अखबार, पाठक र वीरगंज

चन्द्रकिशोर
    एउटा जागरूक समाज हुनको लागि ऊ सुसूचित पनि हुन जरुरी छ । उसको सेरोफेरोमा के भइराखेको छ, त्यो जान्न जरुरी छ । उसका आप्mनाबारेमा, आपूm बसेको समाजको बारेमा र समुदायको पक्षमा के कस्ता कुराहरू प्रकाशित वा प्रसारित भइराखेका छन्, त्यसबारे अवगत हुन जरुरी छ । वीरगंजकै सन्दर्भमा भन्ने हो भने यो मामिलामा त्यति उत्साहप्रद स्थिति छैन । पत्रपत्रिका पढ्नुपर्छ वा चिठी लेख्नुपर्छ भन्ने सोचबाट अहिले पनि हामी बेखबर छौं भन्ने लाग्छ ।
    पत्रिकाले आप्mनो उपयोगिता समाजमा स्थापित गर्न नसकेर हो कि, समाजले पत्रिकालाई नपत्याइदिएर हो, वीरगंजमा पत्रिकाको बजार खासै छैन । वीरगंजको जुन जनसाङ्ख्यिक बनोट छ, यहाँका बासिन्दाहरूमा जुन प्रकारको क्रयशक्ति छ, त्यस अनुपातमा यहाँ पत्रिकाको बजार न्यून छ । पत्रिकाहरू निस्ंिकदै छन्, पत्रिकाको स्तर र बजार व्यवस्थापन अनुसार बजार छ तर त्यो बजार वीरगंजको सम्भावनाको आधारमा एकदम कम छ । पाठक सङ्ख्या विस्तारको बारेमा यहाँ खासै प्रयास भइराखेको पनि पाइँदैन । पाठकहरूको अभिरुचिका बारेमा यहाँ अध्ययन र सर्वेक्षण पनि भएको छैन । पाठकहरूको रुचि र उसले खोजेको जस्तो सामग्रीहरू पस्किनुपर्छ भन्ने सोच पनि खासगरी स्थानीय पत्रिकाहरूमा संंस्थागत हुन पाइरहेको छैन । पत्रिकाले आप्mनै विवेकमा पस्किराखेका सामग्रीहरूले पाठकीय रुचि जागृत गर्न सकिरहेको छैन ।
    अहिलेका पाठक को हुन् ? पाठकलाई तीनवटा वर्गमा विभाजित गरेर हेर्न सकिन्छ । पहिलो, काठमाडौंबाट प्रकाशित हुने पत्रिकाका पाठक, दोस्रो स्थानीय पत्रिकाका पाठक र तेस्रो छिमेकी भारतीय पत्रिकाका पाठक । उसो त जनकपुर, कलैयाबाट प्रकाशित अखबार पनि प्रतीकात्मरूपमा आइपुग्छन् । काठमाडौंबाट अचेल बिहानै पत्रिकाहरू आइपुग्छन्, केही वर्ष पहिलासम्म दिउँसोसम्म पत्रिका पर्खिनुपर्ने स्थिति थियो । काठमाडौंका पत्रिकाहरूका केही नियमित पाठक छन्, जो यहाँका स्थानीय विक्रेतामार्पmत् ग्राहक बनेका हुन्छन्, उनीहरूलाई घरघरमैं पत्रिका पु¥याइने व्यवस्था गरिएको छ । पत्रिका पसलहरूबाट पनि सोभैm बिक्री वितरण हुनेसमेत गरेको छ । स्थानीय पत्रिकाहरूको हकमा केही पत्रिकाहरू स्थानीय पत्रिकापसलहरूमा राखिएका हुन्छन् ।
    केहीलाई पत्रिकाले आप्mनै बन्दोबस्तीमा सोभैm घरघरमा पु¥याउने गर्दछन् । काठमाडौंबाट प्रकाशित हुने पत्रिकाको हकमा पत्रिका अनुसार एउटा निश्चित ग्राहक सङ्ख्या छ तर स्थानीय पत्रिकाको हकमा यो स्थिति छैन । कतिपय पत्रिकाको हकमा आपूmखुशी पत्रिका बाँड्ने र वितरण गर्ने स्थिति छ, पाठकसँग पूर्वस्वीकृति नै नलिईकन पत्रिका दैलोमा पठाइदिने, पत्रिकापसलबाट बिक्री नभए पनि पत्रिका त्यहाँ राखिछाड्ने स्थिति पनि छ । भारतीय पत्रिकाको हकमा यहाँ एक प्रकारको गतिलो बजार मानिनुपर्छ । त्यसका लागि काठमाडौंका पत्रिका नआइपुग्दै ती पत्रिकाहरू वीरगंज आइपुग्छन् र ती पत्रिकाहरू एउटा निश्चित नियमित ग्राहकको आधारमा आउने गरेको छ । मधेस आन्दोलनको समयमा भारतीय अखबारको बढी खपत थियो । अहिले फेरि आपैंmतिरका पत्रिका पढ्नुपर्छ भन्ने सोच बढेको छ ।
    केही स्थानीय पत्रिकाहरूले बेलाबेलामा हकरमार्पmत् बिक्री गर्ने चलन पनि राखेका छन् । हट न्यूज वा विज्ञापन वा परीक्षाफल प्रकाशित भएको बेला स्थानीय पत्रिका खोजीखोजी किन्नेहरू पनि छन् । केही लेखक विशेष जस्तै शिक्षा पत्रकार अनन्तकुमार लाल दासको प्रतीक दैनिकमा प्रत्येक सोमवार शिक्षासम्बन्धी स्तम्भ प्रकाशित हुँदा एउटा निश्चित विद्यार्थीवर्गले नियमितरूपमा त्यो अङ्क किन्ने गर्छन् । यी सबका बाबजुद पनि वीरगंजको सन्दर्भमा भन्ने हो भने पाठकहरूको उही एउटा जमात रहिआएको छ । पाठकहरूको नयाँनयाँ क्षेत्र खोजी, उनीहरूको चाहनाको प्रस्तुति र उनीहरूलाई पत्रिकासँग जोड्ने काम स्थानीय पत्रिकाहरूले प्राथमिक कार्यभारका रूपमा लिएका छैनन् । काठमाडौंका पत्रिकाहरूले पनि वीरगंज क्षेत्रमा पत्रपत्रिका पढ्ने संस्कृतिको विकासको लागि कुनै अभियान चलाएका देखिंदैनन्, बरु यदाकदा उनीहरू विभिन्न उपहार योजनाका साथ ग्राहक विस्तार कार्यक्रमहरू ल्याइराखेका हुन्छन् । त्यसैगरी, कुनै विद्यालय, कलेज वा कुनै औद्योगिक प्रतिष्ठानका बारेमा गतिला समाचार आयो भने थोकमैं पत्रिका किनिलिने चलन पनि छ ।
    पत्रिकाले नखोजेको भन्दैमा पत्रिका नपढ्ने होइन । एउटा व्यक्ति स्वयम् आपूmलाई सुसूचित हुनका लागि पनि उसले पत्रिका पढ्नुपर्छ । पत्रिकाले व्यक्तिको अधिकारप्राप्तिको लडाइँलाई सहज बनाउँछ । आइपर्ने समस्याका बारेमा ऊ सजग हुन्छ । उसलाई आप्mना पेशागत रणनीति बनाउनमा सहयोग प्राप्त हुन्छ । त्यसैले कुनै पनि समाज कति जागरूक छ वा जवाफदेह छ, त्यसको मापनको आधार त्यहाँ कुन सङ्ख्यामा पत्रिका पढ्ने जमात छ, त्यसको आधारमा मूल्याङ्कन गर्ने गरिन्छ । वीरगंजमा पाठकीयताको प्रवृत्ति चिन्ताको विषय हो । पत्रिका बढी मान्छेले पढ्दा पत्रिकाको बिक्री बढ्छ, उसले कमाउँछ भन्ने बुझाइ अधुरो र काँचो हो । पत्रिका पढ्नाले तपाईंलाई बलियो बनाउँछ ।
    नेपालकै पूर्वाञ्चलमा तुलनात्मकरूपमा बढी पत्रिका बिक्री हुन्छ । बढी पाठक सङ्ख्यालाई आधार मानी त्यहाँ कतिपय राजधानीका पत्रिकाहरूको स्थानीय संस्करण पनि निस्किन्छन् । वीरगंजमा पाठक सङ्ख्याको कमीले हामी कैयौं बौद्धिक अवसरहरूबाट वञ्चित भइराखेका हुन्छौं । त्यसैले यस सम्बन्धमा राजनीतिक दल, शैक्षिक प्रतिष्ठान, होटल व्यवसायी, उद्योग क्षेत्रलगायतले आआप्mनो स्तरमा भूमिका खेल्नुपर्ने समयको माग हो । त्यस्तै, यहाँका विभिन्न सामाजिक संस्थाहरूले पनि पढ्ने संस्कृतिको विकासका लागि आआप्mनो तह स्तरमा काम गर्नुपर्ने खाँचो छ । राजनीतिक दलहरूले आप्mना मातहत रहेका सङ्गठनहरूमा नियमित पत्रिकाको ग्राहक बनाउने, सार्वजनिक कार्यक्रममार्पmत् पढ्ने संस्कृति विकासका लागि अपिल गर्ने, आबद्ध कार्यकर्ताहरूलाई पत्रपत्रिका पढ्न र त्यसमाथि छलफल गराउन वातावरणका लागि प्रयास गर्न सक्छन् ।
    वीरगंजका शैक्षिक प्रतिष्ठानहरूले ठूलो सङ्ख्यामा रहेका विद्यार्थीहरूमा पत्रपत्रिका पढ्ने बानी विकासका लागि उत्प्रेरक र सहजकर्ताको काम गर्न सक्छन् । उनीहरूलाई पत्रिका किन पढ्ने ? भन्नेबारे फराकिलो बुझाइ विकसित गराउन सक्छन् । क्याम्पस वा विद्यालयभित्र पत्रपत्रिका पढ्ने कक्षको व्यवस्था गर्न सक्छन् । पाठकमञ्च गठन गराउन सक्छन् । पत्रपत्रिकामा छापिएका विषयवस्तुका बारेमा आवधिक छलफल गराउन सक्छन् । विद्यार्थीहरूलाई पाठक प्रतिक्रिया लेखनका लागि उत्प्रेरित गर्न सक्छन् र त्यसका लागि प्रोत्साहन योजनाहरू ल्याउन सक्छन् । तर वीरगंजको सन्दर्भमा विडम्बना नै मान्नुपर्छ, यहाँका शिक्षक र प्राध्यापकहरूमा नियमित पत्रिका पढ्ने बानी छैन । शिक्षक र प्राध्यापकहरूको एउटा ठूलो हिस्सा निश्शुल्क वितरण गरिएका कतिपय स्थानीय पत्रिका वा सहजरूपमा कतै देखिनमा आएका पत्रिकाहरूमा मात्र नजर हाल्ने गरेका पाइन्छ । अन्यत्र यस्ता उदाहरणहरू छन् कि शैक्षिक क्षेत्रमा संलग्न जनशक्ति आप्mना रुचिका जर्नलहरू मगाउने त गर्छन् नै, सामान्य जानकारीका लागि पनि केही पत्रिकाहरूका आपैंm नियमित ग्राहक हुन्छन् । जब शिक्षक र प्राध्यापकहरूमैं नियमित पत्रिका पढ्नका लागि गरिने खर्चलाई विलासिताको खर्च मानिन थालिन्छ भने त्यो चिन्ताको विषय हो । कतिपय शिक्षकहरू सुर्ती, पानपराग, जाँड, रक्सी र चियापानमा फजुल खर्च गरिराखेका हुन्छन् तर कुनै एउटा पत्रिकाको नियमित ग्राहक हुँदैनन् ।
    छिमेककै भारतीय शहरहरूमा बुटपालिस गर्ने, रिक्सा चलाउने, कुलीको काम गर्नेहरू फुर्सतको बेला लहरै पत्रिका पढिराखेका दृश्यहरू देखिन्छन्, त्यो भनेको त्यो वर्गले पनि पत्रपत्रिका पढ्नमा आप्mनो आम्दानीको निश्चित हिस्सा खर्च गर्न सक्नु हो । यहाँका होटलहरूमा आप्mना पाहुनालाई कोठामा कुनै एउटा पत्रिका दिने काममा कन्जुस्याइँ देखिन्छ, यसले पनि यस शहरमा पत्रपत्रिका पढ्ने रुझान कतिको छ भन्ने देखाउँछ । वीरगंज क्षेत्र औद्योगिक क्षेत्र पनि हो, मजदुर युनियनहरूले श्रमिकवर्गमा पत्रपत्रिका पढ्ने पक्षको महŒवबारे जानकारी गराउन सक्छन्, यो उनीहरूको जिम्मेवारीभित्रको कुरा हो । हो, पछिल्ला वर्षहरूमा बिहान मर्निङवाक गर्दै रेडियो सुन्ने वा बेलुका खाना खाँदै रेडियोका समाचारमूलक कार्यक्रम सुन्ने बानी बसालेकाहरूको सङ्ख्या थपिंदै छ । त्यस्तै, बिहानको चियासँगै पत्रिका पढ्ने वा कार्यालयमा पुग्ने बित्तिकै पहिला पत्रिका खोज्नेहरूको क्रम बढ्दै छ ।
    हामी हेर्छौं रेडियो घन्किराखेका हुन्छन् । त्यो भएन । रेडियोका केही समाचारमूलक कार्यक्रमप्रति तपाईंमा विशेष नोटिस हुनुपर्छ । त्यो कार्यक्रम छुट्यो भने तपाईंले केही मिस गर्नुभयो भन्ने तपाईंलाई लागोस् । रेडियो आमसञ्चारको एउटा सस्तो, सहज र सबैका लागि उपलब्ध हुन सक्ने माध्यम हो तर पनि वीरगंज उपमहानगरपालिकाभित्रै नियमित रेडियोका खास कार्यक्रमहरू सुन्ने श्रोतावर्ग छैन । भनौं वीरगंजेली जनसङ्ख्याको कति प्रतिशत बिबिसी नेपाली सेवा नियमित सुन्ने गर्छन् ? टेलिभिजन पनि समाचारका एक स्रोत हो । यसले दृश्यमैं विषयवस्तु देखाइदिंदा बोधगम्यता बढी हुन्छ ।
    पत्रपत्रिका पढ्ने र रेडियोका समाचारमूलक कार्यक्रमहरू सुन्ने नियमित बानीले शहरलाई एउटा नयाँ संस्कृति दिन्छ । मानिसको बुझाइ, गराइ र भनाइमा बिस्तारै बदलाव आउँदै गएको देखिन्छ ।