कबुला भनेको कबोल गर्नु अथवा भाकल गर्नु हो । यसलाई अर्को शब्दमा बाचा गर्नु वा वचनबद्धता पनि भन्न सकिन्छ । यसो हेर्दा यसलाई एक प्रकारको अन्धविश्वास भन्न सकिए तापनि सामाजिक परम्परामा यसप्रति लोकको विश्वास रहेको पाइन्छ । यस संसारमा जे जति भयो, जे जति भइरहेको छ तथा भविष्यमा समेत जे जति हुनेछ, ती सबै ईश्वर अथवा परमशक्तिको इच्छा अनुसार नै हुन्छ भन्ने अवधारणा समाजमा विद्यमान रहेको देखिन्छ । यसै अनुरूप, वास्तवमा, ईश्वरलाई सर्वशक्तिमान ठानेर उनीप्रति मानिसले आस्था राख्ने गरेको पाइन्छ । ईश्वरीय शक्तिद्वारा जुनसुकै कार्य पनि सम्भव हुन सक्ने दृढ विश्वास समाजमा रहेको छ । यस कारण ईश्वरीय शक्तिप्रति जनमानसमा एक प्रकारको डर अथवा भय पनि विद्यमान रहेको पाइन्छ । भनिन्छ कि त्यही डर अथवा भयले गर्दा उनीप्रति श्रद्धाभावको विकास भएको थियो । ईश्वरीय शक्ति समक्ष मानिस अति निरीह प्राणीको रूपमा उपस्थित हुने गर्दछ । ईश्वरको प्रसन्नता इष्टकारक तथा अप्रसन्नता अनिष्टकारक हुने मान्यता समाजमा रहेको छ । यसै कारणले ईश्वरप्रति भय मिश्रित आस्थाभाव स्थापित हुन पुगेको भनिन्छ ।
विद्वानहरूको विचारमा मानव प्राणीलाई ईश्वरीय शक्तिको सर्वप्रथम बोध प्राकृतिक शक्तिको रूपमा भएको थियो । यस अन्तर्गत सूर्य, चन्द्र, वायु, भूमि, जल, आकाश, अग्नि आदिका शक्तिलाई स्वीकार गरिएको थियो । आदिकालीन मानवलाई रात्रिकालीन अन्धकारको साथै प्रबल वेगवान हुरीबतास तथा असिनावर्षा इत्यादिको ठूलो भय रहने गर्दथ्यो । यस्ता प्राकृतिक शक्तिको प्रसन्नताका लागि अनेक प्रकारका वस्तु अर्पण गरिन्थ्यो । यसै क्रममा कालान्तरमा ईश्वरीय शक्तिका प्राकृतिक स्वरूपका साथै विविध प्रकारका सगुण स्वरूपहरू विषयक परिकल्पना गरिएका थिए, जसले गर्दा ती शक्तिको आराधना तथा उपासना गर्ने कार्यमा सुगमता होओस् । यस प्रकार मानवको चिन्तनशीलताले ईश्वरीय अथवा दैवी शक्तिका प्रतीकको रूपमा उसको भावनात्मक आवश्यकताअनुरूप अनेक आकार र प्रकारका प्रतीकात्मक देवीदेवताहरूको सृजन गरेको थियो ।
यसरी सृजन गरिएका देवीदेवताहरूका प्रतीकलाई कतिपय स्थानमा माटोको पिण्डको स्वरूपमा स्थापित रहेको देख्न सकिन्छ, जसलाई मातृशक्तिको रूपमा ‘माई’ संज्ञाले अभिहित गरिएको पाइन्छ । यस्तै कतिपय स्थानमा माटोको पिण्डको स्वरूपमा स्थापित देवतालाई पुरुषभावमा समेत आराधना गरिएको हुन्छ । अर्कोतिर, कालान्तरमा आवश्यकता अनुसार यस्ता देवीदेवताका साकार स्वरूपको परिकल्पना पनि गरियो । यसरी साकार स्वरूपमा स्थापित देवीदेवता समक्ष आराधना, उपासनाका साथै आफ्नो मनोभावको सम्प्रेषणमा समेत सहयोग पुग्न गएको थियो । यसरी अनेक देवीदेवताका रूप, र·, तिनका वाहन एवं आयुधहरू विषयक विवेचन गरिएको पाइन्छ । मानवले आफ्नो रक्षाका लागि सर्वशक्तिमान देवीदेवताका हातहरूमा विविध प्रकारका अस्त्रशस्त्रसमेत धारण गराइदियो । त्यस्तै आफ्नो आराध्यलाई आफूलाई मन पर्ने वस्तु अर्पण गर्ने प्रचलन आरम्भ भयो । यसको एउटा सानो उदाहरणमा भन्न सकिन्छ कि गुलियो लड्डू मन पर्ने भनिएका भगवान् श्रीगणेशजीलाई काठमाडौं उपत्यकाका निवासीहरूद्वारा अण्डाका साथै हाँस–कुखुराको बलि अर्पित गरिएको देखिन्छ । त्यस्तै नेपाली भाषा साहित्यका आदिकवि मानिएका भानुभक्त आचार्यद्वारा लिखित रामायणमा श्रीरामले ग·ा पार गरी मृग मारेर त्यहाँ पकुआ तारेर खाएको वर्णन गरिएको छ भने तुलसीदासको रामचरितमानस (रामायण)मा श्रीरामलाई भगवान् विष्णुको साक्षात् अवतारको रूपमा स्वीकार गरिएको छ । यसरी नै भगवती श्रीदुर्गाका चारवटादेखि एक सय आठवटासम्म हातहरू रहेका स्वरूपको परिकल्पना गरिएको देखिन्छ । त्यस्तै रावणका दशवटा तथा शेषनागका हजारवटा शिरको विवेचन गरिएको छ । अर्कोतिर, देवीदेवताका वाहनको रूपमा विभिन्न पशुपक्षीहरूको परिकल्पना गरिएको पाइन्छ । वास्तवमा सर्वशक्तिमान ईश्वरलाई मानवले आफ्नो मनोनुकूल अनेक प्रकारबाट उपासना गर्ने गरेको देखिन्छ ।
भनिन्छ कि प्राच्य चिन्तनमा सबै प्रकारका वस्तुमा देवताको भाव राखिएको छ । अन्न, जल, वायु, प्रकाश, अन्धकार, वर्षा, बादल, पृथ्वी, नदी, तीर्थ, ग्रह, उपग्रह, वाणी, गीत, स·ीत, कला, औषधि, वनस्पति, प्रकृति इत्यादि सबैप्रति आराधना र उपासनाको भाव रहेको देखिन्छ । प्राणीको जन्मदेखि मृत्युपर्यन्त समस्त जीवनमा दैवी कृपा विद्यमान रहने विश्वास यस क्षेत्रमा पाइन्छ । यसका साथै कर्म अनुसारको फल प्राप्त हुने दर्शनमा पनि लोकविश्वास रहेको छ । यस जीवनमा पर्न आएका असहज परिस्थिति अथवा कष्टकर समयलाई पूर्वजन्मको कर्मको फल भनेर समेत व्याख्या गरिएको पाइन्छ । यस्तै आफूद्वारा गर्न नसकिएका कार्यप्रति ‘ईश्वरको इच्छा’ भनेर सन्तोष गरिन्छ ।
मनुष्यका आवश्यकता असीमित हुन्छन् । तीमध्ये कतिपय आवश्यकताको पूर्ति हेतु सर्वशक्तिमान ईश्वर समक्ष प्रार्थना गरिएको देखिन्छ । यसरी त्यस्ता आवश्यकता अथवा मनोकामनालाई दैवी शक्ति समक्ष व्यक्त गर्दा ती कामनाको पूर्ति भएमा अमुक वस्तु अर्पण गर्नेछु भनेर बाचा गर्ने प्रथा रहेको पाइन्छ । यसैलाई वचनबद्धता अथवा कबोल गरेको भनिन्छ, जसलाई अर्को शब्दमा भाकल भनिन्छ । भाकललाई मैथिली भाषामा ‘कबुला’ भनिन्छ । कबुला विषयक सम्पूर्ण विवेचन प्राय: असम्भव रहेको भन्न सकिन्छ, किनभने यस अन्तर्गत यति विविधता देखिन्छ कि ती समस्तलाई वर्णन गर्न सकिंदैन ।
कबुलामा अनेक प्रकारका वस्तु अर्पण गर्ने प्रचलन रहेको देखिन्छ, जसमा फलफूल, मिष्टान्न, पक्वान्न, अन्न, वस्त्र इत्यादिका साथै पशुपक्षीको बलिसमेत रहेका हुन्छन् । यस्ता कबुलाका वस्तुलाई सम्बन्धित देवीदेवताका समक्ष चढाइने गरिन्छ । मिथिला क्षेत्रमा कबुलाको रूपमा अनेक व्रत, उपवास, अनुष्ठान आदि पनि गरिन्छन् । यस्ता व्रत, अनुष्ठान आदि सीमित अवधिका तथा अवधिरहित स्वरूपमा गरी दुवै प्रकारका हुने गर्दछन् । कतिपय व्रत आदि आजीवन गर्ने भाकल गरिएका हुन्छन् । यस्तै जगन्नाथधाम, वैद्यनाथधाम, जनकपुरधाम जस्ता तीर्थको यात्रा गर्ने, ग·ा आदि पवित्र नदीहरूमा स्नान गर्ने, कुनै खास मन्दिर, मूर्तिको दर्शन तथा पूजा गर्ने जस्ता कबुला गरिएका हुन्छन् । मिथिला क्षेत्रमा गरिने कबुलाहरूमा केही शारीरिकरूपबाट कष्टसाध्य हुने समेत गरिएको देखिन्छ, जसमा ‘दण्ड’ दिने कबुलालाई लिन सकिन्छ । यस अन्तर्गत मिथिलाको सबभन्दा ठूलो पर्व छठिव्रतको अवसरमा दण्ड दिनेले आफ्नो घरबाट छठिघाट रहेको पोखरी अथवा नदी स्थानसम्म साष्टाङ्ग दण्डवत् ढोग गर्दै जाने गर्दछ । यसरी नै दण्डवत् ढोग गर्दै कतिपय धाम, तीर्थ तथा नदीतटसम्म समेत जाने गरिएको देखिन्छ ।
कबुला स्वयम्द्वारा अथवा अन्य व्यक्तिद्वारा समेत गरिएको हुने गर्दछ । यसरी गरिएको कबुला यथाशक्ति पूरा गरी निर्वाह गरिन्छ । यस्तो नगरिएमा उपास्य वा आराध्यको कुदृष्टि पर्ने डर रहने गर्दछ । यस प्रकार आराध्य, उपास्य अथवा पूज्य समक्ष व्यक्त गरिने मनोकामना अन्तर्गत सन्तानप्राप्ति, सुख समृद्धि, रोगबाट मुक्ति, अभीष्ट सिद्धि इत्यादि विषयक भावहरू हुने गर्दछन् । यसबाट आराध्यमाथि भरोसा रहने भएकोले आत्मबलको वृद्धि, प्रेरणामा सबलता, कार्यमा लगनशीलता हुनुका साथै सफलताप्रति आकाङ्क्षता तथा आशावादिता रहने गरेको हुन्छ ।
यसरी कबुला गरेमा आराध्यको कृपादृष्टि प्राप्त हुने तथा अभीष्टको सिद्धि लाभ हुने विश्वास रहेको पाइन्छ ।
मिथिला क्षेत्रमा अनेक देवीदेवताका मन्दिर, मूर्ति आदि रहनुका साथै पवित्र नदीहरू रहेका छन् । यीमध्ये कतिपय शक्तिपीठहरूलाई अत्यन्त जाग्रत स्थानको रूपमा मानिएको पाइन्छ । यस्ता स्थानमा गएर अथवा त्यस्ता स्थानमा स्थापित विग्रह वा मूर्तिप्रति ध्यान गरेर गरिएको कबुला अवश्य सफलीभूत हुन्छ भन्ने लोकविश्वास रहेको देखिन्छ । यसरी गरिएको कबुलापश्चात् मनोकामना पूर्ति भएमा कबुला (भाकल) गरेको चढौना चढाउने मानिसहरूको घुइँचो प्राय: यस्ता स्थानहरूमा देख्न सकिन्छ । अर्कोतर्फ, मिथिलाको समाजमा ईष्र्या, द्वेष तथा परस्पर कटुताको भाव पनि रहेको पाइन्छ । यस प्रकारको कतिपय अवस्थामा अन्य व्यक्तिको अनिष्ट हुने भावले पनि कबुला गरिएको प्रस· समाजमा देख्न सकिन्छ, यद्यपि यस्तो गर्नुलाई राम्रो मानिंदैन ।
भनिन्छ कि कबुला भनेको व्यक्तिगत मनोभाव अन्तर्गत पर्ने कुरा हो । यसमा मानवीय स्वभाव जस्तै अनेकता एवं विविधता पाइन्छन् । जहाँसम्म यसलाई अन्धविश्वास अन्तर्गत मानिने प्रश्न छ, यसमा आधुनिक वैज्ञानिक ज्ञानका ज्ञानीहरूद्वारा यस्तो भन्ने गरिएका पाइन्छन् । परन्तु, कतिपय यस्तो अवस्था आइपर्ने गर्दछ, जहाँ मानिसको कुनै सामथ्र्यले काम गर्न सक्दैन, उसको कुनै युक्ति, बुद्धि चल्दैन भने त्यस्तो अवस्थामा ऊ ईश्वरको सर्वशक्तिमानताप्रति नतमस्तक हुने नै गर्दछ । यस ईश्वरीय शक्तिलाई जुनसुकै नामले अभिहित गरिए पनि विश्वका सबै भागमा मानिएको भनिन्छ । यस प्रकार जब मानिस सर्वशक्तिमान अथवा उनका शक्तिको कुनै पनि अ· वा उपा·प्रति आस्थावान भएर आफ्नो मनोकामना पूरा गरिदिन कातरभाव तथा श्रद्धापूर्वक निवेदन गर्दछ, तब उसको मनोकामना अवश्य पूर्ण हुने दृढ विश्वास रहेको देखिन्छ । कबुला गरिएपश्चात् मनोकामना पूर्ण भएमा ईश्वरीय शक्तिप्रतिको आस्थामा झन् वृद्धि हुने हुन्छ । यसबाट समाजमा दैवी शक्तिको कृपादृष्टि प्राप्त भइरहने एवं त्यसप्रति आस्तिकताको भाव स्थापित हुने देखिन्छ ।
