शिक्षा प्राप्त गर्नु सतत प्रयास हो । यो सही शैक्षिक वातावरणबाट मात्र हासिल हुन्छ, किताबबाट होइन । आज नेपालमा उम्दा किसिमका विद्यालयहरू हुँदाहुँदै यहाँका विद्यार्थी हरेक वर्ष भारत लगायत अन्य मुलुक गइरहेका छन् । के यहाँका विद्यालय र क्याम्पसहरूले उनीहरूलाई त्यो शिक्षा दिन सक्दैन जुन अन्य मुलुकमा गएर उनीहरूले हासिल गर्छन् ? के उनीहरू त्यहाँ गएर शतप्रतिशत सफल नै भइरहेका छन् ? जो त्यहाँ सफल हुन्छन् के उनीहरू यहाँ सफलता हासिल गर्न सक्दैनन् ? भनिन्छ टाढा बजिरहेको ढोलको आवाज मीठो हुन्छ । के त्यस्तै ढोल बाहिरी मुलुकका विद्यालय वा क्याम्पसहरूले बजाउने गरेका त छैनन् ? यस्ता थुप्रै सवाल छन् । तर यस लेखमा त्यसको जवाफ खोज्ने जमर्को गरिएको हैन । यस आलेख मार्पmत् के भन्न खोजिएको हो भने हठ स्वयंसँग गर्नुपर्छ । हठ आप्mनै देशलाई कसरी शैक्षिक हब बनाउने भन्ने हुनुपर्छ । हठ देशको शैक्षिक सुधारका लागि गर्नुपर्छ । हठ वास्तविक मुद्दा उठाउनको लागि गर्नुपर्छ । हठ अरूलाई डराउनको लागि होइन, एक अर्कामा जोश बढाउनको लागि गर्नुपर्छ । हठ मिलेर अघि बढ्नको लागि गर्नुपर्छ । हठ नेपाललाई सुखी र समृद्ध नेपाल बनाउनको लागि गर्नुपर्छ ।
आज सयमा पाँच होइन, शतप्रतिशत विद्यार्थीलाई सफल बनाउन ध्यान दिनुपर्ने खाँचो छ । आज क्यारियरको भागदौडमा कोही पनि पछाडि हुन चाहँदैन । विद्यालय शिक्षादेखि नै यदि विद्यार्थीहरू आप्mनो सपना र रुचि अनुसार अघि बढ्ने कोशिश गर्छन् भने यो उनीहरूको हकमा धेरै राम्रो हुनेछ । विद्यार्थीहरूलाई आआप्mनो प्रतिभाबारे आमाबुवा र शिक्षकहरूसँग विचार विमर्श गर्नुपर्छ । उनीहरू आप्mना अग्रज र साथीहरूसँग पनि यस सम्बन्धमा छलफल गर्न सक्छन् । नेपालमा प्रारम्भिक कक्षादेखि नै क्यारियर काउन्सिलिङ गर्ने चलन छैन, तर पनि आजभोलि केही माध्यमिक विद्यालयहरूले माध्यमिक कक्षामा यस प्रकारको काउन्सिलिङ प्रारम्भ गरेका छन् । यसले केटाकेटीहरूलाई उनीहरूको रुचि अनुसार सही मार्गदर्शन दिने काम गर्छ । यस प्रकार यदि शुरुदेखि नै केटाकेटीहरूलाई मार्गदर्शन दिइयो भने उनीहरूको भविष्य सुनिश्चित हुन्छ र उनीहरूको बहुमूल्य समय पनि बचत हुन्छ ।
आज विद्यालयद्वारा अभिभावक कार्यशाला गोष्ठी गराउनु अति आवश्यक छ । यो यस कारणले पनि आवश्यक छ कि सही अभिभावकत्व बेगर सपना साकार हुँदैन । तसर्थ अभिभावकहरूलाई दायित्व पहिचान गराउने, के गर्दा विद्यार्थीको भलो हुन्छ, बताउनु धेरै आवश्यक छ । विद्यार्थी सम्बन्धमा कुनै समस्या भएमा कसरी विद्यालय र शिक्षकको सहयोग लिनुपर्छ भन्ने जानकारी अभिभावकहरूलाई हुनु अति आवश्यक छ । अभिभावकहरूले आप्mनो सन्तानलाई राम्रो पारिवारिक वातावरण र पालनपोषण गर्ने ध्यान दिंदा ध्यान दिनुपर्ने कुरा के हो भने जस्तो व्यवहारको अपेक्षा हामी आप्mनो सन्तानसँग राख्छौं, त्यस्तै व्यवहार उनीहरूसँग पनि गर्नुपर्छ । केटाकेटीहरूको सम्मान गर्नुपर्छ र उनीहरूसँग सकारात्मक सोचसहितको व्यवहार देखाउनुपर्छ । उनीहरूको भावना बुझ्ने प्रयास गर्नुपर्छ । प्रेममा धेरै बल हुन्छ । तपाईं र सन्तानबीचको सम्बन्ध उनीहरूलाई गर्ने मायामा निर्भर हुन्छ । यहाँ मायाको अर्थ महँगो सामान, मोबाइल, खिलौना, जङ्क पूmड दिनु होइन । यो एक प्रकारको मायालु अनुभूति हो जसले उमेरको हरेक मोडमा सन्तानलाई तपाईंसँग जोडिराख्छ ।
सकारात्मक पालनपोषणले नै हाम्रो व्यक्तित्वलाई सकारात्मक बनाउने काम गर्छ । हाम्रो सन्तानको सोच, उसको व्यवहार, कार्यक्षमता, सकारात्मक ऊर्जा, उसको विकास, केही नयाँ गर्ने कल्पना, सही र गलतको ज्ञान, सकारात्मक अनुशासन यी सबै हाम्रो पालनपोषण गर्ने तरिकामा निर्भर हुन्छ । संवाद अभिभावक र केटाकेटीबीचको एउटा प्रमुख कडी हो । अभिभावक र सन्तानबीच मित्रवत् सम्बन्धले उनीहरूलाई धक फुकाएर आप्mनो कुरा भन्न प्रेरित गर्छ । अभिभावकहरूले बाल्यकालदेखि नै केटाकेटीहरूसँग हरेक प्रकारको कुरा गर्नुपर्छ । उनीहरूसँग सधैं विद्यालय, शिक्षक, साथीहरूबारे कुराकानी गर्नुपर्छ । केटाकेटीहरूलाई आप्mनो व्यक्तित्वभन्दा टाढा राख्नुपर्छ । यहाँ अभिभावकले ध्यान राख्नुपर्ने कुरो के हो भने तपाईंको सन्तानले तपाईंको तुलना कसैसँग गरिरहेको त छैन १ यस कारण किचकिच, मारपीट वा उनीहरूको तुलना पनि कसैसँग गर्नुहुँदैन । उनीहरूमा एक अर्काको सुखदुःख बुझ्ने बानी विकास गर्नुपर्छ । उनीहरूराम्रो कामको प्रशंसा गर्नुपर्छ । उनीहरूलाई उमेर अनुसार ससानो जिम्मेवारीहरू पनि दिनुपर्छ ।
केटाकेटीहरू सधैं केही नयाँ गर्न चाहन्छन् । आज शहरी अभिभावक आप्mनो सन्तानलाई योग्य मानिस बनाउनुको साटो एउटा कमाउ मान्छे बनाउन चाहन्छ भने त्यहीं गाउँले अभिभावक जागरुकताको कमीले गर्दा सन्तानलाई समय नै दिंदैन । यदि अभिभावकहरू केटाकेटीहरूको साथी बन्छन् र उनीहरूसँग खेल्छन् भने सजिलै सन्तानमा लुकेको प्रतिभा चिन्न सक्छन् । जुन क्षेत्रमा सन्तानको रुचि छ सोही क्षेत्रमा उनीहरूलाई प्रोत्साहित गर्दा जीवनमा सफल हुन सक्छन् । आप्mनो रुचि अनुसार काम गर्दा उनीहरूको आत्मविश्वास प्रबल हुन्छ र रचनात्मकताको प्रयोग गरेर पूर्ण लगनका साथ कामलाई पूरा गर्न थाल्छन् । तर हाम्रो सामाजिक विडम्बना के छ भने हामी उनीहरूलाई उनको रुचिको काम गर्न दिंदैनौ,ं जसलेगर्दा उनीहरूभित्र रहेको रचनात्मकता समाप्त हुन्छ र कामलाई जसरी पनि पूरा गर्ने प्रवृत्ति पैदा हुन थाल्छ । अर्कोतिर अभिभावकले केटाकेटीहरूलाई के लालच दिन्छन् भने यदि तिमीले होमवर्क गर्छौ भने चकलेट दिन्छु वा तिमीलाई मनपर्ने खेलौना किनिदिन्छु । कहिलेकाहीं यसो गर्दा सही पनि हुन्छ तर नियमित यसो गर्न थालियो भने यसको बानी बस्छ र केटाकेटी जिद्दी बन्छन् ।
पढाउने क्रममा हरेक विद्यार्थीलाई काबिल बनाउने हठ शिक्षकहरूले पनि लिनुपर्छ । यसका लागि शिक्षकले कक्षाकोठामा विद्यार्थीहरूले कार्यको निरीक्षण गर्न अगाडि–पछाडि हिंडडुल गरिरहनुपर्छ । निरीषणबाट प्राप्त परिणामबारे अभिभावकहरूसँग छलफल गरिराख्नुपर्छ । यदि शिक्षकले केटाकेटीहरूलाई शिक्षा सँगसँगै व्यावहारिक ज्ञान पनि दिन्छन् भने विद्यार्थीले आर्जन गरेको ज्ञानलाई सही तरिकाले व्यवहारमा उतार्न सक्छ । पढाइ सँगसँगै उनीहरूमा उचित निर्णय लिने क्षमता, सही र गलतको पहिचान, अभिव्यक्त गर्ने क्षमता, विपरीत परिस्थितिमा पनि धैर्यतापूर्वक निर्णय लिने क्षमता र नैतिक मूल्यहरूको समझ विकसित गर्ने प्रयास शिक्षकहरूले गर्नुपर्छ । कुनै पनि नयाँ पाठको थालनी पूर्व उनीहरूसँग त्यससम्बन्धी कतिको ज्ञान छ बुझ्न कुराकानी गर्ने, कक्षागत क्रियाकलाप गराउने, प्रोजेक्टवर्क दिने र प्रतिवेदन तयार गरी कक्षामा वाचन गर्न लगाउनेजस्ता कार्यले केटाकेटीहरूको बुझाइलाई प्रस्ट पार्छ । विद्यालयको अर्थ प्रत्येक विद्यार्थीको प्रतिभा अनुसार क्रियाकलाप गराउनु हो र यस कार्यमा शिक्षकहरूको भूमिका अति नै महŒवपूर्ण हुन्छ । तर विडम्बना के छ भने शहरमा अभिभावक र शिक्षकबीच पेशासम्बन्धी संवाद मात्र हुन्छ भने गाउँमा चाहिएको जति संवाद पनि हुन सकिरहेको छैन ।
आजको खाँचो केटाकेटीहरूलाई प्राविधिक शिक्षा प्रदान गर्नु हो । भनिन्छ शिक्षण एउटा कला हो । के केही परीक्षा उत्तीर्ण गरेपछि, जस्तो शिक्षकको कल्पना हामीले गरिरहेका छौं, उनीहरू त्यस्तो शिक्षणमा सफल छन् ? यस कारण उनीहरूलाई दक्ष बनाउन राष्ट्रले पनि दक्ष शिक्षकको उत्पादन र बहालीमा ध्यान दिनुपर्छ । शहर र गाउँमा शिक्षा सम्बन्धी बेग्लाबेग्लै समस्या भएकोले त्यसको पहिचान गरी सोही रूपमा समाधान खोज्नुपर्छ । यदि राष्ट्रलाई सुखी र समृद्ध बनाउनु छ भने राष्ट्रका कर्णधारहरूको भविष्य तिखार्नु आवश्यक छ । केटाकेटीहरूको लागि खेल्ने मैदान, कम्प्युटर शिक्षा, पुस्तकालय, इन्जिनियरिङ र मेडिकलका लागि प्रारम्भिक कक्षादेखि नै ध्यान दिनु, उनीहरूमा लुकेको प्रतिभा उजागर गरी सोही अनुसार प्रोत्साहित गर्ने काम विद्यालयहरूले गर्नुपर्छ । यसका लागि शिक्षकहरूले कक्षामा प्रवेश गर्नासाथ विद्यार्थीहरूसँग साथीजस्तै हाँसेर अभिभावादन गर्नुपर्छ । त्यसपछि पढाउने विषयवस्तु रोचक ढङ्गले प्रस्तुत गर्नुपर्छ । केटाकेटीहरू समक्ष आप्mनो कुरो उनीहरूको भावनामा ठेस नपुग्नेगरी राख्नुपर्छ । पढाउँदा उदाहरणहरू पनि प्रस्तुत गर्नुपर्छ । यसरी गर्दा विद्यार्थीहरू सजिलै विषयवस्तुलाई बुझ्छन् । यदि यसो भयो भने शतप्रतिशत विद्यार्थी सफल हुन्छन् ।
