विश्वको ठूलो जनसङ्ख्या पेटभरि खाना नपाएर भोकै सुत्नुपर्ने बेलामा अर्बौ रुपियाँको खाना त्यतिकै खेर फाल्ने गरेको सुन्दा अपत्यारिलो लाग्न सक्छ तर कुरा सत्य हो । संयुक्त राष्ट्रसङ्घीय खाद्य तथा कृषि स·ठन
(एफएओ) को पछिल्लो तथ्याड्ढ अनुसार विश्वको कुल खाद्यान्न उत्पादनको एकतिहाई अर्थात् एक अर्ब ३० करोड टन खाद्यान्न हरेक वर्ष त्यतिकै खेर जाने गरेको अनुमान छ । यसबाट झन्डै साढे ७ सय अर्ब डलर आर्थिक क्षति हुने आकलन गरिएको छ । विकासोन्मुख मुलुकको तुलनामा विकसित मुलुकहरू खाद्यान्न खेर फाल्नेमा अगाडि देखिएका छन् । युरोप र उत्तर अमेरिकमा प्रतिव्यक्ति प्रतिवर्ष ९५ देखि एक सय १५ किलोग्राम खानेकुरा खेर फाल्ने गरेको तथ्याड्ढ भेटिएको छ भने दक्षिणपूर्वी एसियामा ६ देखि ११ किलोग्राम खाद्यान्न खेर फालिने गरेको छ् । जबकि विश्वमा सातजनामध्ये हरेक एकजना मानिस पेटभरि खाना नपाएर भोकै सुत्नुपर्ने अवस्था छ । विश्वमा ८७ करोड मानिस दैनिक भोको रहने गरेको अनुमान संयुक्त राष्ट्रसङ्घीय खाद्य तथा कृषि स·ठन (एफएओ) को छ । यसरी मानिसले खेर फाल्ने खाद्यान्नर्को सदुपयोग गर्न अथवा त्यसलाई नियन्त्रण गर्न सकियो भने यसले खाद्य असुरक्षाबाट सृजित समस्यालाई धेरै हदसम्म सम्बोधन गर्न सकिन्छ ।
खाद्यान्नमध्ये भात खेर फाल्ने समस्या एसियामा सबैभन्दा बढी देखिएको छ । छिमेकी मुलुक भारतमा ४ खर्ब ४० अर्ब भारतीय रुपियाँ बराबरको खानेकुरा फोहोरको रूपमा खेर फाल्ने गरिने तथ्याड्ढ छ । तीमध्ये तरकारी र फलफूलको मात्रा करिब एक खर्ब ३३ अर्ब भारतीय रुपियाँ रहेको छ । त्यसबाहेक चामल, गहुँ, माछामासुलगायत अन्य खाद्यान्न पनि समयमा र सहीरूपमा उपभोग गर्न नसक्दा खेर जाने गरेका छन् । प्राप्त एक तथ्याड्ढ अनुसार भारतमा हरेक वर्ष झन्डै २५ करोड टन अन्न उत्पादन हुन्छ, यसको उपभोग २२ देखि साढे २२ करोड टनसम्म छ । उच्च उत्पादन भएर पनि भारतले अन्नको सही उपयोग गर्न नसक्दा दैनिक २५ करोड मानिस खाद्य असुरक्षाबाट गुज्रिनुपरेको छ । विगत केही वर्ष यतादेखि कृषिप्रधान मुलुक नेपाल पनि खाद्य असुरक्षाको चपेटामा पर्दै आएको छ । खाद्य असुरक्षा वा खाद्यान्न अभावको स्थितिलाई विश्लेषण गरेर हेर्ने हो भने नेपालका ३३ वटा जिल्लामा खाद्यान्न अपुग छ । एसियाली विकास बैंकको सहयोगमा शहरी विकास मन्त्रालय अन्तर्गत सलिङ वेस्ट म्यानेजमेन्ट टेक्निकल सपोर्टले गरेको एक अध्ययन अनुसार मुलुकका शहरी क्षेत्रबाट मात्र वार्षिक ५ लाख १२ टन खानेकुरा खेर फाल्ने गरिन्छ । मुलुकका ५८ वटा नगरपालिकाले एक हजार ४ सय ४० टन खानेकुराको फोहर उत्पादन गर्ने गरेको सो अध्ययनले देखाएको छ । कृषि मन्त्रालयका अनुसार कतिपय कृषि उत्पादन भित्र्याउने बेलामा खेर जाने गरेका छन् । तरकारीमध्ये ४१ प्रतिशत गोलभेंडा, ३१ प्रतिशत काउली र १५ प्रतिशत बन्दागोभी भित्र्याएपछि पनि खेर जाने गरेका छन् । यस वर्ष नेपालका प्रमुख खाद्यान्न बाली धान र मकैको उत्पादनमा हुने कमीको कारण पनि खाद्य असुरक्षा झनै बढ्ने देखिएको हो । यो वर्ष ८७ लाख टन धान उत्पादन भएकोमा अझैं ८ लाख टन धान अपुग भएको मन्त्रालयको तथ्याड्ढ छ ।
धानको उत्पादन घट्नुमा कमजोर र ढिला शुरु भएको मनसुन मुख्यरूपमा जिम्मेवार रहेको मन्त्रालयको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । समान्यतया जूनको पहिलो साता शुरु हुने मनसुन यस वर्ष जूनको अन्तिम साता मात्र शुरु भयो । त्यसमा पनि चाहिने जति पानी पर्न सकेन । साउनको दोस्रो साता अर्थात् जुलाईको अन्तिम साताबाट मात्र मनसुनले आफ्नो सक्रियता देखाउन थाल्यो । नेपालको अधिकांश खेतीयोग्य जमीन अकाशे पानीमा निर्भर रहेको छ । समयमा पानी नपरेपछि शुरुमा खडेरीले बिगार्यो, पछि पानीको अभावमा धानको बोट सुक्न थाल्यो । खडेरीले गर्दामा उपयुक्त समयमा रोपाइँ नहुँदा धानको बिरुवाले राम्ररी गाँज हाल्न पाएन । जसका कारण छिपिएको बीउ रोप्नुपर्दा त्यसमा राम्ररी गाँज नलाग्ने र गाँज नलाग्दा उत्पादन पनि कम हुने नै भयो । यसरी बढ्दो जनसङ्ख्यालाई पुग्ने गरी खाद्यान्न उत्पादन हुन नसकेर मुलुक खाद्य असुरक्षातर्फ बढ्दै गएको छ ।
बढ्दो खाद्य असुरक्षा अन्त्य गर्न किसानलाई व्यावसायिकरूपमा खेती गर्न सरकारले प्रोत्साहित गर्न नसक्दा वार्षिक करोडौं रुपियाँ खाद्यान्न आयातका लागि विदेशिने गरेको छ । हाम्रोजस्तो कृषि प्रधान मुलुकका किसानले खाद्यान्न निर्यात गरेर आम्दानी बढाउन सक्ने सम्भावनाको उपयोग गर्नुको सट्टा उल्टै खाद्यान्नका लागि विदेशी किसानमाथि आश्रित हुनु विडम्बना हो र यसले परनिर्भरताको परकाष्ठा उजागर गरेको छ । एकातिर बढ्दो खाद्य असुरक्षाको अन्त्य तथा जनसङ्ख्या र खाद्यान्न उत्पादनमा सन्तुलन कायम राख्नका लागि भए पनि सरकारले कृषि क्रान्तिमा विशेष जोड दिन सक्नुपर्दछ भने अर्कोतिर खाद्यान्न खेर फाल्ने प्रवृत्ति निरुत्साहित गर्नै पर्दछ । किनभने नेपालमा पनि खाना फाल्ने चलन समान्य भइसकेको छ । होटल वा रेस्टुरेन्टमा जाँदा होस् वा पार्टी तथा घरपरिवारको जमघटमा नै किन नहोस्, चाहिनेभन्दा बढी खाना लिने र खान नसक्दा फाल्ने प्रवृत्ति यहाँ बढ्दो छ । त्यस्तै खेतवारीबाट उब्जाइएको अन्न, तरकारी र माछामासु पनि उत्तिकै मात्रामा खेर जाने गरेको छ । खाद्य आचरण र संस्कृतिले पनि यसलाई थप मलजल र बढावा दिएको छ । होटल, रेस्टृरेन्ट, पार्टी वा अन्य कुनै पारिवारिक जमघटमा खाना थपेर खाँदा लाज हुने भन्दै थालभरि अटाइ नअटाइ हाल्ने र अलिकति खाएर फालिदिने प्रवृत्ति शहरी क्षेत्रका पढेलेखेका युवा पीढीमा झन् बढी देखिएको छ । खेतबारीबाट उब्जाइएको अन्न, तरकारी र माछामासु पनि उत्तिकै खेर जाने गरेको छ ।
विकासोन्मुख मुलुकहरूमा ४० प्रतिशतभन्दा बढी क्षति खाद्यान्न बाली भित्र्याइएपछि र प्रशोधनका बेला हुने गरेको छ । फसल भित्र्याउन आवश्यक प्रविधि, भण्डारण र विभिन्न मौसमी अवस्थामा चिस्यान सुविधा, पूर्वाधार, प्याकेजिङ र बजारीकरण व्यवस्था लगायत समस्याले खानेकुराको नोक्सानी हुने गरेको छ । त्यसैले होटल, रेस्टृरेन्ट, पार्टी वा अन्य कुनै पारिवारिक जमघटमा खाना खाँदा बाँकी रहेको खाना पोको पारेर घर लैजाँदा लाज मान्ने प्रवृत्ति अन्त्य गर्नुपर्दछ । यसका साथै खाना खेर फाल्नेविरुद्ध व्यापक जनचेतना अभिवृद्धि गर्ने कार्यक्रम अभियानको रूपमा सञ्चालन गर्नुपर्दछ । बिक्री नभएको र खानयोग्य खानेकुरालाई सहयोगस्वरूप वितरण गर्ने वा मूल्य घटाएर भए पनि बेच्न सके यसमा केही हदसम्म कमी ल्याउन सकिन्छ । खेर जाने खाद्यपदार्थ न्यूनीकरणको लक्ष्य निर्धारण गरी सोही अनुरूप रणनीति, कार्ययोजना र कार्यक्रम बनाएर त्यसलाई प्रभावकारीरूपमा कार्यान्वयन गर्नुपर्दछ । खाद्यान्न खेर फाल्ने अभियानविरुद्ध सरकार, गैरसरकारी संस्था र निजी क्षेत्र एकैसाथ हातेमालो गरी अगाडि बढ्न सके यो समस्यामा कमी आउने नै छ ।
कजष्तबmिबजबतय२नmबष्।िअयm
