सन् २००४ लाई संयुक्त राष्ट्र सङ्घले अन्तर्राष्ट्रिय धान उत्पादन वर्षको रूपमा मनायो । नेपाले त्यसकै निरन्तरतामा असार १५ लाई ‘राष्ट्रिय धान दिवस’ घोषणा गर्यो र अहिलेसम्म मनाउँदै आएको छ । त्यस अनुसार भन्ने हो भने हिजो १२औं राष्ट्रिय धान दिवसको दिन थियो । यस दिनलाई धान दिवसको रूपमा मनाउनु अघि नै यस दिन पहाडमा दही–चिउरा खाएर रोपाइँ गर्ने परम्परा शताब्दीयौं अघिदेखि चलिआएको छ । वास्तवमा पहाड नै त नेपाल हो नि १ हुनत समग्र पहाड पनि होइन, तर तुलनात्मक रूपमा पहाडभन्दा हुन्छ । तर एउटा प्रश्न छ: धान कहाँ बढी फल्छ ? धान मात्रै होइन, नेपालको अन्नभण्डार कुन क्षेत्र हो ? यी दुवै प्रश्नको उत्तर शासकीयस्तरमैं वर्षांैं पहिले दिइसकिएको छ । धान मात्रै होइन, समग्रतामा कृषि उत्पादन सबैभन्दा बढी हुने क्षेत्र मधेस हो । हामी कलिलै हुँदा पढेका थियौं, शिक्षक भए पछि पढाइयो पनि–‘मधेस नेपालको अन्न भण्डार हो ।’ साथै अन्नका विभिन्न प्रजातिहरूमा धान अद्यपि सर्वाेत्कृष्ट छ र मधेसले त्यसको पनि सर्वाधिक उत्पादन गर्दछ । तर यहाँका शासकहरूले राष्ट्रिय धान दिवस कुन दिनलाई मान्ने विषयमा मधेससँग कुनै सल्लाह गरेन । किनभने मधेसको उत्पादन र राजस्व मात्रै चाहियो यिनलाई, बाँकी त यिनीहरूको टाङमुनि छिरेर भए पनि मर्ने–बाँच्ने दोसाँधमा छँदै छन् ।
यस्तै दोसाँधमा मृत्युको साँस गन्न लागेका छन् मधेसका कृषि पर्वहरू । वर्षे र हिउँदे दुवै बाली लगाउनेदेखि भित्र्याउने मात्रै होइन, शुभ साइतमा खानेसम्मका कृषि पर्वहरू छन् मधेसमा । तिनमा पनि धानसँग जोडिएका त्यस्ता पर्वहरू त सर्वव्यापक र लोकप्रिय छन् । मूठलगी, गबलगी र कदवापखार मुख्य धान पर्वहरू हुन् भने नेवानी त्यसको उपभोग सम्बन्धी पर्व हो । तर धान बाली लगाउने महिनाको आरम्भको रूपमा असार कृष्ण प्रतिपदाको माटो पुर्ने पर्व र राम्रो वर्षाको अपेक्षाका साथ आद्र्रा मनाउने पर्वलाई पनि बिर्सिन सकिन्न ।
मूठलगी हिउँदे र वर्षे दुवै बालीको लागि गरिन्छ । तर धानको मूठलगीको आफ्नै महत्त्व छ । पहिलो दिनको बीउ छर्ने कार्यलाई मूठलगी भनिन्छ । सामान्यतया सोमवार, बुधवार र शुक्रवारको दिनको विशेष साइतमा किसानको घरमुलीले यो काम गर्नुपर्दछ । एकाबिहानै नुहाएर कुलदेवी–देवताको पूजा–आराधना, होम–जाप गरी छर्ने बीउका केही गेंडाहरू नैवेद्य चढाइन्छ । खर, बेंत वा बाँसको भाँडोमा बीउ र अमखरामा पानी लिएर खेतमा पुगिन्छ । त्यहाँ हलो जोताइ भइरहेको हुन्छ । सामान्यतया खेतको भण्डार कुनामा घरमूलीले पाँच मुठी बीउ छरेर अमखराको पानीले सिंचाइ गर्दछन् । पछि जोसुकैले बाँकी बीउ खेतैभरि छर्छन् । त्यसपछि एक चास जोती–सम्याई हलो र हेङा बिसाइन्छ ।
गबलगी धानको पहिलो रोपाइँ हो । यो पनि ठाउँ अनुसार केही विविधतायुक्त छ । कतै–कतै भदै वा सरिहन दुवै धानको लागि गरिन्छ भने धेरैजसो ठाउँमा यो सरिहन अर्थात् मङ्सिरमा फल्ने धानको लागि मात्रै गरिन्छ । बीजन उखेल्ने काम बियाँडमा भइरहन्छ । यता हिलो–पानीमा हलो जोत्ने र सम्याउने काम पनि करबि–करिब पूरा भएको हुन्छ । रोपाइँ गर्ने खेतालाहरू पनि खेतमा पुग्छन् । तर माथिकै नियम–निष्ठामा बसी पहिलोपटक किसानको घरमूलीले पाँच गब रोप्नुपर्छ । एक ठाउँमा दुई–चार कति बीजनहरू रोपिन्छन् त्यसलाई गब भनिन्छ । त्यसैले यसलाई गबलगी पनि भनिएको हो । तर सीधै गबलगी गरिंदैन । दूधको तर, सक्खर, मह, अक्षतासँग चोपेर कम्तीमा पाँच गब पहिले घरमूलीले रोप्छन्, अनि बाँकी खेतालाहरू रोपाइँ शुरु गर्छन् । यो पनि खेतको भण्डार कुनामैं गरिन्छ ।
कदवापखार रोपाइँ बिसाउने दिनलाई भनिनछ । ‘कादो’ भनेको हिलो र ‘पखार’ भनेको पखाल हो । अर्थात् यस दिन रोपाइँ सकेर हिलो पखाली किसान घर आउँछन् । अर्थात् यसपछि उसले पुन: हिलोमा पस्नुपर्दैन । यस दिन हली, खेताला र किसानबीच हिलो छ्यापाछ्याप, नाचगान, ख्यालठट्टा सबै हुन्छ । रोपाइँ सकेपछि खेतको हिलो ल्याएर कुलदेवी–देउतासहित किसानको पूरै परिवारजनले निधारमा टीका लाउने प्रचलन छ । अर्थात् किसानको लागि खेतको हिलो नै सर्वश्रेष्ठ वस्तु हो भन्ने सन्देश यस पर्वले प्रवाह गर्छ ।
खेतमैं गएर नियम–निष्ठा र हर्षोल्लासपूर्ण वातावरणमा मनाउने मधेसका यी तीन धान पर्वहरू हुन् भने धान बाली लगाउने सूचनाको रूपमा माटो पुर्ने र आदरा मनाउने पर्वहरू छन् । आषाढ कृष्ण प्रतिपदाको दिन बेलुकी पख खेतबाट माटो खनेर घर ल्याई मुख्य दैलोसहित घरका प्रत्येक कोठाको दैलो र अन्य मुख्य ठाउँमा पुर्ने गरिन्छ । यसले अब किसानको घर खेत नै हुने सड्ढेत गर्दछ । यसरी माटो पुरिसकेपछि राति मीठा–मीठा परिकार बनाएर खाने चलन छ । यस अवसरमा बगनाहाको नामले चिनिने एक किसिमको ज·ली काँडेझार को फल खाने विशेष चलन थियो । तर अहिले त्यो लोप भइसकेको छ ।
आदरा खासगरी आद्र्रा नक्षत्रको पाक्षिक अवधिमा खीर–पुरी बनाएर सो नक्षत्रको नाममा नैवेद्य निकाली सामान्य भोज–भतेर गर्ने पर्व हो । यो पारिवारिक बढी छ । यो पनि वर्षा राम्रो होस्, धानबाली सप्रोस भनेर आद्र्रा नक्षत्रलाई खुशी पार्न मनाइने पर्व हो ।
निश्चितरूपमा असार १५ होस् वा मधेसका यी विभिन्न धान पर्वहरू हुन्, सामन्ती समाजका उपज हुन् । हाम्रो अर्थोपार्जन पद्धति पूँजीवादमा विकसित भएपछि यी सबै हराउने नै हुन् । तर पूरै हराउँदैन । साथै अरूको हराओस् र मेरो दीर्घकालसम्म बाँचिरहोस् भन्ने चिन्तन पनि सामन्ती चिन्तन नै हो । फेरि धान उत्पादन मधेसलाई उपेक्षा गरी कुनै पनि हालतमा बढ्दै–बढ्दैन । वार्षिक तथ्याड्ढ लिए हुन्छ, राष्ट्रिय धान दिवसको परम्परा शुरु हुनुभन्दा पूर्व मधेसको कारणले नेपाल खाद्यान्न उत्पादनमा आत्मनिर्भर मात्रै होइन, निर्यातक पनि थियो । तर यत्रो झ्याली पिटाएर राष्ट्रिय धान दिवस मनाउँदै बार्ह वर्ष बित्दा पनि देश दिनानुदिन क·ाल बनेको छ । यसको कारण हो मधेसको उपेक्षा । खासमा राजशाही र गणतन्त्रमा मधेसलाई केही फरक परेको छैन । झन् र्हास भएको छ । खस–गोर्खाली घरेलु साम्राज्यको राष्ट्रिय उपनिवेश रहेको मधेसको अवस्था झन् जर्जर छ ।
यसको कारण खोतल्दा काङ्ग्रेस–एमाले–एमाओवादीमा जसले एक चटाई बराबर जग्गा देख्न पाएको छैन, किसानको नेता छ । जसले कुनै कारखाना देखेको छैन, मजदूरको नेता छ । यस्तो राजनीतिक वेश्यावृत्तिको अन्त्य नहुँदासम्म झ्याली पिटेर वा ढ्याङ्ग्रो ठटाएर भए पनि धान दिवस मनाएर केही हुँदैन । हुने भए अहिले संयुक्त राष्ट्र विश्व खाद्य कार्यक्रमको कुहिएको चामल खानुपर्ने अवस्था नेपालीको रहने नै थिएन । यो मधेसलाई उपेक्षा गरेको परिणाम हो । तर चार दलीय १६ बुँदे सहमति अनुसारको संविधानमा मधेस उपेक्षित मात्रै होइन, त्यसको औपनिवेशिक शोषण अझ तीव्र हुनेवाला छ । त्यो भूमिको अतिक्रमण अझ तीव्र हुनेवाला छ । मधेस र मधेसीको नामोनिशान मेट्ने राज्य आतड्ढ सिर्जना हुने निश्चित छ । तर जुनसुकै बादलमा पनि चाँदीको घेरा हुन्छ । रगत निस्केपछि जम्छ नै, अत्याचार बढे पछि मेटिन्छ नै ।
मधेसमा अत्याचारको सीमा नाघिरहेको छ । जहाँ कृषि औजार कारखाना, कृषिजन्य उद्योग कल–कारखाना खुल्नुपर्ने हो, जहाँ ठूल्ठूला कृषि फार्म खुल्नुपर्ने हो, त्यहाँ सेनाका ठूल्ठूला ब्यारेक र सशस्त्र प्रहरीका बेस क्याम्पहरू धमाधम विस्तार गरिंदैछ । राष्ट्रपति, उपराष्ट्रपतिको मानमर्दन त दिनचर्या बनिसकेको छ । हुँदाहुँदा अदालतको आदेशको पनि अवहेलना भइरहेको छ । यी सबै जातीय नरसंहारको शासकीय राज्य आतड्ढको उद्घोष हो । यी उपनिवेशकहरू विदेशी पीआर र ग्रीनकार्ड लिएर गुड्नेदेखि उड्ने साधनको प्रयोग गर्दै भिक्षाटन गरिरहेका छन् । शायद मधेसको कृषि अर्थतन्त्र उक्लेको भए यिनीहरूले यो दरिद्रता प्रदर्शन गरिरहनुपर्दैनथ्यो । समयमा चेतना भया १
वाणस्थली, महादेवस्थान–७, काठमाडौंं
