खाँचो छ एउटा जागरुक र इमानदार शिक्षकको

अनन्तकुमार लाल दास

    शिक्षक भनेको विद्यार्थीलाई तोकिएको पाठ पढाइदिने मात्र नभई राष्ट्र निर्माणको एउटा प्रमुख प्रेरक तŒव पनि हो । शिक्षकको अर्थ नै सिकाउने व्यक्ति हो । सिकाउने व्यक्ति त्यो हुन्छ जो सिकेर दक्ष भइसकेको हुन्छ । यस कारण सिक्ने भन्दा ठूलो अर्थात् ‘गुरु’ हुन्छ । गुरु पद पाएर पनि यदि त्यस व्यवसायप्रति इमानदारिता भएन भने कसप्रति इमानदारिता हुन्छ ? तर वर्तमानमा शिक्षकहरूको सरसर्ती मूल्याङ्कन गर्दा लगभग नब्बे प्रतिशत यस्ता शिक्षकहरू भेटिन्छन् जो आप्mनो व्यवसायप्रति सन्तुष्ट नै छैन । इमानदारिताको प्रश्न त पर जाओस् उनीहरू हीनभावनाले  ग्रसित भएको देखिन्छन् । जीवनभरि यस्ता शिक्षकहरूले आप्mनो भाग्यलाई दोष दिइरहेका हुन्छन् । उनीहरूले त्यस परिस्थितिलाई पनि दोष दिइरहेका हुन्छन् जसका कारण उनीहरूलाई शिक्षक बन्नुप¥यो ।
    यसलाई सामाजिक व्यवस्थाको दुर्भाग्य नै भन्न सकिन्छ जहाँ शिक्षण व्यवसायप्रति त्यस्तो भावना छैन, जुन पहिले थियो । शिक्षण तल्लोस्तरको पेशा होइन । गुरुको काम कसरी लाजमर्दो हुन सक्छ ? कुनै पनि संस्कृतिमा गुरुको पद सदासर्वदा सर्वोच्च नै रहेको भेटिन्छ । महात्मा कबीरले त गुरुलाई ईश्वरभन्दा पहिले स्मरण गर्दथे । गुरुलाई अमृतको खान पनि भनिएको छ । गुरुलाई अज्ञानरूपी अन्धकार नष्ट गर्ने व्यक्ति भनिन्छ । संस्कृतमा गुरुलाई ब्रम्हा, विष्णु र महेशको समकक्ष भनिएको छ । यसरी हेर्दा के लाग्दछ भने वर्तमानमा गुरुहरूले नै आप्mनो गुरुत्व छाडेका छन् । हाम्रो सामाजिक परिवेश नै यस्तो भएको छ जहाँ गुरुको महŒवमा समेत अन्तर देखा पर्न थालेको छ तर यसका साथै के पनि देखिएको छ भने शिक्षकहरूको आप्mनो आचरण पनि यस परिस्थितिका लागि जिम्मेवार छ ।
    जहाँसम्म व्यवसायप्रति इमानदारिताको सवाल छ, कुनै पनि व्यवसाय सानो वा ठूलो हुँदैन । परिश्रमले नै कुनै काममा सफलता हासिल हुन्छ । श्रम कहिले पनि तुच्छ हुँदैन । यस कारण जुनसुकै व्यवसाय भए तापनि त्यसप्रति पूर्ण इमानदारिता साथ परिश्रम गरियो भने त्यसमा उत्कृष्ट स्थान ग्रहण गर्न सकिन्छ । शिक्षकबारे एउटा हिन्दीका प्रख्यात कविले “श्रम में है शर्म क्या ? श्रम कभी न हीन है । जो कमा के खा रहा, वह कभी न दीन है” लेखेका छन् ।
    व्यापारीले आप्mनो व्यापारप्रति इमानदारिता देखाउन आप्mनो बस्ने ठाउँलाई प्रणाम गर्दछ, ड्राइभरले गाडी चलाउनुपूर्व गाडीलाई प्रणाम गर्दछ तर शिक्षकहरू आप्mनो व्यवसायप्रति इमानदारिता किन देखाउँदैनन् जब उसको पद नै पूजनीय हुन्छ ? जुनसुकै व्यापारी, कर्मचारी वा हाकिम पछि गएर जति पनि धन, सम्मान वा सम्पत्ति किन न हासिल गरोस्, पहिले शिक्षकबाट नै शिक्षा हासिल गर्नुपर्दछ । के धनलाई सम्मान गर्ने हाम्रो बानीले गर्दा यसो भएको हो ? शिक्षकसँग धनको अभाव हुन्छ । सरकारले पनि अपेक्षा भन्दा केही कम नै दिइराखेको होला तर शिक्षकहरूले धनाभावले गर्दा आपूmलाई हीन ठान्नुहुँदैन ।
    हामी शिक्षक दिनहुँ कति घण्टा पढछौं ? कक्षाकोठामा त्यही शिक्षकले राम्ररी पढाउन सक्छ जो पढेर जान्छ । बासी कुरा पस्कने शिक्षक होइन । शिक्षकहरूमा आपूmलाई अप–टू–डेट राख्ने बानी नभएकोले पनि उनीहरू आप्mनो व्यवसायप्रति इमानदार देखिंदैनन् । के शिक्षकहरूले आपैmंलाई कसीमा घोटेर हेरेका छन् ? यदि शिक्षकले गर्ने हो भने समाजलाई सम्मानको कारण धन होइन भनेर बुझाउन सक्दछ । यसो हेर्दा धनलाई सम्मान दिने बानी पनि हामीले स्वयं विकसित गरेका हौं । यस कारण शिक्षकहरूले विद्यार्थीहरूलाई यसरी मार्गदर्शन दिनुपर्दछ कि उनीहरूले धनलाई होइन, योग्यता र सदाचारलाई आदर गर्न सिकून् । यसका लागि शिक्षकहरूले आपूmभित्रको सकारात्मक क्षमता र आत्मविश्वास जगाउनुपर्छ । उनीहरूले आप्mनो व्यवसायप्रति सम्मान र इमानदारिता देखाउनुपर्छ ।
    सरकारले गरेको प्रयासले शिक्षण व्यवसायलाई सहयोग गरिरहेको जस्तो मलाई प्रतीत हुन्छ । अब यस व्यवसायमा जोसुकै आउन सक्दैन, किनभने शिक्षक हुनका लागि प्रशिक्षण र शिक्षण लाइसेन्स हुनु अनिवार्य छ । शिक्षक बन्नुपूर्व परीक्षा दिनु अनिवार्य छ । कहींकहीं इन्टरव्यु पनि लिइन्छ । यस प्रक्रियामा सफल भए मात्र शिक्षक बन्न सकिन्छ । यस प्रक्रियाबाट बनेका शिक्षक निश्चय नै सम्मानका अधिकारी हुन् तर केही भ्रष्ट नेता र व्यवस्थापन समितिले यसलाई अर्थोपार्जनको माध्यम बनाएको हुनाले यो प्रक्रिया पनि बदनाम भइरहेको छ । धन दिई प्राप्त गरेको पदले पनि शिक्षकको गरिमा घटाइरहेको छ ।
    अपवादबाहेक प्रायः के देखिएको छ भने निजी विद्यालयमा कार्यरत शिक्षक फुर्सदको समय सदुपयोग गर्न वा कहीं कतै काम नपाउन्जेल शिक्षण पेशा अँगाल्छन् र पूर्ण शिक्षक नभएको कारण पेशाप्रति पूर्ण इमानदार भए तापनि शतप्रतिशत आचरण तदनुरूप देखा पर्दैन । यस्ता शिक्षकहरूको यिनै कमजोरीको फाइदा निजी विद्यालयहरूले उठाइरहेका छन् । यस कारण यस्ता शिक्षकहरूले पनि ध्यान दिनुपर्ने कुरो के हो भने जति दिनका लागि भए तापनिे पेशा अनुरूप आचरण हुनुपर्छ, किनभने यसबाट उनीहरूलाई नै बढी लाभ हुन्छ र यो पेशा बदनाम पनि हुँदैन ।
    कहिलेकाहीं गाउँ र शहरका बुजुर्गहरूले शिक्षकहरूसँग ‘कहीं जागिर पायौ कि अहिलेसम्म मास्टरी नै गरिरहेका छौं’ भन्ने सुनिन्छ । अर्थात् शिक्षण कार्यलाई जागिर ठानिंदैन । यसले सोध्ने मानिसको अज्ञानत त देखाउँछ, तर त्यस्ता शिक्षकहरूप्रति व्यङ्ग पनि हो जो प्रतिदिन विद्यालय जाँदैनन्, आप्mनो खेतीबारीमा व्यस्त रहन्छन् वा राजनीतिमा संलग्न हुन्छन् । यस्ता शिक्षकहरू शिक्षणभन्दा बढी गप्पबाजीमा लाग्ने हुनाले नै होला मानिसहरू यसलाई जागिर ठान्दैनन् ।
    आप्mनो व्यवसायप्रति यस कारण पनि इमानदारिता देखाउनुपर्छ किनभने यसले शिक्षकहरूलाई सम्मान दिलाउँछ । यदि शिक्ष्Fकले पूर्ण इमानदारिता, परिश्रम र लगनका साथ काम गर्छ भने सन्देह छैन, सबैले सम्मान गर्छन् । यस कारण विद्यालयलाई आप्mनो घरजस्तै ठान्नुपर्छ, विद्यार्थीहरूलाई आप्mनो सन्तान सरह माया गर्नुपर्छ । विद्यार्थीहरूको हितका लागि सदैव चिन्तन गर्नुपर्छ र उनीहरूमा लुकेको क्षमता विकसित गर्न प्रयत्नरत रहनुपर्छ । परिणामस्वरूप विद्यार्थीले पनि तपाईंलाई माया र सम्मान गर्नेछन् । तपाईंले कहिले पनि उनीहरूको हित विपरीत सोच्नुहुन्न भन्ने विश्वास गर्नेछन् ।
    शिक्षक हीनभावले ग्रसित भई आप्mनो व्यवसायप्रति बेइमानी गर्नु पनि उचित होइन । कहिले काहीं अभिभावकहरू द्वारा “फलाना शिक्षकले त लूट मचाएको छ । यदि बच्चा गणित वा विज्ञानमा ट्यूशन पढदैनन् भने पास नै गर्न सक्दैन । विहान पाँच बजेदेखि राति दश बजेसम्म पढाउनु हुन्छ । वेतनको अतिरिक्त तीस हजार कमाइ छ । कमाइ त बेग्लै कुरो हो । के यस्तो शिक्षक विद्यालयमा पढाउनु लायक रहन्छ ? थाकेको व्यक्तिले कसरी पढाउन सक्छ ? फलानोले पढाउनु नै कहाँ हुन्छ, विद्यालयमा त आराम गर्न मात्र जानुहुन्छ ।  छिः १ कस्तो शिक्षक । आप्mनै विद्यार्थीलाई लिएर भाग्यो । लाज पनि छैन” जस्ता अनेकौं टिप्पणी प्रायः सुन्ने गरिएको छ । विद्यार्थीमाझ हुने चर्चाले पनि शिक्षकहरूको पोल खोलिरहेको हुन्छ । यस्ता शिक्षक थोरै छन् तर शिक्षण पेशालाई बदनाम गराउन काफी छन् । यद्यपि यति परिश्रम गरेर धन कमाउनु धोखाधडी होइन, तर शिक्षकको पद अनुकूल पक्कै होइन । यदि कसैले यतिकै परिश्रम विद्यालयमा आप्mनो विद्यार्थीहरूको लागि गर्छ भने ती विद्यार्थीहरू देशविदेश गएर पनि उनीहरूलाई सम्मान दिलाउँछन् ।
    नयाँ नेपालको परिकल्पनालाई मूत्र्तरूप प्रदान गर्न मानिसलाई मानिससँग जोडने खाँचो छ । वर्तमानको खाँचो इमानदारिता र मिहनेत साथ शिक्षण दायित्व पूरा गर्नु हो । आज शिक्षा जनजीविका सुनिश्चित गर्ने माध्यम बन्न सकिरहेको छैन । यहाँको जनशक्ति यहाँका लागि नभई विदेशका लागि भएको जस्तो प्रतीत हुन थालेको छ । आज आवश्यकता छ यस्तो शिक्षाको जसबाट विद्यार्थीहरू स्वरोजगार बनेर आप्mनो जीविका चलाउन सकून् । आज आवश्यकता छ मानिसको मानसिकतामा परिवर्तन ल्याउनु र यो कार्य शिक्षकको सहयोगबेगर सम्भव छैन । राष्ट्रमा परिवर्तनलाई स्थायित्व प्रदान गर्न, लोकको शक्तिलाई बलियो पार्न, मुलुकको सार्वभौमिकता र स्वतन्त्रतालाई अक्षुण्ण राख्न, सामाजिक सद्भाव र मेलजोलको संस्कृतिलाई प्रोत्साहित गर्न खाँचो छ एउटा जागरुक र इमानदार शिक्षकको ।