जनकवंशी राजाहरू

- शीतल गिरी
   हेर्दा हेर्दै यो समाचार जनकपुरमा फैलियो ।
    नगरजन हर्षोन्मत्त भए । जनकपुरमा म·लवाद्य बज्न थाल्यो । राजमार्ग सजिए, नगरभवन, कलश, पताकाले सुशोभित भएको थियो । फूलका मालाहरू, तोरणहरूले सम्पूर्ण घर भरिएका थिए । म·लगान, वेणुवाद्य, शङ्ख आदि बज्न थाले । राजमार्ग दर्शकहरूले भरियो । वारा·ना नृत्य गर्न थाले । विविध होम, पूजा र म·ल अनुष्ठान हुन थाले । सुरभित, सुगन्धित पदार्थहरूको गन्धले चारै दिशा मगमगाए । प्रत्येकको मुखमा जनक विदेहको बहुदक्षिणा यज्ञको चर्चा थियो । नगर–नागर एक हजार गाई र तिनीहरूको सिङमा बाँधेको तामाको सिक्का कसको हुने इत्यादि चर्चा गर्दै थिए ।
    बहुदक्षिणा यज्ञ अनुष्ठानमा आफ्नो विद्वत्ता प्रदर्शन गर्न पञ्चालराज , मद्रदेश, कुरुदेश आदिबाट याज्ञवल्क्य, जारत्कारव आन्र्तभाग, भज्युलाहयापनि, उषीस्त चाक्रायण, कहोल कौषीतकेय, गार्गी वाचकनवी, विदग्ध साकल्य, जित्वा शैलिनि, उदंक शौल्वायन, वर्क वार्षा, गर्दभीविपीत भारद्वाज, सत्यकाम जालव आदि आएका थिए ।
    जनक विदेहको घोषणा थियो— ब्राहमणहरूमा सर्वश्रेष्ठ को हो ? जो श्रेष्ठ ब्राह्मण हो, उसले सिङमा तामाको सिक्का बाँधेको एक हजार गाईहरू प्राप्त गर्नेछ । ब्राह्मणहरूमा सर्वश्रेष्ठ म हुँ भनेर अघि सर्ने हिम्मत कसैको भएन । तब याज्ञवल्क्यले शिष्य सोमस्रवाको सहयोग लिएर गाई हाँके । जनक विदेहका होता अश्वल रिसाउँदै याज्ञवल्क्यसँग कर्मबारे प्रश्न गर्न थाले ।
    याज्ञवल्क्य वैदिक कर्मकाण्डका ठूला पण्डित थिए, उनको तार्किक र साम्प्रदायिक व्याख्याको अगाडि होता अश्वल चुप भए । अनि जारत्कारव आर्तभागले मृत्यु भक्षकबारे प्रश्न गरे । तब उनले यो तत्त्व हामी दुईबाहेक अरूलाई थाहा छैन भनेर चुप गराए । भृज्यु लाहयायनिलाई अश्वमेघ याजिकहरूको वायुद्वारा त्यस लोकमा आश्वमेघाजिकहरू जान्छन् भनेर चुप लगाए । उषीस्त चाक्रायन बुद्धि भएका र तिखो स्वभावका थिए । उनलाई आत्मा नै सर्वान्तर हो, योभन्दा फरक आर्त हुन्छ भनेर चुप गराए ।
    कहोल कौषीतकेयले सर्वान्तरात्माबारे प्रश्न गरे । सर्वान्तर भोक, प्यास, शोक, मोह, रोग, मृत्युभन्दा पर छ भनी चुप गराए । गार्गी वाचक्नवीको ब्रहमलोक सम्बन्धी प्रश्नलाई शास्त्रबलद्वारा उत्तर दिन नसकेपछि शस्त्रबलको सहायता लिए । “प्रश्नको सीमा न नाघ गार्गी, नत्र तिम्रो टाउको काटिने छ ।” शास्त्र होइन शस्त्रद्वारा व्याकरणाचार्य , विद्वान् शाकल्यको टाउको सदाको लागि याज्ञवल्क्यले भूमिमा खसाले । शाकल्यको अन्त भएको देखेर सबै ब्राह्मण डराए । सो सभामा ब्रह्म संवादमा याज्ञवल्क्य विजयी ठहरिए । त्यो समागममा जुन दार्शनिक वार्तालाप भएको थियो, त्यसलाई वृहदारण्यकको चौथो अध्यायमा सुरक्षित राखिएको छ । याज्ञवल्क्यले जनकलाई आत्मा, ब्रह्म र सुषुप्तिबारे उपदेश दिए ।
    “म राजमार्गमा हिंड्छु, यहाँबाट हट्दिनँ”–व्यक्तिले दृढ स्वरमा भन्यो । राजाको सुविधाको लागि प्रजाको आवश्यक काम रोक्नु अनुचित हो । म राजमार्गबाट हट्दिनँ ।” आठ ठाउँमा बा·िएका कुरूप व्यक्तिको मुखबाट निस्केको शब्द सुनेर राजसेवकहरूले उसलाई राजाज्ञा अपहेलना गरेको अपराधमा थुनिदिए ।
    यो कुरा थाहा पाउने बित्तिकै मिथिलेशले त्यस कुरूप व्यक्तिसँग माफी माग्दै भने — “राज्यमा राजालाई दण्ड गर्न सक्ने सत्पुरुष राजगुरु बने मात्र राजाबाट अन्याय हुन पाउँदैन ।” आठ ठाउँ बा·िएका कुरूप व्यक्ति अष्टावक्र थिए । विद्वान् कहोलका पुत्र अष्टावक्र आफ्नो समयका महान दार्शनिक थिए । एकपटक उनी श्वेतकेतुसँग मिथिलाको जनकवंशी राजा महावंशीका राजसभामा पुगे । उनको आठ ठाउँमा बा·िएको कुरूप शरीर देखेर सभासद्हरू हाँसे ।
    अष्टावक्र विद्वान् ऋषि थिए , दुर्वासाजस्ता रिसाहा थिएनन् । उनले सभासद्हरूको उपहासलाई अपमान ठानेनन् । उनी पृथ्वीजस्तो सहनशील र आकाशजस्तो विशाल अर्थात् विशाल हृदयका थिए । उनले सहजतासाथ भने — “तपाईंहरू मलाई देखेर हाँस्दै हुनुहुन्छ ? तपाईंहरूले यो नश्वर शरीरभन्दा परको नित्य सत्य चिन्ने प्रयत्न गर्नुभएको छ ?” अष्टावक्रको यो गम्भीर वाणीले सभासद्हरूमा गहिरो प्रभाव पार्‍यो । सबै स्तब्ध भए । अष्टावक्रले महावंशी जनकको राजसभामा धेरैपटक आध्यात्मिक संवाद गरे, जुन उनको विद्वताको दृष्टान्त हो । शरीरको नश्वरता सम्बन्धमा उनको संवाद अकाट्य छ । कुरूप अष्टावक्रले सुप्रभाजस्ती सुन्दरी ऋषिपुत्रीसँग विवाह गरे । विवाहको पनि रोचक प्रस· छ । उद्दालक मुनिका समकालीन वदन्यकी छोरी सुप्रभासँग अष्टावक्रले विवाह गर्न चाहे । वदन्यले आफ्नी सुन्दरी छोरी दिन नचाहेर एउटा असम्भव प्रस्ताव राखे ।
    दृढ आत्मबल भएका अष्टावक्रले प्रस्ताव स्वीकार गरी अन्तत: सुप्रभालाई पत्नी बनाइछाडे । वास्तवमा जनकपुरका राजा (गणपति) हरूले धारण गरेको ‘जनक’ नाम नभएर उपाधि थियो । सबै जनक महाज्ञानी, परमसहिष्णु र कर्मशील थिए । जनताको माया र जनकपुरको उन्नति उनीहरूको प्रिय थियो । किंवदन्ती अनुसार ऋषिहरूले निमिको शरीर मन्थन गर्दा उत्पन्न भएको युवक नै जनक भयो । ऊ आमाको उदरबाट उत्पन्न नभएको हुँदा उसलाई विदेह भनियो । शरीर मन्थन गरिएको हुँदा मिथिल भन्न थालियो । यस राज्यका राजाहरूलाई जनक अथवा विदेह भनियो । मिथिलाका राजा शिरध्वज जनकको यस्तो प्रण थियो– जुन पुरुषले जनकपुरमा रहेको पिनाक धनुषबाट वाण चलाउन सक्छ , उसलाई नै उनी आफ्नी कन्या सीता दिनेछन् । यस धनुष यज्ञको निम्ता हरेक राजाकहाँ पठाइएको थियो र मुकुटधारी, छत्रधारीहरूको चतुर·ी सेनाको चहलपहल र हात्ती, घोडा, रथ र अन्य सवारीहरूका भीडले जनकपुर भरिएको थियो ।
    देश देशान्तरबाट वेदवेत्ता ऋषिहरू पनि आएका थिए । उनीहरूका निवास स्थानमा सयकडौं गोरुगाडाहरू र गोरुहरू खडा थिए । सबै आफ्नो–आफ्नो सुविधा अनुसार सानुकूल स्थानमा डेरा जमाएका थिए । महामुनि विश्वामित्र पनि राम, लक्ष्मणलाई लिएर आएका थिए । उनका साथमा सयकडौं वेदपाठी वटुक, मुनि र अनेक ऋषिहरू थिए । मुनि विश्वामित्रले सयवटा गोरु नारिएको गाडाहरू ल्याएका थिए । शिरध्वज जनकले सबै ऋषिमुनि र छत्रधारीहरूको यथायोग्य सत्कार गरे । सबैलाई आवश्यकता अनुसार निवास र आवश्यक सामग्री दिए । नगरमा प्रत्येक दिन धूमधामका साथ उत्सव हुन थाल्यो र अन्तमा त्यो दिन पनि आयो, स्वयंवर निम्ति धनुषयज्ञ आयोजनाको दिन । धेरै राजाहरू थुप्रै सेना लिएर शान देखाउँदै आएका थिए । राजर्षि शिरध्वज जनकले घोषणा गरे — “हे नृपतिगण, तपाईंहरू आफ्नो बल र सौभाग्यको परीक्षा दिनुस्, उत्तीर्ण हुने वीर पुरुषले मेरी पुत्री सीता वरण गर्नुहोस् ।” यो सुनुर छत्रधारी नृपतिहरू पालैपालो परीक्षा दिन थाले । रामले हजारौं राजाहरूले हेर्दाहेर्दै धनुषलाई आफ्नो दृढ हातमा उचाली, निधारमा छुवाएर प्रत्यञ्चा चढाउन थाल्दा बज्रपातजस्तो घोर शब्द गर्दै धनुष भाँचियो ।
    मिथिलाका राजा धर्मध्वज पनि ज्ञानी, कर्मशील, प्रजापालक थिए । अन्नपात प्रशस्त फलाई प्रजामा कुनै किसिमको दु:खकष्ट हुन नदिन ठाउँठाउँमा ठूल्ठूला पोखरीहरू खनाएका थिए । राज्यको ठाउँठाउँमा हाट बजार लाग्दथ्यो । क्रेता र विक्रेताको सभ्य भीड बजारमा देखिन्थ्यो । धर्मध्वज राजाको राज्यमा प्रजा सुखी थिए, दरबारको कोष भरिभराउ थियो साथै राजासँग बलियो सेना पनि थियो । कसको सामथ्र्य थियो मिथिलासँग लड्ने ? अर्को कुरा धर्म र ज्ञानले छिमेकी देशका राजा र जनताको मन जितेकै थिए । त्यतिखेरको समयमा राजा धर्मध्वजको सम्पन्नताको चर्चा चारैतिर थियो । तर पनि सो राज्यमा एक समयमा अकाल पर्‍यो । जनता भोकले बेहाल भए । यो कुरो थाहा पाएपछि राजाले सम्पूर्ण कर माफ गरिदिए । राज्यको ठाउँठाउँमा ठूल्ठूला पोखरी खन्न लगाए । पोखरीको पानीले खेतमा सिंचाइ गर्न लगाए । राजाले प्रजाको हितको खातिर आफ्नो खजाना रित्याइदिए तर यस प्रयासबाट पनि जनताको स्थितिमा सुधार आएन । जनता एकएक दाना अन्नको लागि आपसमा झगडा गर्ने स्थिति बनिसकेको थियो । राजा प्रजा कसैकहाँ पनि अन्नको गेंडो थिएन, सिद्धिसकेको थियो ।
    भोकले जनता मर्न थालेको थियो । जनतासरह नै दु:खकष्ट उठाइरहेका राजाले इन्द्रको आराधना गरेपछि घनघोर वर्षा भयो । राजा धर्मध्वजले जनहित निमित्त देखाएको त्याग ‘जट र जटिन’ लोकनाटकमार्फत् अभिव्यक्त भएको पाइन्छ । ‘जट’ वरको रूपमा ‘जटिन’ वधूको रूपमा सिंगारिएका हुन्छन् । आधा जति युवतीहरू जटतिर र आधा जटिनतर्फ भएर बाँडिएका हुन्छन् । एक अर्काको सामुन्ने उभिन्छन् र गीतिनाटक शुरु गर्छन् । साधारणत: जटिनको समूहबाट गीत शुरु हुन्छ । जटिनको समूहका सबै युवतीहरूले आपसमा स्वर मिलाएर जट समूहबाट विभिन्न शृ·ार प्रसाधन माग गर्छन् ।
    जट समूहले पनि त्यस्तै मीठो स्वरमा उस्तै लयमा, रसिलो गीत गाएर जटिन समूहको माग पूर्ति सम्बन्धी विवरण दिन्छन् । दुवैतर्फबाट दोहरी गीत गाइन्छ । अनेकौं किसिमका प्रश्नहरू एकदम मीठो लयमा सोधिन्छ र प्रश्नको उत्तर पनि उत्तिकै मीठो लयमा दिइन्छ । गीत गाउनुका साथै गीतको भाव अनुसार युवकयुवतीहरूले हातले पार लाउँदै नाचेको बडो मनमोहक देखिन्छ । गीत गाउने समूह गीत गाउँदै अगाडि बढ्छ र गीत सकिने बेला पछाडि सर्छ । स·ीतको आरोह–अवरोहसँग यसको राम्रो ताल मिलेको भान हुन्छ । जुहारी किसिमको यस गीतिनाटकमा जट र जटिन दुई नवविवाहित युवकयुवतीको प्रेममा आधारित कथा छ । धर्मध्वज राजाको मिथिला राज्य कडा अकालको चपेटमा पर्‍यो ।
    पारिवारिक समस्या समाधान गर्न देवकोटाको मदन झैं घरको दुई छाक जुटाउन नसक्दा भर्खर नवविवाहिता पत्नीलाई छाडेर जट विदेश जान कम्मर कस्छ र जटिनलाई फकाउँछ, सम्झाउँछ तर जटिन पनि पति जटलाई छोड्न चाहँदिन । तर पनि जटिनलाई छोडेर विदेश जान जट विवश छ र जटिन आँसुको घुटका पिएर भए पनि जटलाई विदेश पठाउन विवश हुन्छे । जनतासरह दु:ख उठाइरहेका राजा धर्मध्वजले जनताको साथमा इन्द्रको आराधना गर्छन् र घनघोर वर्षा हुन्छ । विदेश गएका जनता फर्कन्छन् साथै जट पनि आइपुग्छ । घरमा नटिन हुँदिन । माइत गएकी हुन्छे । जटले कुनै चिठ्ठीपत्र र समाचार नपठाएको हुँदा जटिन रिसाएकी हुन्छे । जटले शृ·ार सामान दिन्छ र फकाउँछ । अनि दुवै घर फर्कन्छन् र आनन्दपूर्वक बस्छन् । जट र जटिन घर फर्कंदा कोशी नदी तर्ने बेला माझी र जटिनबीचको संवाद बडो मनमोहक छ, दोहरो अर्थ लाग्ने । यस गीतिनाटकमा जटिनलाई आफ्नो घरमा रहेको अभावबाट निकै पिरोलिएको देखाइएको छ । अनेक कष्ट सहेको वर्णन छ । पति–पत्नीबीच हुने कलह पनि देखाइएको छ । यो गीति नाटक श्रावण पूर्णिमादेखि शुरु हुन्छ र भाद्र पूर्णिमामा सम्पन्न गरिन्छ । वर्षाको देवता इन्द्रको आराधना गर्दै वर्षाऋतुमा खेलिने यो गीति नाटक कृषि नै प्रमुख पेशा अपनाएको समाजमा अत्यन्तै उत्साह साथ मनाइन्छ ।
    जनकवंशी राजा महाज्ञानी भएको हुँदा आध्यात्मिक संवाद गराउँदथे । स्पष्टवक्ता कुरूप अष्टावक्रलाई महावंशी जनकले सम्मान गरेका थिए । प्रजाको हितको खातिर शिरध्वज जनक हलो जोत्न पनि पछि परेनन् । जनता सरह दु:खकष्ट झेल्ने धर्मध्वज जनकलाई हामी गीति नाटक ‘जट–जटिन’ मा सम्झिरहेकै छौं । तर सबै जनक प्रजापालक चाहिं भएनन्, प्रजाकी राम्री छोरी–बुहारीको अस्मितासँग खेल्ने पनि बने । अति भएपछि खति हुन्छ, त्यसै हुँदा जनताले अति कामुक कराल जनकको हत्या गरी वंश नै लोप गराइदिए ।
हाल— भीमसेनगोला, ९८४९७०७४७८