विश्वराज अधिकारी
हर्न अफ अमेरिका भन्नाले चार राष्ट्रहरू– इरिट्रिया, जिबुटी, इथोपिया र सोमालियाको समूह भन्ने बुझिन्छ। संसारभरिमा सबैभन्दा बढी उँट हर्न अफ अफ्रिकामा रहेको विश्वास गरिन्छ। राजनैतिक र आर्थिक दुवै किसिमले अस्तव्यस्त राष्ट्र सोमालिया हर्न अफ अफ्रिकाको दोस्रो ठूलो राष्ट्र हो, जनसङ्ख्याको हिसाबले। सन् २०१० को अनुमान अनुसार सोमालियाको जनसङ्ख्या ९३ लाख ५९ हजार रहेको उल्लेख गरिएको छ। सन् १९९१ मा गृहयुद्ध सुरु भएदेखि सोमालियाको धेरै क्षेत्रमा केन्द्रीय सरकारको नियन्त्रण छैन र त्यो गृहयुद्धले ३ लाख ५० हजारदेखि १० लाख सोमालीहरूको ज्यान लिएको अनुमान गरिएको छ। यसैगरी गृहयुद्ध सुरु भएदेखि हालसम्म लाखौं सोमालीहरू शरणार्थीका रूपमा बिदेसिएका छन्। र ३ लाखभन्दा बढी आन्तरिकरूपमा विस्थापित भएका छन्। सन् २००९ को अन्तसम्म ६ लाख ७८ हजार सोमालीहरू शरणार्थीको रूपमा युएनयचसिआरको संरक्षणमा थिए। अफगानिस्तान र इराकपछि युएनयचसिआरको निगरानी वा संरक्षणमा रहेको सोमाली शरणार्थीहरूको सङ्ख्यालाई युद्ध प्रभावित शरणार्थीको रूपमा सर्वाधिक उच्च सङ्ख्या मानिन्छ।
अन्तर्राष्ट्रिय समुदायद्वारा मान्यता प्राप्त सोमालियाको सङ्क्ररमणकालीन (त्चबलकष्तष्यलब)ि सरकारको नियन्त्रण देशको केवल सानो भागमा मात्र छ। विश्वका अति निर्धन राष्ट्रहरूमध्ये एक सोमालियालाई असफल राष्ट्रको रूपमा लिनुका साथै यसलाई अधिक हिंसा हुने राष्ट्रको रूपमा पनि हेर्ने गरिन्छ। अफ्रिकाको पूर्वमा अवस्थित सोमालियाको उत्तर पश्चिममा जिबुटी पर्दछ भने दक्षिण पश्चिममा केन्या पर्दछ। यसैगरी गल्फ अफ एडेन र यमन उत्तरमा र पूर्वमा इन्डियन ओसन पर्दछ। इथोपिया भने पश्चिममा पर्दछ। सोमालियाको समुद्री तटलाई अफ्रिका महादेशभरिमैं लामो मान्ने गरिन्छ। सोमालियाको यो ठूलो सम्पत्ति नै हो भने पनि हुन्छ।
केही विद्वानहरूको मतमा प्राचीन कालमा सोमालिया संसारकै मुख्य बजारको रूपमा रहेको थियो। सोमालियाको व्यापार एसियादेखि युरोपसम्म फैलिएको थियो र खासगरी भारतसँगको व्यापार निकै राम्रो थियो। अहिले यस्तो गृहयुद्धको स्थितिमा पनि सोमालिया ठूलो मात्रमा सुगन्धित पदार्थ निर्यात गर्ने राष्ट्रहरूमध्ये एक पर्दछ। यति मात्र होइन, सोमालियाले आफ्नो लामो फैलिएको समुद्री तटको फाइदा उठाएर सस्तोमा घरेलु पशु (ीष्खभकतयअप) तथा मासु विदेशमा निर्यात गर्ने प्रयास गरिरहेको छ। कृषि नै मुख्य राष्ट्रिय आयको स्रोत रहेको सोमालियामा रेमिटेन्स पनि राष्ट्रिय आयको बलियो स्रोत हुन थालेको छ। बेला–बेला हुने उथलपुथल र गृहयुद्धका कारण बिदेसिएका सोमालीहरूले ठूलो परिमाणमा स्वदेशमा रकम पठाउने गरेका छन्। कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको ६५ प्रतिशत कृषि क्षेत्रबाट प्राप्त हुन्छ र कुल जनसङ्ख्याको लगभग ६५ प्रतिशतले रोजगारी पनि कृषिबाट नै पाएका छन्। देशको कुल निर्यातमा ५० प्रतिशत हिस्सा घरेलु पशु एवं मासुको रहेको छ। सोमालियामा व्यापारको राम्रो सम्भावना रहेकोले अरब र गल्फ राष्ट्रहरू लगानी गर्न इच्छुक त छन् तर त्यहाँ मच्चिरहने हिंसाले गर्दा लगानी गर्न डराइरहेका छन्।
सोमालियाको मुख्य समस्या भनेको त्यहाँ भइरहने कलह, हिंसा र मारकाट हो। अहिले पनि देशका विभिन्न क्षेत्रहरूमा सोमालियाको केन्द्रीय सरकारको नियन्त्रण छैन भने केहीले स्वायत्त क्षेत्र घोषणा गरेका छन्। आपसी विश्वास, मेलमिलाप र समन्वयको अभावमा सोमालियाले अनवरत कलह एवं हिंसामात्र बेहोर्नुपरेको छैन, अनेक किसिमका कलह र हिंसाले गर्दा मुख्य आयको स्रोत कृषि प्रभावित हुन पुगेको छ र परिणामस्वरूप यो देशले अहिले भोकमरीको ठूलो समस्या बेहोर्नुपरेको छ। सोमालियाको दक्षिणी भाग भोकमरीबाट नराम्ररी प्रभावित छ र भोकमरीबाट हजारौं मानिसको ज्यान गइसकेको छ। सोमालियाको यो भोकमरीलाई संयुक्त राष्ट्र सङ्घले अति खराब मानवीय सङकट भनी घोषणा गरेको छ। सोमालियाको खाद्य समस्या नौलो भने होइन, विगत २० वर्षदेखि यस मुलुकले खाद्य समस्या भोगिरहेको छ। संयुक्त राष्ट्र सङ्घीय अधिकारीका अनुसार भोकमरीको समस्या कम पार्न दुई महिनाभित्रमा ३०० मिलियन अमेरिकाली डलर आवश्यक पर्नेछ।
सोमालिया अहिले विभिन्न समस्याको भुमरीमा परेको छ। तर सबै समस्याको मूल कारण भने समन्वय र सद्भावको अभाव हो। समन्वय र सद्भावको अभावले गर्दा देशको सरकार कमजोर छ, प्रभावकारी किसिमले काम गर्न सकिरहेको छैन। सरकार काम चलाउ किसिमको भएकोले भ्रष्टाचार पनि उत्तिकै छ। कमचलाउ सरकारले भोकमरी समस्या व्यवस्थित किसिमले समाधान गर्न सकिरहेको छैन। सरकारको ध्यान मुख्यगरी बढ्दो मारकाटलाई कसरी रोक्नेतर्फ नै केन्द्रित हुन पुगेको छ। सन् १९९१ देखि, जब गृहयुद्ध सुरु भयो, महम्मद सियदबारे सरकार अपदस्त भयो, सोमालियाले बलियो सरकार पाउन सकेको छैन। सोमालियाको गृहयुद्ध र भोकमरीले त्यहाँका जनतालाई पिरोलिरहेकै समय अर्को समस्या थपिएको छ र त्यो समस्या हो समुद्री लुटेराहरूको। सोमाली समुद्री लुटेराहरूले अहिलेसम्म हजारौ व्यक्तिलाई बन्दी बनाएर, अपहरण गरेर लाखौ फिरौती असुल गरिसकेका छन्। अन्तर्राष्ट्रिय समुद्री कार्यालय (क्ष्लतभचलबतष्यलब ि:बचष्तष्mभ द्यगचभबग) ले सोमाली तटीय क्षेत्रलाई संसारभरिमैं खतरनाक जलक्षेत्रको रूपमा उल्लेख गरेको छ। सन् २००८ मा सोमाली समुद्री लुटेराहरूले ४० ओटा पानी जहाज कब्जा गरेर ४५ लाखदेखि २० लाखसम्म फिरौति असुल गरेका थिए। साधारण माछा मार्नेहरूको तुलनामा यी लुटेराहरू धनी छन्। विलासी जीवन निर्वाह गर्न सक्षम छन्। त्यति मात्र होइन, यिनीहरूले प्रत्यक्ष एवं अप्रत्यक्षरूपमा स्वायत्त घोषणा गरिएको सोमाली क्षेत्र पन्टल्यान्डमा आर्थिक कारोबार पनि गरिरहेका छन् भनी समाचारहरूमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ।
आपसी समन्वय र सद्भावको अभावमा देश कुन स्थितिमा पुग्छ भन्ने कुरा हामीलाई सोमालियाको स्थितिले छर्ल· पार्छ। स्रोत, साधन र इच्छा शत्तिल हुँदाहुँदै पनि नेपालले किन विकास गर्न सकिरहेको छैन भन्ने यथार्थ सोमालियाको हिंसा, मारकाट र समन्वयको अभावबाट प्रस्ट हुन आउँछ। देशमा व्याप्त मारकाट र हिंसाको प्रभाव सामान्य जनताको जीवनमा कुन किसिमले र कहिलेसम्म परिरहन्छ भन्ने कुरा पनि प्रस्ट हुन आउँछ।
हर्न अफ अमेरिका भन्नाले चार राष्ट्रहरू– इरिट्रिया, जिबुटी, इथोपिया र सोमालियाको समूह भन्ने बुझिन्छ। संसारभरिमा सबैभन्दा बढी उँट हर्न अफ अफ्रिकामा रहेको विश्वास गरिन्छ। राजनैतिक र आर्थिक दुवै किसिमले अस्तव्यस्त राष्ट्र सोमालिया हर्न अफ अफ्रिकाको दोस्रो ठूलो राष्ट्र हो, जनसङ्ख्याको हिसाबले। सन् २०१० को अनुमान अनुसार सोमालियाको जनसङ्ख्या ९३ लाख ५९ हजार रहेको उल्लेख गरिएको छ। सन् १९९१ मा गृहयुद्ध सुरु भएदेखि सोमालियाको धेरै क्षेत्रमा केन्द्रीय सरकारको नियन्त्रण छैन र त्यो गृहयुद्धले ३ लाख ५० हजारदेखि १० लाख सोमालीहरूको ज्यान लिएको अनुमान गरिएको छ। यसैगरी गृहयुद्ध सुरु भएदेखि हालसम्म लाखौं सोमालीहरू शरणार्थीका रूपमा बिदेसिएका छन्। र ३ लाखभन्दा बढी आन्तरिकरूपमा विस्थापित भएका छन्। सन् २००९ को अन्तसम्म ६ लाख ७८ हजार सोमालीहरू शरणार्थीको रूपमा युएनयचसिआरको संरक्षणमा थिए। अफगानिस्तान र इराकपछि युएनयचसिआरको निगरानी वा संरक्षणमा रहेको सोमाली शरणार्थीहरूको सङ्ख्यालाई युद्ध प्रभावित शरणार्थीको रूपमा सर्वाधिक उच्च सङ्ख्या मानिन्छ।
अन्तर्राष्ट्रिय समुदायद्वारा मान्यता प्राप्त सोमालियाको सङ्क्ररमणकालीन (त्चबलकष्तष्यलब)ि सरकारको नियन्त्रण देशको केवल सानो भागमा मात्र छ। विश्वका अति निर्धन राष्ट्रहरूमध्ये एक सोमालियालाई असफल राष्ट्रको रूपमा लिनुका साथै यसलाई अधिक हिंसा हुने राष्ट्रको रूपमा पनि हेर्ने गरिन्छ। अफ्रिकाको पूर्वमा अवस्थित सोमालियाको उत्तर पश्चिममा जिबुटी पर्दछ भने दक्षिण पश्चिममा केन्या पर्दछ। यसैगरी गल्फ अफ एडेन र यमन उत्तरमा र पूर्वमा इन्डियन ओसन पर्दछ। इथोपिया भने पश्चिममा पर्दछ। सोमालियाको समुद्री तटलाई अफ्रिका महादेशभरिमैं लामो मान्ने गरिन्छ। सोमालियाको यो ठूलो सम्पत्ति नै हो भने पनि हुन्छ।
केही विद्वानहरूको मतमा प्राचीन कालमा सोमालिया संसारकै मुख्य बजारको रूपमा रहेको थियो। सोमालियाको व्यापार एसियादेखि युरोपसम्म फैलिएको थियो र खासगरी भारतसँगको व्यापार निकै राम्रो थियो। अहिले यस्तो गृहयुद्धको स्थितिमा पनि सोमालिया ठूलो मात्रमा सुगन्धित पदार्थ निर्यात गर्ने राष्ट्रहरूमध्ये एक पर्दछ। यति मात्र होइन, सोमालियाले आफ्नो लामो फैलिएको समुद्री तटको फाइदा उठाएर सस्तोमा घरेलु पशु (ीष्खभकतयअप) तथा मासु विदेशमा निर्यात गर्ने प्रयास गरिरहेको छ। कृषि नै मुख्य राष्ट्रिय आयको स्रोत रहेको सोमालियामा रेमिटेन्स पनि राष्ट्रिय आयको बलियो स्रोत हुन थालेको छ। बेला–बेला हुने उथलपुथल र गृहयुद्धका कारण बिदेसिएका सोमालीहरूले ठूलो परिमाणमा स्वदेशमा रकम पठाउने गरेका छन्। कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको ६५ प्रतिशत कृषि क्षेत्रबाट प्राप्त हुन्छ र कुल जनसङ्ख्याको लगभग ६५ प्रतिशतले रोजगारी पनि कृषिबाट नै पाएका छन्। देशको कुल निर्यातमा ५० प्रतिशत हिस्सा घरेलु पशु एवं मासुको रहेको छ। सोमालियामा व्यापारको राम्रो सम्भावना रहेकोले अरब र गल्फ राष्ट्रहरू लगानी गर्न इच्छुक त छन् तर त्यहाँ मच्चिरहने हिंसाले गर्दा लगानी गर्न डराइरहेका छन्।
सोमालियाको मुख्य समस्या भनेको त्यहाँ भइरहने कलह, हिंसा र मारकाट हो। अहिले पनि देशका विभिन्न क्षेत्रहरूमा सोमालियाको केन्द्रीय सरकारको नियन्त्रण छैन भने केहीले स्वायत्त क्षेत्र घोषणा गरेका छन्। आपसी विश्वास, मेलमिलाप र समन्वयको अभावमा सोमालियाले अनवरत कलह एवं हिंसामात्र बेहोर्नुपरेको छैन, अनेक किसिमका कलह र हिंसाले गर्दा मुख्य आयको स्रोत कृषि प्रभावित हुन पुगेको छ र परिणामस्वरूप यो देशले अहिले भोकमरीको ठूलो समस्या बेहोर्नुपरेको छ। सोमालियाको दक्षिणी भाग भोकमरीबाट नराम्ररी प्रभावित छ र भोकमरीबाट हजारौं मानिसको ज्यान गइसकेको छ। सोमालियाको यो भोकमरीलाई संयुक्त राष्ट्र सङ्घले अति खराब मानवीय सङकट भनी घोषणा गरेको छ। सोमालियाको खाद्य समस्या नौलो भने होइन, विगत २० वर्षदेखि यस मुलुकले खाद्य समस्या भोगिरहेको छ। संयुक्त राष्ट्र सङ्घीय अधिकारीका अनुसार भोकमरीको समस्या कम पार्न दुई महिनाभित्रमा ३०० मिलियन अमेरिकाली डलर आवश्यक पर्नेछ।
सोमालिया अहिले विभिन्न समस्याको भुमरीमा परेको छ। तर सबै समस्याको मूल कारण भने समन्वय र सद्भावको अभाव हो। समन्वय र सद्भावको अभावले गर्दा देशको सरकार कमजोर छ, प्रभावकारी किसिमले काम गर्न सकिरहेको छैन। सरकार काम चलाउ किसिमको भएकोले भ्रष्टाचार पनि उत्तिकै छ। कमचलाउ सरकारले भोकमरी समस्या व्यवस्थित किसिमले समाधान गर्न सकिरहेको छैन। सरकारको ध्यान मुख्यगरी बढ्दो मारकाटलाई कसरी रोक्नेतर्फ नै केन्द्रित हुन पुगेको छ। सन् १९९१ देखि, जब गृहयुद्ध सुरु भयो, महम्मद सियदबारे सरकार अपदस्त भयो, सोमालियाले बलियो सरकार पाउन सकेको छैन। सोमालियाको गृहयुद्ध र भोकमरीले त्यहाँका जनतालाई पिरोलिरहेकै समय अर्को समस्या थपिएको छ र त्यो समस्या हो समुद्री लुटेराहरूको। सोमाली समुद्री लुटेराहरूले अहिलेसम्म हजारौ व्यक्तिलाई बन्दी बनाएर, अपहरण गरेर लाखौ फिरौती असुल गरिसकेका छन्। अन्तर्राष्ट्रिय समुद्री कार्यालय (क्ष्लतभचलबतष्यलब ि:बचष्तष्mभ द्यगचभबग) ले सोमाली तटीय क्षेत्रलाई संसारभरिमैं खतरनाक जलक्षेत्रको रूपमा उल्लेख गरेको छ। सन् २००८ मा सोमाली समुद्री लुटेराहरूले ४० ओटा पानी जहाज कब्जा गरेर ४५ लाखदेखि २० लाखसम्म फिरौति असुल गरेका थिए। साधारण माछा मार्नेहरूको तुलनामा यी लुटेराहरू धनी छन्। विलासी जीवन निर्वाह गर्न सक्षम छन्। त्यति मात्र होइन, यिनीहरूले प्रत्यक्ष एवं अप्रत्यक्षरूपमा स्वायत्त घोषणा गरिएको सोमाली क्षेत्र पन्टल्यान्डमा आर्थिक कारोबार पनि गरिरहेका छन् भनी समाचारहरूमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ।
आपसी समन्वय र सद्भावको अभावमा देश कुन स्थितिमा पुग्छ भन्ने कुरा हामीलाई सोमालियाको स्थितिले छर्ल· पार्छ। स्रोत, साधन र इच्छा शत्तिल हुँदाहुँदै पनि नेपालले किन विकास गर्न सकिरहेको छैन भन्ने यथार्थ सोमालियाको हिंसा, मारकाट र समन्वयको अभावबाट प्रस्ट हुन आउँछ। देशमा व्याप्त मारकाट र हिंसाको प्रभाव सामान्य जनताको जीवनमा कुन किसिमले र कहिलेसम्म परिरहन्छ भन्ने कुरा पनि प्रस्ट हुन आउँछ।
