्रका ६४ भेद रहेका भनेर ग्रन्थहरूमा वर्णन गरिएको पाइन्छ । यसमध्ये चन्द्रकला, ज्योत्स्नावती, कलानिधि, कुलार्णव, कुलेश्वरी, भुवनेश्वरी, बार्हस्पत्य र दुर्वासा आदि तन्त्रहरूमा ब्राह्मणादि चारओटै वर्णका साथै वर्णसङ्करलाई पनि साधना–उपासनाको समान अधिकार प्रदान गरिएको वर्णन रहेको देखिन्छ । यसमध्ये प्रथम तीन वर्णहरूलाई दक्षिणाचार मार्ग एवम् शूद्रादि तथा वर्णसङ्करलाई वामाचार मार्गद्वारा साधना गर्न पाउने अधिकार दिइएको भनिन्छ । परन्तु मिथिलाका तान्त्रिक स्थलहरूमा जाति विषयक कुनै अवरोध रहेको पाइँदैन । विद्वान्हरूको विचारमा हिन्दू धर्म अन्तर्गत तान्त्रिक–उपासना पद्धतिको उत्थान हुनुमा केही आर्थिक र सामाजिक कारणहरू पनि हुन सक्दछन्, जसको गहन अनुसन्धान अपेक्षित रहेको छ । अर्कोतिर मिथिलाञ्चलका साथै नेपाली, असमी र बङ्गाली संस्कृतिहरूमा समेत तन्त्रको भूमिका अत्यन्त महŒवपूर्ण रहेको अद्यापि देख्न सकिन्छ ।
    तन्त्रमा लौकिक र पारलौकिक गरी दुवै मार्ग रहेका मानिन्छन् । यस शास्त्रमा मोक्ष–प्राप्तिको मार्गमा अग्रसर हुनका लागि भोगलाई त्याग्न नपर्ने गरी विधिहरू बताइएका हुन्छन् । मिथिलामा सर्वप्रथम आदिशक्तिस्वरूपा प्रकृतिको उपासनाको आरम्भ भएको एवम् त्यस समयदेखि नै तन्त्रको परम्परा निरन्तर चल्दै आएको मानिएको छ । प्रकृतिको ब्रह्मस्वरूपमा प्राप्ति हेतु तन्त्रशास्त्रमा पञ्चमकारको विधान रहेको भनी वर्णन गरिएको छ । पञ्चमकारको विश्लेषण कुलार्णवतन्त्र ग्रन्थमा पनि गरिएको पाइन्छ ।
    तन्त्र–विद्याको उत्पत्ति–स्थान बङ्गालको भूभाग रहेको मानिन्छ । भनिन्छ कि मिथिला क्षेत्रमा आएपछि तन्त्रले प्रबलता प्राप्त गरेको थियो । मिथिलामा अनेक शाक्त र तान्त्रिक व्यक्तित्वहरू भएका थिए, जसमा घनानन्द दासको नाम उल्लेखनीय छ । उनी  कायस्थ जातिका थिए । मिथिला क्षेत्रमा नवरात्रको ठूलो महŒव रहेको अद्यापि देख्न सकिन्छ । मिथिलामा बालकलाई सिकाइने पहिलो पाठ ‘आँजीसिद्धिरस्तु’ द्वारा पनि तन्त्रको सङ्केत पाइन्छ । यसका साथै मिथिला क्षेत्रमा प्रचलित अरिपन चित्र पूर्णतः तान्त्रिक प्रक्रिया अन्तर्गत नै पर्दछ । यस्तै मिथिलामा टाउकोमाथि धारण गरिने पाग (टोपी विशेष) बनाउने कला तन्त्रबाट प्रभावित रहेको छ । मिथिलामा तन्त्र विषयक अनेक ग्रन्थको रचना भएको छ । यीमध्ये देवनाथ ठाकुरकृत तन्त्रकौमुदी र मन्त्रकौमुदी ग्रन्थहरू उल्लेखनीय मानिन्छन् । यस्तै नरसिंहकृत ताराभक्तिसुधार्णव, हरिपति आगमाचार्यकृत मन्त्रप्रदीप, कुमार गदाधरकृत तन्त्रप्रदीप आदि तन्त्र विषयक अन्य प्रसिद्ध ग्रन्थहरू हुन् ।
    मिथिलाञ्चल क्षेत्रको महिसी नामक स्थान तान्त्रिक दृष्टिकोणबाट महŒवपूर्ण मानिन्छ । महिसी ग्राम भारतको बिहार राज्यको सहरसा जिल्लामा पर्दछ, जसलाई महिषी पनि भनिन्छ । पौराणिक कथा अनुसार यस स्थानमा सतीदेवीको आँखाको पतन भएको थियो । यस्तै प्राचीनकालमा महिसीमा असुरहरूको जमघट भएको तथा तिनीहरूमाथि नियन्त्रण गर्न वशिष्ठले चीनबाट शक्ति ल्याएको वर्णन पाइन्छ । अर्कोतिर महिसीलाई महिषासुरको राजधानी पनि भनिन्छ । त्यस स्थानमा गाउँभन्दा बाहिर आग्नेयकोणमा पश्चिमाभिमुख मन्दिरभित्र नीलसरस्वती, अक्षोभ्य ऋषि सहित ताराको मूर्ति विराजमान छ । यसका साथै त्यहाँ एकजला, लक्ष्मीनारायण, त्रिपुरसुन्दरी, शीतला आदिका मूर्तिहरू एवम् ताराकुण्ड, ताराकञ्चुकीकुण्ड, वशिष्ठकुण्ड, गौतमकुण्ड, अक्षोभ्यकुण्ड र मानसरोवरकुण्ड गरी ६ ओटा कुण्डहरू समेत रहेका छन् । यी कुण्डहरूबारे चीनाचारतन्त्र नामक ग्रन्थमा उल्लेख गरिएको छ । महिसीको नीलसरस्वती विषयक अप्रत्यक्ष उल्लेख पालकालीन अभिलेखमा पनि पाइन्छ, जसमा यसलाई उरूनीलपद्मा भनिएको छ । यसका साथै बिहार राज्यको बेगूसराय जिल्लामा पर्ने जयमंगलागढ र कात्यायनी स्थानहरू पनि तान्त्रिक दृष्टिबाट महŒवपूर्ण रहेका छन् । जयमंगलागढ प्राचीनकालमा तान्त्रिक बौद्धहरूको केन्द्र रहेको थियो ।
    मिथिलाका तान्त्रिकहरू दक्षिणाचारी र वामाचारी दुवै प्रकारका रहे पनि यस क्षेत्रमा वामाचारको विशेष प्रचार भएको थियो । यहाँ कौल तथा दशमहाविद्याको प्राधान्य थियो । यीमध्ये काली, तारा, भुवनेश्वरी, दुर्गा, पार्वती, महामाया इत्यादि शक्तिस्वरूपा भगवतीहरूको विशेष महŒव रहेको मानिन्थ्यो । तान्त्रिक उपासनाको फलस्वरूप नै मिथिलामा अभिचार–कर्म प्रारम्भ भएको भनिन्छ । तन्त्र साधनामा जाति विषयक कुनै अवरोध नरहे पनि वामाचार तान्त्रिक पद्धतितर्फ शूद्रवर्णका मानिसहरूको बढी संलग्नता रहेको थियो । मिथिलामा तन्त्र विषयक साधनाका साथै यस क्षेत्रमा अध्ययन–अध्यापन हुने गरेको पनि प्रशस्त उल्लेख पाइन्छ । भनिन्छ मिथिलाको चीनसित सम्पर्क, तन्त्रको माध्यमले नै भएको थियो । नेपालको काठमाडौं उपत्यकामा तन्त्रको प्रवेश मिथिलाबाट भएको तथ्य आधुनिक अनुसन्धानहरूबाट सिद्ध भइसकेको छ । मिथिला क्षेत्रमा तन्त्र–विद्याको मर्म अद्यापि सुरक्षित रहेको देख्न सकिन्छ ।
    तन्त्रको सम्बन्ध प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष रूपमा शक्ति–उपासनासित रहेको देखिन्छ । मिथिलामा प्रत्येक गाउँमा ग्रामदेवताका स्थानमा, जसलाई ब्रह्मस्थान वा डिहबारस्थान पनि भनिन्छ, राजदेवी भनेर एउटा देवीको स्थान निर्धारित गरिएको हुन्छ, जसबाट शक्ति–उपासनाको स्थानको निश्चयबारे थाहा पाइन्छ । राजदेवीको पूजा वार्षिकरूपमा गरिन्छ तथा बेलाबखत विशेष पूजा पनि गरिन्छ । यो राजदेवीमाई भन्ने देवी राज्यशक्तिको प्रतीक देवताको रूपमा पूजित रहेको बुझिन्छ । यस्तै मिथिला क्षेत्रमा ‘माई’ प्रत्यक्ष नामधारी अनेक स्थानहरू रहेका पाइन्छन्, जुन प्रत्यक्ष रूपमा नै शक्ति–उपासनाका स्थान हुन् । कुनैपनि ठाउँ वा वृक्ष्Fको फेंदमा माटोको गोलाकार पिण्ड बनाएर स्थापित गरिएका यी माईका स्थानलाई लोकबोलीमा ‘थान’ भन्ने गरिन्छ । यस थानमा पशुपक्षीका रक्त–बलिका साथै लड्डू जस्ता मधुर नैवेद्यसमेत अर्पण गरिन्छ । समाजमा भाकल गरे अनुरूप यस्ता थानहरूमा खीर पकाएर पनि अर्पण गर्ने गरिन्छ जसलाई लोकबोलीमा ‘खीरभोजनी’ चढाउनु भनिन्छ । यस्ता माईहरूको नामकरण स्थान, नदी, क्षेत्र, वृक्ष, पूmल, फल, प्रकृति, वन इत्यादिका नामबाट राखिएका पाइन्छन् । वस्तुतः यिनीहरू लोकदेवीका रूपमा सम्पूजित हुने गरेका हुन्छन् ।
    यस्तै मिथिला क्षेत्रमा प्राचीन र मध्यकालीन समयमा अनेक गढ र किल्लाहरू रहेका थिए । यी स्थानहरूमा शक्तिका स्रोत हातहतियारहरूको भण्डारहरू राखिने गरिन्थ्यो । शक्तिको भण्डार रहेको स्थानमा शक्तिस्वरूपा देवीको आराधना गर्नु अत्यावश्यक हुने ठानिन्थ्यो । यसैको फलस्वरूप गढ–स्थानहरूमा गढीमाईका थानहरू मिथिलाका गाउँ–गाउँमा, खासगरी ब्रह्म–डिहबारका स्थानमा, स्थापित रहेका पाइन्छन् । यी माईहरूको पूजा–आराधना विषयमा कुनै प्रकारको शास्त्रीय सन्दर्भ उपलब्ध नरहे पनि लोकमानसमा यिनीहरूप्रति अगाध श्रद्धा र भक्तिभाव विद्यमान रहेको देखिन्छ । यी माईहरूले मानिसका अनेक कष्टको निवारण एवम् मनोकामनाको पूर्ति गरिदिने गर्दछन् भनी जनविश्वास व्याप्त रहेको छ ।
    यसप्रकार मिथिला क्षेत्रमा प्राचीनकालदेखि नै शक्तिको आराधना–उपासनाप्रति चिन्तक–दार्शनिकहरूको ध्यान गएको एवम् जनमानसमा यसको प्रभाव परिलक्षित भएको पाइन्छ । अदृश्य शक्तिजन्य भयबाट पूजाको भावको मौलिक उत्पत्ति भएको धारणा प्रचलित छ । यसैले भनिन्छ मानिसलाई सर्वप्रथम मातृतŒवको ज्ञान भएको थियो । यसरी सबै प्रकारका शक्तिहरूको, मातृभावबाट उपासना गर्ने प्रवृत्ति देखापरेको भनाइ देखिन्छ । यसैले पृथ्वी, नदी, गाई आदिलाई मातास्वरूप मानिएको छ ।         मानिसको उत्पत्ति माताको गर्भबाट हुनु, पोषण माताको दूधबाट हुनु र प्रारम्भिक स्याहारसमेत माताबाट हुनु आदि कारणले मातृ–तŒवप्रति श्रद्धा जागृत भएकोले मातालाई शक्तिस्वरूपा स्वीकार गरी उसको पूजा–आराधनाको प्रचलन भएको भनिन्छ । कालक्रममा यस विषयमा अनेक चिन्तन–दर्शनले स्थान पाउँदै जाँदा अहिले शक्ति–उपासनाका साथै तन्त्रविद्याले समेत व्यापकता प्राप्त गरेको देखिन्छ ।