प्रश्न शकहरूको: कुरा नेपाली संस्कृतिको

- शीतल गिरी
प्राचीन मानव जातिमा पनि जाति–सम्मिश्रण भयो, किनभने मानव उहिल्यैदेखि घुमन्ते रहेको छ ( कृषि युगभन्दा पहिले त ऊ घुमन्ते छाडेर अरू केही थिंदै थिएन । हामी आजको मानव जातिको इतिहासमा पनि यस्तो धेरैजसो उदाहरण पाउने गर्छौ, जसमा दुई चार व्यक्ति होइन, जातिहरूकै सम्मिश्रण भयो । बुलगार कालासागरको किनार छाडेर स्लावहरू बाल्कान गए । कतिपय हूण कबिला म·ोलियाबाट शुगरीमा पुगेर मगियारको रूपमा बसे ।
    युरेसिया द्वीपमा एक समय दुनाई (डेन्युब) बाट त्यानशान् अल्ताई (पर्वत–श्रेणी) सम्म पाइने शक जातिको भूमिलाई शकद्वीप भन्न सक्दछौं, पुरानो इरानी शब्दानुसार शकानवेइजा या पछिको भाषा अनुसार शकस्तान पनि भन्न सक्दछौं ।
    अहिले हामीसँग शक भाषाको नाम मात्रको शब्द उपलब्ध छ, र जेजति छ, त्यो ईस्वी सन् प्रारम्भ भएपछिको हो । तर शकहरूका उत्तराधिकारीहरूको भाषा हेर्दा थाहा हुन्छ, उनीहरूको भाषा विश्लेषणात्मक नभएर, संश्लेषात्मक मात्र छ, यसको कारण पूर्वजहरूको सामाजिक गतिरोध नै हो ।
    शकहरूले मुर्दालाई रूखमा झुन्डयाउँथे र मासु चराहरूले खाएपछि हाड सङ्ग्रह गरेर गाड्थे । पारसीहरूमा एक शताब्दी अघिसम्म यो प्रथा प्रचलनमा थियो, रूखको साटो अग्लो स्थानमा शव राखेर गिद्धलाई खान छाडिदिन्थे । युनानी लेखकबाट यो पनि थाहा हुन आएको छ, कहिले काही मानिसले आफ्नै हातले शवको हाडबाट मासु खुर्केर चराहरूलाई खुवाउँथे, यसो गर्दा उनीहरू तत्कालै हाड गाड्न पाउँथे । भारतमा सति प्रथा शकहरू आएपछि चलेको हो । पाइजामा र लामो कुर्ता साथै घुडासम्म पुग्ने छालाको बुट उनीहरूको विशेष पोशाक थियो ।
    कम्मरको पेटीमा झुन्डिरहेको हुन्थ्यो लामो तरबार । शकहरूका प्रिय देवता सूर्य थिए । भारतमा शकहरूले जस्तो बूट धारण गरेको सूर्य–प्रतिमाको व्यापक प्रसार तथा ईसाई धर्म स्वीकार गर्नुभन्दा अघि रूसीहरूको सूर्यमा एकान्त–भक्ति पनि यही बताउँछ । सूर्यबाहेक ‘दिवु’ शकहरूको पूज्य देवता थियो, जो वैदिक द्यौ र ग्रकको जेउस हो । फारसी र अरबीमा चीनको सम्राट्लाई देवपुत्र (स्वर्गपुत्र) भन्ने गरिन्छ । ईसापूर्व ७औं शताब्दीमा उत्तरी मध्य एसियामा शक जाति फैलिएको थियो । पूर्व कास्पियनदेखि उत्तर हुँदै अराल समुद्र र यक्सर्त (सिरदरिया)को मध्यसम्म मसागित जातिको विस्तार थियो, अराल समुद्रको नजिक यो जाति वक्षु उपत्उकामा शकहरूको एक शाखा खस रहन्थे, जो ई.पू.७औं शताब्दी अघि  कराकुरम गिरिमाला पार गरेर गिल्गित र कश्मीरसम्म पुगेका थिए । पछि उनीहरूले नेपालसम्मको सम्पूर्ण हिमाललाई खसभूमि बनाए । मसागिद् शब्द मसँग या महाशकबाट बनेको हो । वास्तवमा त्यस समयसम्म शक जनपदमा ठूलो जन (समूह) थियो । तक्बुको बास छाडेर यिनीहरूको कुनै स्थायी निवास थिएन । यिनीहरू यथार्थमा यायावर थिए । एस्किमोहरूमा सय वर्ष अघिसम्म वृद्धहरूलाई मार्ने प्रचलन व्यापक थियो, उनीहरू यस कार्यलाई परिवारको भार पन्छाएको भन्दथे । मसागित या महासक जनको साथ अखामनशी (इरानी) शासकहरूको बरोबर सङ्घर्ष हुन्थ्र्यो । सकरौका वस्तुत: शकओक (शकस्थान)को नै परिचायक हो । यिनीहरूको भूमि सोग्दको उत्तरमा थियो ।
    यसमा कुनै शड्ढा छैन कि चिनियाँहरूले जसलाई सइवाङ लेखेका छन्, त्यो यथार्थमा यही सकरौका नै थिए । सम्भवत: शकरौका र महाशकको बीचमा यक्सर्त नदीको पहाडीहरूका निवासी थिए, जो पछि कस्पियन सागरको किनारमा इरानको सीमासम्म पुगे । खसहरू तरिम उपत्यकाका निवासी थिए ।
    हूणहरूले भगाएपछि, लघुयूची प्रवेश गर्नु अघि सम्पूर्ण तरिम उपत्यका खसभूमि थियो । चीनको चलन अनुसार राजकुमारीको अर्थ, सम्राट्को छोरी अथवा बहिनी मात्र हुन्थेन । उपहार–इनाम दिनको लागि धेरै कुरो राजकीय भण्डारमा राख्ने गरिन्थ्यो, अन्त:पुरमा त्यसैगरी ठाउँ ठाउँका सुन्दरीहरू राखिन्थे । ६८० ई. मा अनिकाल पर्दा तुर्कहरूले मानिसले खाएर फालेको पशुको हाड पनि धूलो पारेर खाए । विशाल चीनमा तुर्कहरूले आधिपत्य गर्न सकेका थिए, किनभने यिनीहरू भयड्ढर इच्छाशक्ति भएका लडाकू थिए । १७६ ई.पू.मा चीनको आक्रमणका कारण भागेका हूणहरूले आफ्नो पश्चिमी छिमेकी यूचिहरूको ठाउँ खोस्न आक्रमण गरे । यूचिहरू पश्मितर्फ भाग्न बाध्य भए ।
    सइवाङ शकहरूको भूमिमा प्रवेश गरेपछि उनीहरूको एक समूह
(लघुयूची) तरिम उपत्यकामा गएर बसे, र अर्को (महायूची) सप्तनद र त्यानशानको वू–सूनलाई परास्त गर्दै पश्चिमतर्फ बढ्दै यक्सर्त (सिरदरिया) को उपत्यकामा पुगे । चाङ–क्यान्को हान् सम्राट् वू–तीले १३८ ई.पू. यूचिहरूलाई हूणहरूलाई समाप्त पार्न पश्चिमबाट आक्रमण गरेर चीनलाई सहयोग पुर्‍याउन आग्रह गरेका थिए । चाङ्–क्यान् जब फर्गान तावान पुग्यो, त्यहाँ शकहरूको शासन थियो । चाङ्–क्यान् पुग्नुअघि नै यूचिहरूले बाख्त्रियालाई जितिसकेका थिए । आफ्नो पशु र तम्बु साथमै लिएर यूचिको समूह ता–वान
(फर्गाना), तापहया (बाख्तर) र अन्–सी (पार्थिया)मा घूम्ने गर्दथे ।
    तरिम उपत्यकाको कुचा नगर यूचिहरूको कुषाण नाम बोध गराउँछ । तोखरी भाषाका नमुना हामीले मध्य एसियाको मरुभूमिबाट पाएका हौं, यद्यपि यो त्यस समयको हैन, जबकि यूचि बाख्त्रियाको स्वामी थिए । तोखारी भाषामा हिन्दी–युरोपीय भाषाको केन्तम परिवारको (पश्चिमी युरोपीय) भाषाको सामान्य रूप पाइन्छ, जब कि इरानी, संस्कृत र पुरानो शक भाषा शतम्–परिवारसँग सम्बन्ध राख्दछ । केही युरोपीय पुरातत्त्ववेत्ताहरूले त कूचिका नारीहरूमा आफ्नो पुरानो नारीहरूको वेशभूषा र चित्रहरूमा उनीहरूका नीलो आँखा देखेर यस्तो निर्णय गरे कि त्यो युरोपबाट आएको कुनै जाति थियो, जो एसियाटिक शक–समुद्रको एउटा द्वीपमाझै कुचा र त्यसको वरपर बसे । १२८ ई.पू.मा च्याङ–ब्यान्ले यूचिहरूलाई समरकन्द र वक्षु नदीबीच तम्बु गाडेर बसेको देखेका थिए । तवान् (फर्गाना)मा त्यस बेला शकहरूको शासन थियो । 
    यूचि बाख्त्रियाको शासक थियो र मोग तथा उनीहरूका कबिला बिस्तारै  बलुचिस्तान, सिन्ध, सौराष्ट्र, अवन्ती, मथुरा, कपिशा र गन्धारसम्मको शासक बन्यो । मोग क्षहरात वंशको थियो । अवन्ती सौराष्ट्रको शासक एपान पनि क्षरात बन्यो । मोग क्षरात वंशको थियो । अवन्ती सौराष्ट्रको शासक एपान पनि क्षरात वंशी थियो । मोगको सिक्कामा पहिले राजा मोग लेखिएको हुन्थ्यो, तर पछि धेरै राज्यवृद्धिको कारण ‘रजतिरजस महतस मोअस’ (राजाधिराज महान मोग) लेख्न थालियो । ‘महत’को अलग प्रयोग ग्रीकका राजाहरूको सिक्कामा मात्र ‘मेगोलस’कोै अनुकरण थाहा हुन्छ ।
    बाख्त्रियामा सम्भवत: पल्हवहरू
(पार्थि) को शक्ति त्यति थिएन । पल्हवहरूको सहायताले गर्दा सोरेन पल्हवले शकहरूलाई सीस्तानबाट भगाएका थिए । मोग मरेपछि क्षत्रप उपाधिमात्र होइन, स्वयं पल्हवहरूलाई भारत आउने अवसर मिल्यो र करिब पौने शताब्दी (५८ ई.पू.–२५ई.)सम्म हामी पश्चिमोत्तर भारतमा पल्हवहरूको शासन पाउँछौं । मोग र अरू शक राजाहरूको जानकारी जसरी उनका मुद्राबाट पाउँछौं, मोग र अरू शक राजाहरूको शासनको जानकारी उनीहरूको मुद्राबाट पाइन्छं । शक, पल्हव, ग्रीक (यवन) आरम्भिक कालमा भारत र बाहिर आपसमा राजशक्तिको लागि जतिसुकै लडे तापनि,  तिनीहरू शन्तिको समयमा आपसमा दाजु भाइजस्तै बस्दथे । उनीहरूले भारतका धेरैजसो राजवंशलाई सहयोग गरे, यहाँका राजाहरूसँग वैवाहिक सम्बन्ध जोडे, उच्च तहका नागरिक र सैनिक पद प्राप्त गरे र अन्तमा राजपूत बनेर भारतको पुरानो क्षत्रिय जातिमा मिसिए । काँचीको पल्हव राज्यले चार शताब्दीसम्म दक्षिणमा एउटा सबल र समृद्ध शासनको स्वरूपमात्र ग्रहण गरेन, भारतीय कला र साहित्यको विकासमा उसले त्यही भूमिका निभायो, जुन उत्तरमा गुप्तहरूले गरे । यति मात्र होइन जावा, कम्बोज आदिमा भारतीय संस्कृति र कलाको विस्तारमा सबभन्दा महत्त्वपूर्ण भूमिका पल्हव संस्कृतिको छ । सोर्‍हौं पार्थिव राजा बोनानको समयमा पल्हवहरूको शासन स्वतन्त्र राज्यको रूपमा स्थापित भयो । बोनानले मुद्रामा एकातिर ग्रीक लिपिमा ‘राजाहरूको राजा बोनान्’ लेखाउनु सम्पूर्ण पार्थिव साम्राज्यको दृष्टिले हो र अर्कोतिर उसको भाई स्पलहारलाई महाराज भ्रातामात्र लेखिनुले यही कुरो पुष्टि गर्छ कि ऊ पार्थिवको सम्राट् या उपराजा मात्र थियो । भारतीय पल्हवले आफ्नो मुद्रामा त्यसैगरी ग्रीक लिपी, देवताहरू र पदवीहरूको अनुकरण गरे, जस्तो कि मोगले गरेका थिए ।
    बोनानको एउटा अर्को भाई स्पलरिश थियो, जो शायद स्पलहोरपछि शासक बन्यो । यिनको एउटा मुद्रामा अयका नाम पनि पाइन्छ, जसबाट थाहा हुन्छ, जसरी बोनान र स्पलहोर, स्पलगदम र बोनानसँग स्पलरिशको संबन्ध थियो, त्यस्तै  सम्बन्ध अयसँग स्पलरिशको पनि थियो । मुद्राको अध्ययनबाट थाहा हुन्छ अय स्पलरिशको उपराजा या क्षत्रपझै शासन गर्दथ्यो । जब अय स्वतन्त्र शासक बन्यो, उसको घोडसवार मूर्तिको साथमा ग्रीक लिपिमा राजोपाधि र नाम तथा अर्कोतिर कुनै ग्रीक देवी देवताको साथमा खरोष्ठी लिपिमा ‘महरजस रजरजस महतस अयस’ लेखिएको छ । अयको दश किसिमको चाँदी र अनेक किसिमको तामाको मुद्रा पाइएको छ । दुवैमा युनानी देवी–देवताको प्रधानता पार्थिवहरूको ‘फिलदेल’ (यवनपुत्र) को भाव प्रकट गर्दछ । अस्पवर्मामा अहिले पनि इरानी शब्दको रूप ‘अस्प’ कायम छ, तर उसको पिता इन्द्रवर्मा शुद्ध भारतीय नाम राख्दछ । दक्षिणको पल्हवहरूमा त पछि गएर वर्मा सबै राजाहरूको साधारण उपाधि बन्यो ।
    सीस्तानबाट आएको पहिलो समूह शक सरदारको वंश क्षरात थियो । यो तक्षशिला, सौराष्ट्र, अवन्ती र मथुराका शक शासकहरूको वंशको नामबाट सिद्ध हुन्छ । कुषाण मूलत: लघुयूचिहरूका वंशज तरिम उपत्यकाको तुखारहर झैं एक शाखा थियो, जसको नाम त्यहाँको कूचा नगरमा अहिले पनि पाइन्छ । जुन समयमा उनीहरूका ठूला महायूचि बाख्त्रिया र कपिशा (गन्धार) सिंधको शासक बन्यो, सोही समय यिनीहरूले पामिर र गिल्गितको पर्वतमाला तर्फ पाइला बढाए । 
    पामिर (इमाओस) र चित्रालको पहाडमा यस्ता धेरै राजवंशको अस्तित्व थियो, जसले आफूलाई सिकन्दर अर्थात् ग्रीक राजाहरूको वंशज मान्दथे । कुजुललाई केही इतिहासकार मोगको वंशज मान्दछन्, तर यस्तो भयो भने ऊ न तुषरी रहन्छ, न क्षरात छाडेर कुषाण वंशको नाम दिनुपर्ने आवश्यकता नै हुन्छ । बिहारदेखि ख्वारेज्मसम्म फैलिएको कनिष्कको विशाल राज्यको विस्तारमा उसका पूर्वाधिकारी विमको धेरै हात थियो, यसमा शड्ढा छैन । विमको शासनको एउटा सबभन्दा महत्त्वपूर्ण घटना हो कि उसैले भारतमा सबभन्दा पहिले सुनको मुद्रा चलायो । पहिले ग्रीस, रोम, अफ्रिका, जावा, चीन र मध्य एसियासम्म जल या स्थलबाट सार्थ
(लस्कर) को साथमा भारतीय व्यापारीहरू सामान लैजान्थे र उताको सामान ल्याउँथे, तर पछि सामान बोकेर नलगी थोरै सुनको सिक्का लगेर धेरै सामान ल्याउन सक्ने भए । बिमको सुनको सिक्कामा एकातिर शिवको मूर्ति थियो । राजाको बायाँ हातमा परशु थियो ।
    तरिम उपत्यका र त्यसको उत्तर तथा उत्तर–पूर्वमा धेरैजसो चीनको करद राज्य थियो । हूण पनि दुई भागमा विभाजित भयो र उसको एउटा शक्तिशाली (दक्षिणी) भाग चीनको साथमा थियो ।
क्रमश: