अनन्तकुमार लाल दास
एकातिर बालबालिकाहरू घरभित्र वा बाहिर आआप्mनो चाहना पूर्ति गर्न चाहन्छन् भने अर्कोतिर सानोभन्दा सानो असफलता, निराशा र उपेक्षालाई सहन गर्न सक्दैनन्। परिणामतः उनीहरूभित्र रिस उत्पन्न हुन्छ। मनोवैज्ञानिकहरूका अनुसार रिसको यस अवस्थामा बालबालिकाहरूभित्र यस्तो उत्तेजक स्राव बग्न थाल्छ जसबाट शरीरका सम्पूर्ण अङ्गहरू उत्तेजित हुन्छन्। परिणामस्वरूप उनीहरूमा जिद्दीपना देखा पर्छ। जिद्दीपनाको सम्बन्ध मनसँग हुन्छ। यसै कारण, चाहनाले वशीभूत भई उनीहरू आप्mनो मनपर्ने वस्तु प्राप्त गर्न खोज्छन् । जिद्दीपनाको अर्को कारण ज्ञानको अविकसित अवस्था हो, जसले उनीहरूभित्र चाहनाको उत्पत्ति छिट्टै हुन्छ र छिट्टै समाप्त पनि हुन्छ। यसकारण जिद्दीपनाको मनोविज्ञान बुझेर उनीहरूको ध्यान त्यसबाट मोडन सकियो भने चाहना सजिलै परिवर्तित गर्न सकिन्छ ।
प्रश्न उठ्छ, जिद्दीपनाको कारण के हुन् ? यसबारे अध्ययन अवलोकन गर्दा के थाहा हुन्छ भने जिज्ञासु प्रवृत्ति, सामाजिक चाहनासँग सम्बन्ध, मनोरञ्जन, वितृष्णा, आधुनिक प्रगतिशील सोच र वातावरणको प्रभाव, वर्चस्व प्राप्त गर्ने इच्छा र पूरा हुन नसक्ने चाहना आदि यसका प्रमुख कारण हुन्।
जब बालबालिकाहरू आप्mनो वरिपरिका नयाँ–नयाँ वस्तुसँग परिचित हुन थाल्छन्, स्वाभाविकरूपले उनीहरूमा त्यसलाई प्राप्त गर्ने चाहना उत्पन्न हुन्छ । यसै चाहनाले उनीहरू घरभित्रका वस्तु छोएर, हेरेर र तोडफोड गरेर आप्mनो इच्छा पूर्ति गर्न चाहन्छन्। यहाँसम्म कि उनीहरू बलिरहेको मैनबत्ती छुने कोशिश गर्छन् र कसैले रोक्न खोज्यो भने रोएर वा रिसाएर त्यसको विरोध गर्छन्।
सामाजिक चाहनाको सम्बन्धले गर्दा बालबालिकाहरू विद्यालय, होटल, मेला र बजारको रौनकसँग एकपटक परिचित भएपछि पटक–पटक ती ठाउँमा जाने इच्छा प्रकट गर्छन्। उनीहरूको यस चाहनामा रोक लगाएपछि यही चाहना जिद्दीपनाको रूपमा देखा पर्न थाल्छ। यसैगरी मनोरञ्जन अन्तर्गत एकपटक टेलिभिजन कार्यक्रमको आनन्द उठाएपछि त्यहाँबाट हटन चाहँदैनन्। कार्टून फिल्म हेर्ने शोख यहींबाट उनीहरूको मनमा जागृत हुन्छ। यही शोख टेलिभिजनको प्रत्येक कार्यक्रम हेर्ने माध्यम बन्छ र यस प्रकार यी कुराहरू विस्तारै बानी बन्दै जिद्दीमा परिणत हुन्छ ।
अर्को कारण के हो भने एकनासले काम गर्दा उनीहरूको मनमा त्यस कामप्रति वितृष्णा उत्पन्न हुन्छ। यही कारण हो कि विद्यालयमा सधैं परम्परागत तरिकाले पढाइ भइरहँदा उनीहरू दिक्क मान्छन् र विद्यालय छोडेर सिनेमा हल वा अन्य त्यस्ता ठाउँहरूमा शरण लिन पुग्छन् जहाँ उनीहरूलाई रमाइलोे लाग्छ। यस्ता ठाउँहरूमा प्रायः अपरिपक्व मस्तिष्क भएको हुनाले गलत मानिसहरूको सम्पर्कमा आउँदा त्यहींबाट झूटो बोल्न, धूमपान गर्न र नशा सेवन गर्न सिक्दछन् । साना केटाकेटीहरूमा दूध नपिउने बानीको विकास यसैको परिणति हो र पटक–पटक सम्झाउँदा पनि उनीहरूमा कुनै प्रभाव देखा पर्दैन। बालबालिकाका केही इच्छाहरू आधुनिक सोच र वातावरणले प्रभावित हुन्छन्। आप्mनो साथीसँग भएको मोबाइल वा मोटरसाइकलबाट प्रभावित भएर उनीहरू पनि मोबाइल वा मोटरसाइकल किन्ने हठ गर्छन्। बजार वा टेलिभिजनमा प्रसारित विज्ञापनको प्रभावले त्यो वस्तु प्राप्त गर्ने इच्छा जाहेर गर्छन् र कालान्तरमा यही इच्छा जिद्दीपनाको रूपमा देखापर्छ।
यस प्रकार जसैजसै बालबालिकाहरूको सामाजिक क्षेत्र विस्तृत हुँदै जान्छ, उनीहरूभित्र अरूमाथि वर्चस्व जमाउने र आपूmलाई श्रेष्ठ देखाउने इच्छा प्रबल हुँदै जान्छ। यस्तो प्रवृत्तिले उनीहरूमा तर्क गर्ने प्रवृत्ति कम हुँदै जान्छ र विस्तारै केटाकेटी घमण्डी र स्वार्थी बन्न पुग्छन्। जिद्दीपनाले गर्दा घर बाहिरको उसको क्रियाकलापसमेत गलत हुन थाल्छ। यस बेला अभिभावकद्वारा दिइने अर्ती, आदेश वा हप्कीदप्कीको उनीहरू माथि कुनै प्रभाव पर्दैन। केटाकेटी र अभिभावकको यसै सोचको अन्तरले गर्दा उनीहरू घरबाट टाढिंदै जान्छन् जसले गर्दा एकातिर अभिभावकहरूलाई कठिनाईको सामना गर्नुपर्छ भने अर्कोतिर केटाकेटीहरू लक्ष्यविहीन भौंतारिइरहन्छन् र गलत क्रियाकलापमा संलग्न हुन पुग्छन् ।
बालबालिकाहरूमा देखापर्ने जिद्दीपनाको अर्को कारण आर्थिक अभावले गर्दा मनभित्र कैयौं इच्छाहरू लुकी बस्नु पनि हो। यस्ता इच्छाहरू अवसर पाउनासाथ प्रकट हुन थाल्छन् र जिद्दीपनाको रूपमा प्रकट हुन्छन्। अब प्रश्न उठ्छ बालबालिकाहरूलाई कसरी जिद्दीपनाले प्रभावित गरिराखेको छ ? के यसलाई साम्य पार्न कुनै उपाय छैन ?
जिद्दीपनाले बालबालिकालाई अहड्ढारी र घमण्डी बनाउँछ। योग्यता र क्षमताको अभाव हुँदाहुँदै पनि इच्छित वस्तु वा सफलता जसरी भए पनि प्राप्त गर्न चाहना पूर्तिका लागि अनुचित साधन प्रयोग गर्नबाट पनि पछि हटदैनन्। यस्तो बेला यदि अभिभावकले पनि लापरवाही देखाए भने अपराधतर्फ उन्मुख हुन पुग्छन् किनभने परिश्रम, त्याग र तपस्याको अर्थ नै उनीहरूले बुझेका हुँदैनन्।
कहिलेकाहीं उनीहरू आप्mनो हठ पूरा गराउन विभिन्न हथकण्डा अपनाउन पनि पछि पर्दैनन्। बुवासँग इच्छा पूरा भएन भने आमाको स्नेह र उदारताको अनुचित लाभ उठाउन थाल्छन्। आप्mनो जिद्दीपनालाई प्रतिष्ठाको प्रश्न बनाई केही यस्ता काम पनि गर्न थाल्छन् जसमा सफलताको प्रतिशत निकै न्यून हुन्छ। यसरी जिद्दीपनाले गर्दा विस्तारै उनीहरू गलत बाटो रोज्न पुग्छन् जसको अन्त्य अत्यन्तै नरमाइलो हुन्छ।
अब प्रश्न उठछ, बालबालिकाहरूमा देखापर्ने जिद्दीपना रोक्न वा न्यून गर्न कस्तो पाइला चाल्ने ? यस प्रश्नको जवाफका लागि अभिभावकहरू चनाखो हुनैपर्छ। हामीलाई थाहा छ, जिद्दीपनाको सम्बन्ध उनीहरूको मन र मस्तिष्कसँग हुन्छ। यस कारण उनीहरू यदि एक रुपियाँ माग गर्छन भने पचास पैसा दिएर भए पनि केही हदसम्म जिद्दीपनालाई साम्य पार्न सकिन्छ। कसैले यदि बाइकको इच्छा जाहेर गर्छन् भने उनलाई केही समय पुनर्विचार गर्न दिनुपर्छ। यदि उनीहरूको जिद्दीपनालाई पूरा गर्न सकिन्न भने उनीहरूको ध्यान अर्को इच्छातर्पm केन्द्रित गरिदिनुपर्छ जसलाई पूरा गर्न तपाईं सक्षम हुनुहुन्छ। अर्थात् बाइकको चाहना गर्छन् भने साइकलतर्पm उनीहरूको ध्यान आकृष्ट गराउने कोशिश गर्नुपर्छ। बालबालिकाहरूलाई पूरा गर्न नसक्ने आश्वासन कहिल्यै पनि दिनुहुँदैन। यदि आश्वासन दिनुहुन्छ भने अवश्य नै पूरा गर्नुपर्छ अन्यथा तपाईंप्रति उनीहरूको विश्वासमा कमी आउँछ। बालबालिकाहरूको अनुचित इच्छा पूरा गर्नुको साटो उनीहरूलाई सम्झाइबुझाई गर्नुपर्छ। एकपटक मनाही गरेको कुरा कस्तै सिफारिसमा पनि गर्ने छुट दिनुहुन्न, साथै आप्mनो विवशता पनि प्रकट गर्नुहुन्न । रूख चाहे ताडको होस् वा बरको, मूलरूपले त्यो पनि एउटा सानो बीउबाट नै हुर्केको हुन्छ। जिद्दीपनारूपी सानो बीउ परिवारको प्रोत्साहन पाएर यसरी विकसित हुन्छ कि बालबालिकाहरूको सम्पूर्ण व्यक्तित्व नै ओझेलमा पारिदिन्छ। यस कारण यस्तो परिवेशमा विशेष सतर्कता आवश्यक छ । मनमा उत्पन्न हुने कुनै वस्तुलाई प्राप्त गर्ने इच्छालाई नै जिद्दीपना भनिन्छ। इच्छा परिपूर्ति नहुँदा बालबालिकाहरूको मनमा उत्पन्न हुने विकारले उनीहरूलाई शारीरिक र मानसिकरूपले उग्र बनाइदिन्छ। त्यसैले जिद्दीपनाको सन्दर्भमा यो शाश्वत सूत्र कहिल्यै पनि नबिर्सनुहोस्, “तातो फलामलाई चिसो फलामले नै काट्न सकिन्छ।”
एकातिर बालबालिकाहरू घरभित्र वा बाहिर आआप्mनो चाहना पूर्ति गर्न चाहन्छन् भने अर्कोतिर सानोभन्दा सानो असफलता, निराशा र उपेक्षालाई सहन गर्न सक्दैनन्। परिणामतः उनीहरूभित्र रिस उत्पन्न हुन्छ। मनोवैज्ञानिकहरूका अनुसार रिसको यस अवस्थामा बालबालिकाहरूभित्र यस्तो उत्तेजक स्राव बग्न थाल्छ जसबाट शरीरका सम्पूर्ण अङ्गहरू उत्तेजित हुन्छन्। परिणामस्वरूप उनीहरूमा जिद्दीपना देखा पर्छ। जिद्दीपनाको सम्बन्ध मनसँग हुन्छ। यसै कारण, चाहनाले वशीभूत भई उनीहरू आप्mनो मनपर्ने वस्तु प्राप्त गर्न खोज्छन् । जिद्दीपनाको अर्को कारण ज्ञानको अविकसित अवस्था हो, जसले उनीहरूभित्र चाहनाको उत्पत्ति छिट्टै हुन्छ र छिट्टै समाप्त पनि हुन्छ। यसकारण जिद्दीपनाको मनोविज्ञान बुझेर उनीहरूको ध्यान त्यसबाट मोडन सकियो भने चाहना सजिलै परिवर्तित गर्न सकिन्छ ।
प्रश्न उठ्छ, जिद्दीपनाको कारण के हुन् ? यसबारे अध्ययन अवलोकन गर्दा के थाहा हुन्छ भने जिज्ञासु प्रवृत्ति, सामाजिक चाहनासँग सम्बन्ध, मनोरञ्जन, वितृष्णा, आधुनिक प्रगतिशील सोच र वातावरणको प्रभाव, वर्चस्व प्राप्त गर्ने इच्छा र पूरा हुन नसक्ने चाहना आदि यसका प्रमुख कारण हुन्।
जब बालबालिकाहरू आप्mनो वरिपरिका नयाँ–नयाँ वस्तुसँग परिचित हुन थाल्छन्, स्वाभाविकरूपले उनीहरूमा त्यसलाई प्राप्त गर्ने चाहना उत्पन्न हुन्छ । यसै चाहनाले उनीहरू घरभित्रका वस्तु छोएर, हेरेर र तोडफोड गरेर आप्mनो इच्छा पूर्ति गर्न चाहन्छन्। यहाँसम्म कि उनीहरू बलिरहेको मैनबत्ती छुने कोशिश गर्छन् र कसैले रोक्न खोज्यो भने रोएर वा रिसाएर त्यसको विरोध गर्छन्।
सामाजिक चाहनाको सम्बन्धले गर्दा बालबालिकाहरू विद्यालय, होटल, मेला र बजारको रौनकसँग एकपटक परिचित भएपछि पटक–पटक ती ठाउँमा जाने इच्छा प्रकट गर्छन्। उनीहरूको यस चाहनामा रोक लगाएपछि यही चाहना जिद्दीपनाको रूपमा देखा पर्न थाल्छ। यसैगरी मनोरञ्जन अन्तर्गत एकपटक टेलिभिजन कार्यक्रमको आनन्द उठाएपछि त्यहाँबाट हटन चाहँदैनन्। कार्टून फिल्म हेर्ने शोख यहींबाट उनीहरूको मनमा जागृत हुन्छ। यही शोख टेलिभिजनको प्रत्येक कार्यक्रम हेर्ने माध्यम बन्छ र यस प्रकार यी कुराहरू विस्तारै बानी बन्दै जिद्दीमा परिणत हुन्छ ।
अर्को कारण के हो भने एकनासले काम गर्दा उनीहरूको मनमा त्यस कामप्रति वितृष्णा उत्पन्न हुन्छ। यही कारण हो कि विद्यालयमा सधैं परम्परागत तरिकाले पढाइ भइरहँदा उनीहरू दिक्क मान्छन् र विद्यालय छोडेर सिनेमा हल वा अन्य त्यस्ता ठाउँहरूमा शरण लिन पुग्छन् जहाँ उनीहरूलाई रमाइलोे लाग्छ। यस्ता ठाउँहरूमा प्रायः अपरिपक्व मस्तिष्क भएको हुनाले गलत मानिसहरूको सम्पर्कमा आउँदा त्यहींबाट झूटो बोल्न, धूमपान गर्न र नशा सेवन गर्न सिक्दछन् । साना केटाकेटीहरूमा दूध नपिउने बानीको विकास यसैको परिणति हो र पटक–पटक सम्झाउँदा पनि उनीहरूमा कुनै प्रभाव देखा पर्दैन। बालबालिकाका केही इच्छाहरू आधुनिक सोच र वातावरणले प्रभावित हुन्छन्। आप्mनो साथीसँग भएको मोबाइल वा मोटरसाइकलबाट प्रभावित भएर उनीहरू पनि मोबाइल वा मोटरसाइकल किन्ने हठ गर्छन्। बजार वा टेलिभिजनमा प्रसारित विज्ञापनको प्रभावले त्यो वस्तु प्राप्त गर्ने इच्छा जाहेर गर्छन् र कालान्तरमा यही इच्छा जिद्दीपनाको रूपमा देखापर्छ।
यस प्रकार जसैजसै बालबालिकाहरूको सामाजिक क्षेत्र विस्तृत हुँदै जान्छ, उनीहरूभित्र अरूमाथि वर्चस्व जमाउने र आपूmलाई श्रेष्ठ देखाउने इच्छा प्रबल हुँदै जान्छ। यस्तो प्रवृत्तिले उनीहरूमा तर्क गर्ने प्रवृत्ति कम हुँदै जान्छ र विस्तारै केटाकेटी घमण्डी र स्वार्थी बन्न पुग्छन्। जिद्दीपनाले गर्दा घर बाहिरको उसको क्रियाकलापसमेत गलत हुन थाल्छ। यस बेला अभिभावकद्वारा दिइने अर्ती, आदेश वा हप्कीदप्कीको उनीहरू माथि कुनै प्रभाव पर्दैन। केटाकेटी र अभिभावकको यसै सोचको अन्तरले गर्दा उनीहरू घरबाट टाढिंदै जान्छन् जसले गर्दा एकातिर अभिभावकहरूलाई कठिनाईको सामना गर्नुपर्छ भने अर्कोतिर केटाकेटीहरू लक्ष्यविहीन भौंतारिइरहन्छन् र गलत क्रियाकलापमा संलग्न हुन पुग्छन् ।
बालबालिकाहरूमा देखापर्ने जिद्दीपनाको अर्को कारण आर्थिक अभावले गर्दा मनभित्र कैयौं इच्छाहरू लुकी बस्नु पनि हो। यस्ता इच्छाहरू अवसर पाउनासाथ प्रकट हुन थाल्छन् र जिद्दीपनाको रूपमा प्रकट हुन्छन्। अब प्रश्न उठ्छ बालबालिकाहरूलाई कसरी जिद्दीपनाले प्रभावित गरिराखेको छ ? के यसलाई साम्य पार्न कुनै उपाय छैन ?
जिद्दीपनाले बालबालिकालाई अहड्ढारी र घमण्डी बनाउँछ। योग्यता र क्षमताको अभाव हुँदाहुँदै पनि इच्छित वस्तु वा सफलता जसरी भए पनि प्राप्त गर्न चाहना पूर्तिका लागि अनुचित साधन प्रयोग गर्नबाट पनि पछि हटदैनन्। यस्तो बेला यदि अभिभावकले पनि लापरवाही देखाए भने अपराधतर्फ उन्मुख हुन पुग्छन् किनभने परिश्रम, त्याग र तपस्याको अर्थ नै उनीहरूले बुझेका हुँदैनन्।
कहिलेकाहीं उनीहरू आप्mनो हठ पूरा गराउन विभिन्न हथकण्डा अपनाउन पनि पछि पर्दैनन्। बुवासँग इच्छा पूरा भएन भने आमाको स्नेह र उदारताको अनुचित लाभ उठाउन थाल्छन्। आप्mनो जिद्दीपनालाई प्रतिष्ठाको प्रश्न बनाई केही यस्ता काम पनि गर्न थाल्छन् जसमा सफलताको प्रतिशत निकै न्यून हुन्छ। यसरी जिद्दीपनाले गर्दा विस्तारै उनीहरू गलत बाटो रोज्न पुग्छन् जसको अन्त्य अत्यन्तै नरमाइलो हुन्छ।
अब प्रश्न उठछ, बालबालिकाहरूमा देखापर्ने जिद्दीपना रोक्न वा न्यून गर्न कस्तो पाइला चाल्ने ? यस प्रश्नको जवाफका लागि अभिभावकहरू चनाखो हुनैपर्छ। हामीलाई थाहा छ, जिद्दीपनाको सम्बन्ध उनीहरूको मन र मस्तिष्कसँग हुन्छ। यस कारण उनीहरू यदि एक रुपियाँ माग गर्छन भने पचास पैसा दिएर भए पनि केही हदसम्म जिद्दीपनालाई साम्य पार्न सकिन्छ। कसैले यदि बाइकको इच्छा जाहेर गर्छन् भने उनलाई केही समय पुनर्विचार गर्न दिनुपर्छ। यदि उनीहरूको जिद्दीपनालाई पूरा गर्न सकिन्न भने उनीहरूको ध्यान अर्को इच्छातर्पm केन्द्रित गरिदिनुपर्छ जसलाई पूरा गर्न तपाईं सक्षम हुनुहुन्छ। अर्थात् बाइकको चाहना गर्छन् भने साइकलतर्पm उनीहरूको ध्यान आकृष्ट गराउने कोशिश गर्नुपर्छ। बालबालिकाहरूलाई पूरा गर्न नसक्ने आश्वासन कहिल्यै पनि दिनुहुँदैन। यदि आश्वासन दिनुहुन्छ भने अवश्य नै पूरा गर्नुपर्छ अन्यथा तपाईंप्रति उनीहरूको विश्वासमा कमी आउँछ। बालबालिकाहरूको अनुचित इच्छा पूरा गर्नुको साटो उनीहरूलाई सम्झाइबुझाई गर्नुपर्छ। एकपटक मनाही गरेको कुरा कस्तै सिफारिसमा पनि गर्ने छुट दिनुहुन्न, साथै आप्mनो विवशता पनि प्रकट गर्नुहुन्न । रूख चाहे ताडको होस् वा बरको, मूलरूपले त्यो पनि एउटा सानो बीउबाट नै हुर्केको हुन्छ। जिद्दीपनारूपी सानो बीउ परिवारको प्रोत्साहन पाएर यसरी विकसित हुन्छ कि बालबालिकाहरूको सम्पूर्ण व्यक्तित्व नै ओझेलमा पारिदिन्छ। यस कारण यस्तो परिवेशमा विशेष सतर्कता आवश्यक छ । मनमा उत्पन्न हुने कुनै वस्तुलाई प्राप्त गर्ने इच्छालाई नै जिद्दीपना भनिन्छ। इच्छा परिपूर्ति नहुँदा बालबालिकाहरूको मनमा उत्पन्न हुने विकारले उनीहरूलाई शारीरिक र मानसिकरूपले उग्र बनाइदिन्छ। त्यसैले जिद्दीपनाको सन्दर्भमा यो शाश्वत सूत्र कहिल्यै पनि नबिर्सनुहोस्, “तातो फलामलाई चिसो फलामले नै काट्न सकिन्छ।”
