- उमाशङ्कर द्विवेदी
ऋषिहरूले स्कन्दसित भने– देवश्रेष्ठ, तपार्ईंंको कल्याण होस्, तपार्ईंंले सम्पूर्ण लोकको म·ल गर्नुहोस् । तपाईं जन्मेको अहिले छ रात्रि बितेको छ, तैपनि तपाईंले सम्पूर्ण लोकलाई आफ्नो वशमा पारिसक्नुभएको छ तथा तपाईंले नै यिनीहरूलाई अभयदान पनि दिइसक्नु भएको छ । अत: अब तपाईंले नै इन्द्र बनेर तीनै लोकलाई अभय दिनुहोस् । कात्र्तिकेयजीले सोधे–मुनिगण, इन्द्रले त्रिलोकको के काम गर्दछन् तथा कसरी देउताहरूको रक्षा गर्दछन् ? ऋषिहरूले भने–इन्द्रले समस्त प्रणीलाई बल, तेज, प्रज्ञा तथा सुख प्रदान गर्दछन् तथा प्रसन्न भएमा सम्पूर्ण इच्छा पूर्ण गरिदिन्छन् । उनी दुराचारीहरूको नाश तथा सदाचारीहरूको रक्षा गर्दछन् । प्राणीहरूको प्रत्येक कामको अनुशासन निर्धारण गर्दछन् । सूर्यको अभाव भएमा उनी नै सूर्य, चन्द्रमाको अभाव भएमा उनी नै चन्द्र बनिदिन्छन् । यस्तै प्रकारले उनी नै भिन्नभिन्न कारणले अग्नि, वायु, पृथ्वी र जल बन्दछन् । इन्द्रले यस्ता कामहरू गरिरहनुपर्दछ, किनकि इन्द्रमा धेरै बल हुन्छ । वीरवर १ तपाईंमा पनि धेरै बल छ, त्यसैले तपाईं नै हाम्रो इन्द्र बन्नुहोस् । इन्द्रले पनि भने–महाबाहो १ तपाईं इन्द्र बनेर हामीहरूलाइ सुखी पार्नुहोस् । तपाईं वास्तवमा यस योग्य हुनुहुन्छ, त्यसैले आज नै तपाईं इन्द्रपदमा आफ्नो अभिषेक गराउनुहोस् । कात्र्तिकेयजीले भने–शक्र, तपाई नै निश्चिन्त भएर त्रिलोकीको शासन चलाउनुहोस् । म तपाईंको सेवक हुँ, मलाई इन्द्रपदको चाहना छैन । इन्द्रले भने–वीर, तपाईंको बल अद्भूत छ । तपाईंको पराक्रमले चकित भएका प्राणीहरू मलाई हेयदृष्टिले हेर्नेछन् । यति मात्र होइन, उनीहरूले हामीबीच भेद पनि गराउने छन् । यस प्रकार हामीबीच मतभेद उत्पन्न हुने हुँदा परस्पर युद्ध पनि हुन सक्दछ, जसमा निस्सन्देह विजय तपाईंको नै हुनेछ । त्यसै कारण तपाईं इन्द्र बन्नुहोस्, यस विषयमा कुनै प्रकारको सोच–विचार नगर्नुहोस् । कात्र्तिकेयजीले भने–शक्र, तपाईं नै यस त्रिलोक र मेरो पनि राजा हुनुहुन्छ, म तपाईंको आज्ञा पालन गर्न सदैव तयार रहनेछु । इन्द्रले भने–त्यसो हो भने ठीक छ, तपाईंले भने बमोजिम इन्द्रपदमा म नै रहिरहनेछु, तर साँच्चिकै तपाई मेरो आज्ञा मान्न तत्पर हुनुहुन्छ भने देवसेनापतिको पदमा आफ्नो अभिषेक गराउनुहोस् । कात्र्तिकेयजीले भने–बेस, दानवहरूको विनाश, देउताहरूको अर्थसिद्धि तथा गाई र ब्राह्मणहरूको हितको लागि तपाईंले देवसेनापति पदमा मेरो अभिषेक खुशीपूर्वक गराउनुहोस् ।
कात्र्तिकेयजीको यस प्रकारको कुरा सुनेर इन्द्रले समस्त देउताहरूको उपस्थितिमा उनलाई देउताहरूको सेनापति नियुक्त गरे । त्यस बेला महर्षिहरूबाट पुजित भएर उनी बडो सुशोभित भए ।उनको टाउकोमा सुनको श्रीपेंच लगाइयो । यतिकैमा त्यहाँ पार्वतीजीका साथ महादेव पाल्नुभयो । महादेवले विश्वकर्माले बनाएको एउटा माला उनको गलामा पहिराइदिनुभयो । अग्निदेवले उनलाई एउटा भाले कुखुरा दिए, जसको कालाग्नि समान रातो र·को ध्वजा उनको रथमाथि फर्रफराइ रहन्छ । समस्त प्राणीहरूको चेष्टा, प्रभा, शान्ति र बल तथा देउताहरूको विजय बढाउने शक्ति स्वयं उनका अगाडि उपस्थित भइन् । उनको शरीरमा जन्मको बेला उत्पन्न कवच प्रवेश गर्यो । त्यो कवच युद्धको बेला स्वयं प्रकट हुँदछ । शक्ति, धर्म, बल, तेज, कान्ति, सत्य, उन्नति, ब्रह्मण्यता, असम्मोह,भक्तहरूको रक्षा, शत्रुहरूको संहार र लोकको रक्षा गर्ने आदि गुणहरू कात्र्तिकेयजीमा जन्मजात नै छ । यस प्रकार देवगणले उनलाई आफ्नो सेनापति बनाए ।
यसपश्चात् कात्र्तिकेयजीको सामु सहस्रौंं देवसेना उपस्थित भएर ‘तपाईं हाम्रो पति हुनुहुन्छ’ भन्न थाले । उनीहरूको यस प्रकारको आग्रह सुनेर काक्र्तिकेयजीले ती जम्मैलाई स्वीकार गरे तथा उनीहरूबाट सम्मानित भएर सान्त्वना दिए । त्यस अवसरमा इन्द्रलाई केशी दैत्यबाट छुटाइएकी देवसेनाको स्मरण भएर आयो र उनी सोच्न थाले–यसमा सन्देह छैन यिनैलाई ब्रह्माजीले देवसेनाको पति नियत गर्नुभएको थियो । अत: उनले वस्त्रालड्ढारले सुसज्जित पारी देवसेनालाइ कात्र्तिकेय समक्ष ल्याएर भने–देवश्रेष्ठ, ब्रह्माजीले तपाईंको जन्मभन्दा पहिले नै यिनलाई तपाईंकी पत्नि निश्चित गरिदिनुभएको हो, त्यसैले तपाईंले विधिवत् मन्त्रोच्चारपूर्वक यिनको पाणीग्रहण गर्नुहोस् । इन्द्रको यस प्रकारको आग्रह सुनेर कात्र्तिकेयजीले विधिपूर्वक पाणीग्रहण गरे । त्यस बेला मन्त्रवेत्ता बृहस्पतिजीले मन्त्रोच्चारण र हवनादि गरे । यस प्रकार देवसेना कात्र्तिकेयजीकी पटरानी भएर प्रसिद्ध भइन् । उनलाई नै ब्राह्मणहरूले षष्ठी (भोजपुरी र हिन्दी भाषामा छठ वा छठी माता जसको कार्तिक शुक्ल षष्ठी तिथिको दिन धुमधामसित व्रत, पूजन, अर्चन हुने गर्दछ), लक्ष्मी, आशा, सुखप्रदा, सिनीदेवी, कुहू, सद्वृत्ति र अपराजिता पनि भन्ने गर्दछन् ।
यसपश्चात् कात्र्तिकेयजीलाई श्रीसम्पन्न र देउताहरूको सेनापति भएको देखेर सप्तर्षिहरूकी छवटी पत्निहरू आए । उनीहरू धर्मयुक्ता र व्रतशीला थिए तापनि उनीहरूका ऋषिपतिहरूले उनीहरूलाई त्यागी दिएका थिए । उनीहरूले देवसेनाका पति स्वामी कात्र्तिकेयसित भने–बाबू, हाम्रा देवतुल्य पतिहरूले हामीहरूलाई अकारण त्यागी दिएका छन् जसका कारण हामीहरू पुण्यलोकबाट च्युत भएका छौं । उनीहरूलाई कसैले भ्रमित पारी दिएको छ कि तिमी हाम्रो कोखबाट जन्मेका हौ । अत: हाम्रो सही कुरा सुनेर तिमीले हाम्रो रक्षा गर । तिम्रो कृपाले हामीलाई अक्षय स्वर्गको प्राप्ति हुन सक्दछ । यसबाहेक हामी तिमीलाई आफ्नो पुत्र पनि बनाउन चाहन्छौं, बाबू १ उनीहरूको करुणाद्र बिन्ती सुनेर कात्र्तिकेयजीले भने–निर्दोष देवीहरू १ तपाईंहरू मेरी माता हुनुहुन्छ र म तपाईंहरूको पुत्र हुँ । यसबाहेक तपाईंहरूको यदि अन्य पनि कुनै इच्छा रहेछ भने त्यो पनि पूर्ण हुनेछ ।
कात्र्तिकेयजीले आफ्नी आमाहरूको यस प्रकारको प्रिय काम गरेपछि अनि आफ्नी साख्खे आमा स्वाहा पनि उपस्थित भएर कात्र्तिकेयसित भनिन्–बाबू, छोरा, तिमी मेरा औरस पुत्र हौ । म चाहन्छु तिमी मेरो एउटा अत्यन्त दुर्लभ र प्रिय काम गर । कात्र्तिकेयले सोधे– माता, तपाईंहरूको कुरा सुनेर म त सार्है अल्मलिएँ, तपाईंको के इच्छा छ ? मैले आफ्नो सामथ्र्य अनुसार अवश्य पूरा गर्नेछु । स्वाहाले भनिन्–बाबू, म दक्ष प्रजापतिकी अत्यन्त लाडे छोरी हुँ । केटाकेटीदेखि नै म अग्निदेवमाथि अनुरक्त थिएँ तर अग्निदेवले मेरो माया बुझेनन्, म अझै पनि निरंतर उनकै साथ रहन चाहन्छु । स्वामी कात्र्तिकेयले भने–माता, अब आइन्दा यज्ञकत्र्ता ब्राह्मणहरूले हव्य–कव्यादि मन्त्रशुद्ध पदार्थहरू ‘स्वाहा’ शब्दको उच्चारण गरेर नै हवन गरेमा मात्र यज्ञको सफलता हुनेछ र यस प्रकार अग्निदेव सदैव तपाईंको सानिध्य हव्य–कव्य भुक्त गर्नुहुनेछ र तपाईंको साथमा रहनुहुनेछ ।
ऋषिहरूले स्कन्दसित भने– देवश्रेष्ठ, तपार्ईंंको कल्याण होस्, तपार्ईंंले सम्पूर्ण लोकको म·ल गर्नुहोस् । तपाईं जन्मेको अहिले छ रात्रि बितेको छ, तैपनि तपाईंले सम्पूर्ण लोकलाई आफ्नो वशमा पारिसक्नुभएको छ तथा तपाईंले नै यिनीहरूलाई अभयदान पनि दिइसक्नु भएको छ । अत: अब तपाईंले नै इन्द्र बनेर तीनै लोकलाई अभय दिनुहोस् । कात्र्तिकेयजीले सोधे–मुनिगण, इन्द्रले त्रिलोकको के काम गर्दछन् तथा कसरी देउताहरूको रक्षा गर्दछन् ? ऋषिहरूले भने–इन्द्रले समस्त प्रणीलाई बल, तेज, प्रज्ञा तथा सुख प्रदान गर्दछन् तथा प्रसन्न भएमा सम्पूर्ण इच्छा पूर्ण गरिदिन्छन् । उनी दुराचारीहरूको नाश तथा सदाचारीहरूको रक्षा गर्दछन् । प्राणीहरूको प्रत्येक कामको अनुशासन निर्धारण गर्दछन् । सूर्यको अभाव भएमा उनी नै सूर्य, चन्द्रमाको अभाव भएमा उनी नै चन्द्र बनिदिन्छन् । यस्तै प्रकारले उनी नै भिन्नभिन्न कारणले अग्नि, वायु, पृथ्वी र जल बन्दछन् । इन्द्रले यस्ता कामहरू गरिरहनुपर्दछ, किनकि इन्द्रमा धेरै बल हुन्छ । वीरवर १ तपाईंमा पनि धेरै बल छ, त्यसैले तपाईं नै हाम्रो इन्द्र बन्नुहोस् । इन्द्रले पनि भने–महाबाहो १ तपाईं इन्द्र बनेर हामीहरूलाइ सुखी पार्नुहोस् । तपाईं वास्तवमा यस योग्य हुनुहुन्छ, त्यसैले आज नै तपाईं इन्द्रपदमा आफ्नो अभिषेक गराउनुहोस् । कात्र्तिकेयजीले भने–शक्र, तपाई नै निश्चिन्त भएर त्रिलोकीको शासन चलाउनुहोस् । म तपाईंको सेवक हुँ, मलाई इन्द्रपदको चाहना छैन । इन्द्रले भने–वीर, तपाईंको बल अद्भूत छ । तपाईंको पराक्रमले चकित भएका प्राणीहरू मलाई हेयदृष्टिले हेर्नेछन् । यति मात्र होइन, उनीहरूले हामीबीच भेद पनि गराउने छन् । यस प्रकार हामीबीच मतभेद उत्पन्न हुने हुँदा परस्पर युद्ध पनि हुन सक्दछ, जसमा निस्सन्देह विजय तपाईंको नै हुनेछ । त्यसै कारण तपाईं इन्द्र बन्नुहोस्, यस विषयमा कुनै प्रकारको सोच–विचार नगर्नुहोस् । कात्र्तिकेयजीले भने–शक्र, तपाईं नै यस त्रिलोक र मेरो पनि राजा हुनुहुन्छ, म तपाईंको आज्ञा पालन गर्न सदैव तयार रहनेछु । इन्द्रले भने–त्यसो हो भने ठीक छ, तपाईंले भने बमोजिम इन्द्रपदमा म नै रहिरहनेछु, तर साँच्चिकै तपाई मेरो आज्ञा मान्न तत्पर हुनुहुन्छ भने देवसेनापतिको पदमा आफ्नो अभिषेक गराउनुहोस् । कात्र्तिकेयजीले भने–बेस, दानवहरूको विनाश, देउताहरूको अर्थसिद्धि तथा गाई र ब्राह्मणहरूको हितको लागि तपाईंले देवसेनापति पदमा मेरो अभिषेक खुशीपूर्वक गराउनुहोस् ।
कात्र्तिकेयजीको यस प्रकारको कुरा सुनेर इन्द्रले समस्त देउताहरूको उपस्थितिमा उनलाई देउताहरूको सेनापति नियुक्त गरे । त्यस बेला महर्षिहरूबाट पुजित भएर उनी बडो सुशोभित भए ।उनको टाउकोमा सुनको श्रीपेंच लगाइयो । यतिकैमा त्यहाँ पार्वतीजीका साथ महादेव पाल्नुभयो । महादेवले विश्वकर्माले बनाएको एउटा माला उनको गलामा पहिराइदिनुभयो । अग्निदेवले उनलाई एउटा भाले कुखुरा दिए, जसको कालाग्नि समान रातो र·को ध्वजा उनको रथमाथि फर्रफराइ रहन्छ । समस्त प्राणीहरूको चेष्टा, प्रभा, शान्ति र बल तथा देउताहरूको विजय बढाउने शक्ति स्वयं उनका अगाडि उपस्थित भइन् । उनको शरीरमा जन्मको बेला उत्पन्न कवच प्रवेश गर्यो । त्यो कवच युद्धको बेला स्वयं प्रकट हुँदछ । शक्ति, धर्म, बल, तेज, कान्ति, सत्य, उन्नति, ब्रह्मण्यता, असम्मोह,भक्तहरूको रक्षा, शत्रुहरूको संहार र लोकको रक्षा गर्ने आदि गुणहरू कात्र्तिकेयजीमा जन्मजात नै छ । यस प्रकार देवगणले उनलाई आफ्नो सेनापति बनाए ।
यसपश्चात् कात्र्तिकेयजीको सामु सहस्रौंं देवसेना उपस्थित भएर ‘तपाईं हाम्रो पति हुनुहुन्छ’ भन्न थाले । उनीहरूको यस प्रकारको आग्रह सुनेर काक्र्तिकेयजीले ती जम्मैलाई स्वीकार गरे तथा उनीहरूबाट सम्मानित भएर सान्त्वना दिए । त्यस अवसरमा इन्द्रलाई केशी दैत्यबाट छुटाइएकी देवसेनाको स्मरण भएर आयो र उनी सोच्न थाले–यसमा सन्देह छैन यिनैलाई ब्रह्माजीले देवसेनाको पति नियत गर्नुभएको थियो । अत: उनले वस्त्रालड्ढारले सुसज्जित पारी देवसेनालाइ कात्र्तिकेय समक्ष ल्याएर भने–देवश्रेष्ठ, ब्रह्माजीले तपाईंको जन्मभन्दा पहिले नै यिनलाई तपाईंकी पत्नि निश्चित गरिदिनुभएको हो, त्यसैले तपाईंले विधिवत् मन्त्रोच्चारपूर्वक यिनको पाणीग्रहण गर्नुहोस् । इन्द्रको यस प्रकारको आग्रह सुनेर कात्र्तिकेयजीले विधिपूर्वक पाणीग्रहण गरे । त्यस बेला मन्त्रवेत्ता बृहस्पतिजीले मन्त्रोच्चारण र हवनादि गरे । यस प्रकार देवसेना कात्र्तिकेयजीकी पटरानी भएर प्रसिद्ध भइन् । उनलाई नै ब्राह्मणहरूले षष्ठी (भोजपुरी र हिन्दी भाषामा छठ वा छठी माता जसको कार्तिक शुक्ल षष्ठी तिथिको दिन धुमधामसित व्रत, पूजन, अर्चन हुने गर्दछ), लक्ष्मी, आशा, सुखप्रदा, सिनीदेवी, कुहू, सद्वृत्ति र अपराजिता पनि भन्ने गर्दछन् ।
यसपश्चात् कात्र्तिकेयजीलाई श्रीसम्पन्न र देउताहरूको सेनापति भएको देखेर सप्तर्षिहरूकी छवटी पत्निहरू आए । उनीहरू धर्मयुक्ता र व्रतशीला थिए तापनि उनीहरूका ऋषिपतिहरूले उनीहरूलाई त्यागी दिएका थिए । उनीहरूले देवसेनाका पति स्वामी कात्र्तिकेयसित भने–बाबू, हाम्रा देवतुल्य पतिहरूले हामीहरूलाई अकारण त्यागी दिएका छन् जसका कारण हामीहरू पुण्यलोकबाट च्युत भएका छौं । उनीहरूलाई कसैले भ्रमित पारी दिएको छ कि तिमी हाम्रो कोखबाट जन्मेका हौ । अत: हाम्रो सही कुरा सुनेर तिमीले हाम्रो रक्षा गर । तिम्रो कृपाले हामीलाई अक्षय स्वर्गको प्राप्ति हुन सक्दछ । यसबाहेक हामी तिमीलाई आफ्नो पुत्र पनि बनाउन चाहन्छौं, बाबू १ उनीहरूको करुणाद्र बिन्ती सुनेर कात्र्तिकेयजीले भने–निर्दोष देवीहरू १ तपाईंहरू मेरी माता हुनुहुन्छ र म तपाईंहरूको पुत्र हुँ । यसबाहेक तपाईंहरूको यदि अन्य पनि कुनै इच्छा रहेछ भने त्यो पनि पूर्ण हुनेछ ।
कात्र्तिकेयजीले आफ्नी आमाहरूको यस प्रकारको प्रिय काम गरेपछि अनि आफ्नी साख्खे आमा स्वाहा पनि उपस्थित भएर कात्र्तिकेयसित भनिन्–बाबू, छोरा, तिमी मेरा औरस पुत्र हौ । म चाहन्छु तिमी मेरो एउटा अत्यन्त दुर्लभ र प्रिय काम गर । कात्र्तिकेयले सोधे– माता, तपाईंहरूको कुरा सुनेर म त सार्है अल्मलिएँ, तपाईंको के इच्छा छ ? मैले आफ्नो सामथ्र्य अनुसार अवश्य पूरा गर्नेछु । स्वाहाले भनिन्–बाबू, म दक्ष प्रजापतिकी अत्यन्त लाडे छोरी हुँ । केटाकेटीदेखि नै म अग्निदेवमाथि अनुरक्त थिएँ तर अग्निदेवले मेरो माया बुझेनन्, म अझै पनि निरंतर उनकै साथ रहन चाहन्छु । स्वामी कात्र्तिकेयले भने–माता, अब आइन्दा यज्ञकत्र्ता ब्राह्मणहरूले हव्य–कव्यादि मन्त्रशुद्ध पदार्थहरू ‘स्वाहा’ शब्दको उच्चारण गरेर नै हवन गरेमा मात्र यज्ञको सफलता हुनेछ र यस प्रकार अग्निदेव सदैव तपाईंको सानिध्य हव्य–कव्य भुक्त गर्नुहुनेछ र तपाईंको साथमा रहनुहुनेछ ।
