एउटा सक्रिय र सजीव तस्वीर सधैं समाचारको बहुमूल्य अङ्ग हो –चाल्र्स एलेनले भनेका छन् । हुन पनि एउटा राम्रो तस्वीरले समाचारको भन्दा बढी ध्यान तान्न सफल भएर पाठक बढाउन सघाउँछ ।
तस्वीरले ढाँटन सक्दैन । त्यसै कारण अहिलेको छविसम्पन्न विश्वमा तस्वीरको अत्यन्त अहम् भूमिका छ । बङ्गलादेशका प्रसिद्ध फोटोग्राफर सैबुद्दील आलमको अभिमत छ– हाम्रो भूमिका किन महŒवपूर्ण छ भने हामी घटनाका साक्षी हुन्छौं । टेलिभिजन माध्यमको जतिसुकै पहुँच र समाचारको गति तीव्र हुँदै गए पनि पत्रिकाका तस्वीरले दीर्घकालीन असर पार्छन् । टेलिभिजनका चलायमान दृश्यको आयु क्षणभर हुन्छ भने पत्रिकाका तस्वीरले वर्षौं त के अझ युगौंसम्म पनि पाठकलाई सोचमग्न पार्न सकेका हुन्छन् । जस्तो भियतनाम युद्धका बेला नाङ्गै दौडेकी एक बालिकासहित रुँदै कराउँदै दौडेका बालबालिकासँग सैनिकहरूको तस्वीरले अमेरिकी युद्धनीति परिवर्तन गर्न बाध्य पारेको थियो ।
प्र्रिन्ट मिडिया (अखबारी पत्रकारिता) मा फोटो पत्रकारिताको विशेष महŒव हुन्छ । लिखित समाचारलाई पूर्णरूपमा बुभ्mनमा केही समय लाग्ला, तर एउटा तस्वीरले सम्पूर्ण घटनाको विवरण वा भनौं वस्तुस्थिति तत्काल प्रस्ट पारिदिन्छ । तस्वीरको भाषालाई अशिक्षित मान्छेले पनि सम्झन सक्दछ । उसले पनि सम्झन सक्दछ, जो अखबारको भाषासँग परिचित छैन । उडिया, तेलगु, चिनियाँ जस्ता भाषामा छापिएका अखबारको विषयवस्तु हामी सम्झन सक्दैनौं, तर त्यसमा प्रकाशित तस्वीरको भाषालाई बुभ्mन सक्छौं ।
तस्वीरको विश्वसनीयता पनि असंदिग्ध हुन्छ । लिखित समाचारमाथि सन्देह पनि गर्न सकिन्छ । तर प्रत्यक्षलाई भूmटो कसरी भन्न सकिन्छ ? यतिमात्र होइन, तस्वीरले तत्काल आप्mनोतिर ध्यान आकर्षित गर्दछ । कसैले समाचार पढोस् वा नपढोस् तर उसले तस्वीरलाई अवश्य नै नियाल्छ ।
भनिन्छ, एकपटक ईश्वरले कलाकारहरूको सभा गरेका थिए, तर त्यसमा फोटोपत्रकारहरूलाई डाँक्न बिर्सेछन् । जब कलाकारहरू फर्केर पृथ्वीमा फिर्ता आए, तब उनीहरूले आआप्mनो माध्यमबाट सभाको वर्णन शुरू गरे । कविले ईश्वरको बारेमा कविता लेखे, मूर्तिकारले मूर्ति बनाए, त्यसमार्पmत् प्रतिविम्बित गर्ने कोशिश गरे, गायकले गीतद्वारा र नर्तकले नृत्यद्वारा ईश्वरको अनुभूति गराउने प्रयास गरे । संवाददाताले विस्तृत समाचार पनि लेखे । त्यसमाथि सम्पादकको तर्पmबाट विशेष सम्पादकीय पनि छापियो । तर दर्शक र पाठकहरू ती सम्पूर्ण प्रयासबाट विश्वस्त हुन सकेनन् । अफसोंच, ईश्वरले एउटा फोटोपत्रकारलाई पनि सहभागी गराइदिएको भए, ईश्वरीसत्ताको विश्वसनीयता वा भनौं सभाको सत्यता ग्राह्य हुन सक्थ्यो । अर्थात् तस्वीर विश्वसनीयताको सर्वोत्तम साधन हो ।
“लिखालिखी की बात नहीं, देखादेखी बात” भन्ने भोजपुरी साहित्यकार कवीर दासले पनि आँखाले हेरेको कुरालाई बढी विश्वसनीय मानेका छन् । शेक्सपियरले आप्mनो एउटा नाटकमा एक पात्रमार्पmत् भन्न लगाएका छन्– अभावबाट केवल अभाव उब्जिन्छ । यो उक्ति फोटोग्राफीमाथि पनि लागू हुन्छ । फोटोग्राफरले त्यसैलाई चित्रित गर्न सक्दछ, जसको अस्तित्व छ । जो छँदै छैन, त्यसको तस्वीर हुन सक्दैन ।
एउटा जिम्मेवार फोटोग्राफरले जे हेर्छ, त्यसलाई त्यस्तै अरूलाई पनि हेराउन खोज्दछ । यदि कुनै कारणले उसले गर्न सकेन भने ऊ असफल ठहरिन्छ । भारतका प्रथम प्रधानमन्त्री पण्डित जवाहरलाल नेहरूको मृत्यु उपरान्त उनकी छोरी श्रीमती इन्दिरा गाँधी केवल एकपटक मात्र जोडले रोएकी थिइन् । जब यस्तो घटना घटित भयो, एक विदेशी फोटोपत्रकार त्यहाँ मौजुद थिए । इन्दिरा गाँधीलाई रोएको हेरेर ऊ करुणाले प्रभावित भएर हेरेको हे¥यै भयो । अर्थात् उसले त्यो भावुक क्षणको तस्वीर लिन चुक्यो । भोलिपल्ट जब उसको सम्पादकले ऊसँग सोध्यो– उसले भन्यो, त्यो दृश्य बडो हृदयविदारक थियो । म भावुक भएँ । उसले एउटा महŒवपूर्ण समाचारको अर्थ बोकेको तस्वीर खिच्ने अवसर गुमाएकोमा उसलाई पत्रिकाले पदमुक्त गरिदियो । फोटोपत्रकारले जस्तोसुकै परिस्थितिमा पनि आप्mनो कर्तव्य निर्वाहबाट चुक्नुहुँदैन ।
फोटो पत्रकारितासँग जोडिएको विषय हो– ब्ल्याकमेल पत्रकारिता । २०५९ असोजतिरको कुरा हो, काठमाडौंबाट प्रकाशित हुने जनआस्था साप्ताहिकले नायिका श्रीषा कार्कीको नग्न चित्र प्रकाशित गरेको थियो । जसले गर्दा अपमान सहन नसकी उनले आत्महत्या गरिन् । यसरी ब्ल्याकमेल तथा आर्थिक या अन्य लाभका निमित्त चरित्रहत्या गर्ने जस्ता प्रवृत्तिलाई पनि प्रेस स्वतन्त्रताकै विस्तृत आयामको रूपमा चित्रित र प्रोत्साहित गर्दै आएको एउटा दृष्टान्त सार्वजनिक हुन पुगेको थियो । वस्तुतः फोटो पत्रकारिताले व्यक्तिको निजी जीवनलाई कुन हद र सीमासम्म मात्र हस्तक्षेप गर्न मिल्छ भन्ने सैद्धान्तिक सवाललाई नेपाली फोटो पत्रकारहरूले प्रस्ट्याउन जरुरी छ । प्रेस स्वतन्त्रता आपैंmमा एउटा जिम्मेवारीपूर्ण उत्तरदायित्व हो । पेशामा रहेका व्यक्तिहरूले त्यो उत्तरदायित्वको वहन अनाधिकृतरूपमा होइन कि संयमितरूपमा गरून् भन्ने समाजको चाहना हुन्छ ।
पत्रकारिता जनताको आवाज हो, उनीहरूको चाहना, भावना र उकुसमुकुसको नियमित र सरल अभिव्यक्तिको माध्यम पनि हो । यसलाई सशक्तता प्रदान गर्ने काम फोटोपत्रकारहरूले गर्ने गर्दछन् । जहाँ फोटो पत्रकारको पहुँच बढ्छ, त्यहाँ नागरिकहरू आपूm लोकतान्त्रिक सञ्चार पद्धतिमा समेटिएको अनुभव गर्न सक्छन् । फेरि बङ्गलादेशका फोटोपत्रकार आलमको भनाइ उद्धृत गरिन्छ– तस्वीरबाट जो कोही पनि बाँच्न सक्छ, अस्तित्वमा आउन सक्छ ।
असल तस्वीरले अखबारको रूप मात्र नभएर विषयवस्तुलाई पनि उज्जर र स्पष्ट पार्छ । अर्को कुरा हजार शब्दले जति प्रभाव दिन्छ, त्योभन्दा बढी प्रभाव गतिशील र प्रभावकारी तस्वीरले पु¥याउँछ । तस्वीर समाचारको सट्टा प्रयोग हुन सक्दैन तर असल तस्वीरले समाचारको महŒवपूर्ण पक्ष आपैंm बताउँछ । असल तस्वीर स्वयम् आपैंmले केही गरिरहेको हुन्छ, केही भनिरहेको हुन्छ, यसविपरित निष्क्रिय, निर्जीव र स्थिर तस्वीरले ठाउँ खेर फाल्नुबाहेक केही गर्दैन ।
क्यामरा बोकेर हिंडेर घुम्दैमा, विभिन्न सार्वजनिक कार्यक्रमहरूमा क्लिक–क्लिक तस्वीर खिचेको खिचै गरेर, कोही आपूmलाई फोटोपत्रकार भएको दाबी गर्छ भने त्यो एउटा भ्रम हो । फोटो पत्रकारितासँग जोडिएका मूल्य र मान्यताको पनि पालना गरेको हुनुपर्छ । फोटोग्राफी र फोटो पत्रकारिताबीचको भिन्नता बुझेको हुनुपर्छ । तपाईंले खिंचेका तस्वीरहरू कतै न कतै सार्वजनिक माध्यममा प्रयोग भएको देखिनुपर्छ । क्यामरा बोकेर चोर बाटोबाट पत्रकारको भीडमा आपूmलाई सामेल गराउने मनसुवा लामो समयसम्म टिक्दैन । कतिपय बेरोजगारहरूलाई के लाग्छ भने क्यामरा बोकेर, सार्वजनिक कार्यक्रममा अर्थ न बर्थको तस्वीर खिंचेको देखाउँदैमा समाजले पत्रकारको रूपमा स्वीकार गर्दैन । तर जसले फोटो पत्रकारिताको मूल्यलाई बुझेको छ, आत्मसात् गरेको छ, उसले चाहिं छोटो समयमा नाम, काम र दाम आर्जन गर्न सक्छ । मेहनत र सृजनशीलता देखाउनेले यस क्ष्Fेत्रमा राम्रो सम्भावना लिएर आउन सक्छ । अहिले त हातहातमा तस्वीर खिच्ने माध्यम छ, जुन सार्वजनिक महŒवको हुन सक्छ, यस्तो मौका छोप्न सक्ने सामान्य मान्छेले पनि चर्चा पाउन सक्छ, नयाँ बहस उठान गर्न सक्छ तर अन्तमा फेरि पनि भनिन्छ यसरी पनि तस्वीर खिच्ने सबै फोटोपत्रकार हुँदैनन् । फोटोपत्रकार सबै फोटोग्राफर हुन्छन्, तर सबै फोटोग्राफर फोटोपत्रकार नहुन पनि सक्छन् । प्रत्येक फोटोपत्रकारले क्यामरा बोकेका हुन्छन् तर सबै क्यामरा बोक्ने फोटोपत्रकार नठहरिन सक्छन् । यस्ता विषयबारे हाम्रै थातथलोमा पनि कुराकानी चल्नुपर्छ ।
