–प्रस्तुति: जश
नेपालमा उद्योगीकरणको लहरसँगै सिर्सियाँ खोला प्रदूषण हुने क्रम जारी छ। सिमरा गाविसको रामवन उद्गम भएको यो खोला बारा र पर्साका झन्डै २०वटा गाविसका साथै भारत प्रवेश गरेर रक्सौललगायत सिकरहनामा समाहित नहुन्जेल सबैको जीवनदायिनी बनेको छ। यस भेगका मानिसको पूजापाठ, स्नान, पेयलगायत पशुपक्षीलगायत जड, चेतन सबैका लागि यसको महत्व निर्विवाद रहँदै आएको छ। तर उद्योगबाट निष्कासित फोहोर नदीमा हालेर यत्रो जनमानसलगायत अन्तर्राष्ट्रिय भ्रातृत्वमा समेत बाधा उत्पन्न गराएका छन्। उद्योग स्थापना हुनु जरूरी छ तर प्राणीमात्रलाई हानि पुर्याउने अवशिष्ट शुद्धीकरण गरेरमात्र नदीमा प्रवाहित गर्नुपर्ने नितान्त मानवीय कर्तव्य उद्योगहरुले बिर्सेका हुँदा आज लाखौं मानिसको जीवन बनेको जीवन्त नदी फोहर नालामा परिणत भएको छ। यस सम्बन्धमा बितेको हप्ता रक्सौलमा आन्दोलन सञ्चालन गर्ने सङ्कल्प भएको छ। त्यसै आन्दोलनका अगुवा प्रा. अनिल सिन्हासँग भएको कुराकानीको आधारमा तयार पारिएको लेख प्रस्तुत छ :–
“नेपाल–भारतको अन्तर्राष्ट्रिय सीमा रक्सौलको धरतीमा त्यति बेला ऐतिहासिक एवं अभूतपूर्व दृश्य देखियो जब तीन हजारको सङ्ख्यामा केटाकेटी–वृद्ध–जवान हिमालको फेदबाट (वस्तुत: सिर्सियाँ नदीको उद्गम बारा जिल्लाको सिमरा गाविस अन्तर्गत रामवन हो–सम्पादक) निस्कने सरिसवा (सिर्सियाँ) नदीको किनारमा उभिएर हातमा पानी लिई पूर्णत: प्रदूषित यस नदीलाई जोगाउने सङकल्प लिइरहेका थिए।” सरिसवा नदी जोगाऊ आन्दोलनको ब्यानरमुनि डा. अनिलकुमार सिन्हाको नेतृत्वमा आन्दोनलको प्रथम चरण आरम्भ भएको थियो। रक्सौल पूर्वी चम्पारणको अनुमण्डल मुख्यालय हो, तर यसको विशेष महत्त्व किन छ भने यो शहर गेट वे अफ नेपालको नामले चिनिन्छ। महात्मा गाँधीले चम्पारणबाट नै देशको स्वतन्त्रता–सङ्ग्रामको आरम्भ गरेका थिए र प्रदूषणविरुद्ध एवं पर्यावरणको रक्षाका लागि आन्दोलन पनि यसै भूमिबाट आरम्भ भयो। यस आन्दोलनमा नगर वरिपरिका ग्रामीणहरूसहित नगरका जनताले होस्टे हैंसे गर्दै भाग लिए। सरिसवा नदी हिमालको फेदीमा अवस्थित अमलेखगंज निकट सानो पहाडबाट निस्केको छ। त्यहाँ विभिन्न जडीबुटीहरूको भण्डार छ जसको प्रभाव सरिसवा नदीको पानीमा मिसिंदा पानीको विशेष महत्त्व थियो। यसको पानी दैनिक उपयोगका साथै पिउने–नुहाउने, लुगा धुने तथा मालवस्तुलाई खुवाउने काममा प्रयोग हुँदै आएको थियो। यसको पानीले कुष्ठ रोगजस्तो असाध्य रोगको उपचार हुन्थ्यो, जसले गर्दा यस नदीको किनारमा कुष्ठरोगीहरूको बस्ती नै बसेको छ। बिहारको एउटामात्र चैरिटेबल कुष्ठ अस्पताल यसै नदी किनारमा स्थित छ। यो नदी यति नागबेली परेको छ कि नगरको ७५ प्रतिशत भागलाई स्पर्श गर्दै बग्दछ। छिमेकी राष्ट्र नेपालको बारा र पर्सा जिल्लाको उद्योगीकरणका साथै त्यहाँस्थित १७० उद्योगका अवशिष्ट नदीमा प्रवाहित गरिंदा नदीको अवस्था विकट बन्न पुग्यो। नदी किनारमा बस्ने मानिस असाध्य रोगबाट ग्रस्त हुन थाले। क्यान्सर, मृगौलाजन्य रोगहरू, लिभर सिरोसिस, मस्तिष्क रोग, झाडा–पखाला, उच्च रक्तचाप आदिबाट कैयौं मानिसको ज्यान गइसकेको छ र थुप्रै मानिस अन्तिम साँस लिइरहेका छन्। यस नदीको किनार बस्ने बासिन्दा तथा स्थानीय प्रोफेसर अनिलकुमार सिन्हाले यस नदीको पानीको लखनऊ प्रयोगशालामा जाँच गराउँदा घातक रसायन मिसिएको पाइयो। कैडमियम, जिंक, पारो, तामा, लेड, आर्सेनिक, फ्लोराइड एवं तेजाबको अत्यधिक मात्रामा उपस्थितिले नदीको पानी विषसमान भएको छ। पानीमा कुनै प्रकारको जीवको अस्तित्व नदेखिएको प्रा. सिन्हा बताउँछन्। जलचर एवं जलीय वनस्पति पूर्णरूपले विनष्ट भइसकेका छन्। वर्षात्मा यस पानीमा पुगेका माछाहरू तत्काल छपपटाएर मर्छन्। छरछिमेकका मानिसहरू मरेको माछा खान्छन् र बजारमा बेच्छन् पनि, जसले गर्दा त्यो प्रदूषित माछा खानेलाई विभिन्न रोग लाग्ने गर्दछ। विगत चार वर्षदेखि यसविरुद्ध आवाज लगाउँदै आइएको छ। प्रा. सिन्हाले कैयौंपटक सरकारी अधिकारी तथा राजनीतिज्ञहरूलाई यस विकराल एवं गम्भीर समस्याबारे अवगत गराए तर परिणाम शून्य रहयो। नदी किनार वास गर्ने जम्मा २९ घरको सर्वेक्षण गर्दा सविता सिंह, रामचन्द्रकी पत्नी, हृदयानन्दको परिवारका तीनजनाको क्यान्सरबाट मृत्यु भएको पाइयोस रेखा मिश्र, कलावती पासवान, प्रमोद गुप्ताकी आमाले पनि यसै पानीजन्य रोगबाट मृत्यु प्राप्त गरे। नागा राउत र उनकी पत्नी रोगग्रस्त छन्। दन्त चिकित्सक डा. सुभाष यादव एवं दिलीपकुमारजस्ता सैकडौं मानिस जन्डिसबाट पीडित छन्। यस आन्दोलनका अगुवा प्रा. सिन्हा भन्छन् जब कहींबाट कुनै सहयोग प्राप्त भएन अनि सडकमा उत्रनुको विकल्प देखिएन। प्रा. सिन्हा बताउँछन् २०–२५ वर्ष पहिले नदीको पानी यति स्वच्छ थियो कि पानीमा अनुहार देखिन्थ्यो। घरपालुवा जनावरहरू यस नदीको पानी पिउँछन् र तिनको दूध, मासु हामी खान्छौं। यति मात्र होइन थाहा पाएर वा नजानेर बजारमा बेच्ने हरियो तरकारीहरू पनि यसै पानीमा धोइन्छ। यसैको पानीबाट कृषकले सिंचाइ गर्छन्, जसले गर्दा खाद्य शृङ्खलामार्फत् हामी पानीमा भएको जहर उदरस्थ गरिरहेका हुन्छौं। यो मन्दविष हो, जसले पूरा नगरसहित छेउछाउका ग्रामीण बस्तीहरूलाई प्रतिकूल प्रभाव पारिरहेको छ। नदी वरिपरिका सम्पूर्ण क्षेत्र कुनै दिन महामारीको चपेटामा पर्न सक्छ। त्यसै कारण जीवनरक्षासँग सम्बन्धित यस विषयलाई उठाउनुपर्यो। आजको अवस्था के छ भने नदीको प्रदूषित पानीबाट निस्कने दुर्गन्धबाट नदी छेउछाउका बासिन्दालाई बाँच्न गार्हो भएको छ।
प्रा. सिन्हा भन्छन्–“प्रशासन अन्धो र बहिरो छ तथा राजनीतिज्ञहरू निष्क्रिय छन्। परिणामस्वरूप जनताले आफ्नो समस्याबारे आफैं सोच्नुपरिरहेको छ। यो समस्या प्रशासनलाई बताउँदा दुई देशको कुरा भनेर प्रशासनले कुरा पन्छाउने गर्दछ।”
हुनत यस समस्याबाट बारा, पर्साका कैयौं ग्रामीण क्षेत्र तथा नेपालको आर्थिक नगर वीरगंजसमेत नराम्ररी प्रताडित छ। यसै प्रदूषित पानीमा कात्तिक पूर्णिमाभरि ग्रामीण महिलाहरू स्नान र पूजा गर्न जान्छन्, छठमा विवश भएर पानीमा उभिन्छन्। जबकि वास्तविकता के छ भने पानी स्पर्श गर्नलायक पनि छैन। प्रा. सिन्हाले बताए–“जब आन्दोलनको सुरुआत गरियो बाहिरबाट पानी मगाएर सङगल्प गरिएको थियो।
आन्दोलन आरम्भ गर्नुपूर्व आन्दोलनका युवा महासचिव सहप्रवक्ता राकेशकुमार कुशवाहाले विधिवत् नदीको पूजा गरेका थिए। पूजन विधान पण्डित अरविन्द तिवारीले सम्पन्न गराए र सङकल्प धारण गरिएको थियो। त्यस बेला आम जनताको उत्साह अभूतपूर्व थियो। नदीको पानी कालो भइसकेको छ। कालै भए पनि नदी कलकल गरी बगिरहेको थियो र पानीको दुर्गन्धले वातावरण गन्हाइरहेको थियो। नगरका गण्यमान्यजन तथा प्रबुद्ध नागरिकमा ‘नदीलाई कसरी जोगाउने’ चिन्ता व्याप्त देखिन्थ्यो। दृढ सङकल्पका साथ नदी जोगाऊ आन्दोलनका कार्यकर्ताहरूको टोली अनुमण्डल कार्यालयतिर प्रस्थान गर्यो, जसमा प्लेकार्डहरू बोकेर केटाकेटी, वृद्ध, जवानहरू सामेल थिए। ‘सरिसवाको रक्षा–रक्सौलको रक्षा’, ‘सरिसवा जोगाऊ–रक्सौल जोगाऊ‘, पर्यावरणको रक्षा–जीवन रक्षा’, ‘पर्यावरणको रक्षा गरौं–सरिसवा नदीलाई पर्यावरण मुक्त गरौं’, ‘रक्सौलको जीवनदायिनी–सरिसवा नदी’, ‘राजनेता–अधिकारी सचेत होऊ’, ‘नेपालसँग वार्ता गर’ आदि लेखिएको प्लेकार्ड बोकेर नगर परिक्रमा गर्दै जुलुस जब अनुमण्डल कार्यालय पुग्यो, त्यहाँको विचित्र अवस्था देखेर सबै जिल्लिए। आन्दोलनकारीहरूले पहिले नै मागपत्र दिएर आयोजनको सूचना दिएका थिए र जुलुस त्यहाँ पुग्दा कार्यालयमा न कोही अधिकारी थियो न कर्मचारी नै। केटाकेटी, वृद्ध सबै घाममा उभिरहेका थिए। त्यहीं सभाको आयोजना गरियो जसमा वीरगंजस्थित कलेजकी प्राध्यापिका किरणकलालगायत डा. हरीन्द्र हिमकर, भरतप्रसाद गुप्ता, मनीष दुबे, डा. चन्द्रमा सिंहले सम्बोधन गरे। डा. किरणबालाले भनिन्–“सरिसवा रक्सौलको जीवनदायिनी नदी हो। नदी प्रदूषण सम्बन्धी समस्याको निवारण गर्न सकिन्छ। हामी उद्योगीकरणका विरोधी होइनौं तर जीवनरक्षासँग सम्बन्धित विषयमा आँखा चिम्लिन सकिन्न।”
यस आन्दोलनलाई आफ्नो समर्थन दिन मुख्य अतिथि बनी आएका ‘भारत बचाऊ, भारत बनाऊ’ अभियानका राष्ट्रिय संयोजक एवं वरिष्ठ पत्रकार अवधेशकुमारले सम्बोधन गर्दै सरिसवाजस्तो सतत् प्रवाहमान नदी फोहर नालीमा परिणत हुनु शतप्रतिशत शासकीय विफलता हो भनेका थिए। यो प्रशासनको दायित्व हो कि जसै नदी प्रदूषित हुन थालेको थियो नेपाल सरकारसँग वार्ता गरेर, त्यहाँका कल–कारखानाबाट निस्कने अवशेष रोक्न लगाउँथ्यो। यसका लागि अन्तर्राष्ट्रिय कानुन बनेको छ तर हाम्रो प्रशासन जसरी अन्य भूमिकाहरूमा कुम्भकर्णे निद्राको शिकार बनेको छ, त्यसैगरी सरिसवा मामिलामा पनि भयो। नदीहरू सभ्यताका क्षेत्र हुन्। मानवीय जन–जीवन नदी किनारमैं हुर्केबढेका छन्। त्यसैले नदी गन्हाउनुको अर्थ सभ्यता नै गन्हाउनु हो। यहाँका मानिसको चित्कार र सामूहिक आक्रोश देख्दा अब समय आइसकेको छ कि प्रशासनले आफ्नो पापको प्रायश्चित गरोस् र नदीमा प्रवाहित अवशेष रोक्ने उपाय गरोस् साथै जल शोधन प्रणाली स्थापित गरी नदीलाई सतत् प्रवाहमय र स्वच्छ बनाओस्।
अनुमण्डल कार्यालय अगाडि सभा चलिरहेको थियो तर मागपत्र लिन कोही आएन। अनि आन्दोलनका अगुवा प्रा. सिन्हाले मागपत्र कार्यालयको भित्तामा टाँसिदिए र सरिसवा नदीको प्रदूषित पानीको बोतल कार्यालय प्रमुखको कक्षको पर्दामा झुन्डयाइदिए। प्रा. सिन्हा भन्छन्– “आन्दोलनको अभूतपूर्व सफलताले प्रशासनलाई चेत दिएको छ– तिमीले समाधान खोज्नुपर्छ, अन्यथा हामी चुप बस्नेछैनौं।” उनले आन्दोलनको दोस्रो चरणको घोषणा एक हप्ताभित्र हुने बताएका छन्।
नेपालमा उद्योगीकरणको लहरसँगै सिर्सियाँ खोला प्रदूषण हुने क्रम जारी छ। सिमरा गाविसको रामवन उद्गम भएको यो खोला बारा र पर्साका झन्डै २०वटा गाविसका साथै भारत प्रवेश गरेर रक्सौललगायत सिकरहनामा समाहित नहुन्जेल सबैको जीवनदायिनी बनेको छ। यस भेगका मानिसको पूजापाठ, स्नान, पेयलगायत पशुपक्षीलगायत जड, चेतन सबैका लागि यसको महत्व निर्विवाद रहँदै आएको छ। तर उद्योगबाट निष्कासित फोहोर नदीमा हालेर यत्रो जनमानसलगायत अन्तर्राष्ट्रिय भ्रातृत्वमा समेत बाधा उत्पन्न गराएका छन्। उद्योग स्थापना हुनु जरूरी छ तर प्राणीमात्रलाई हानि पुर्याउने अवशिष्ट शुद्धीकरण गरेरमात्र नदीमा प्रवाहित गर्नुपर्ने नितान्त मानवीय कर्तव्य उद्योगहरुले बिर्सेका हुँदा आज लाखौं मानिसको जीवन बनेको जीवन्त नदी फोहर नालामा परिणत भएको छ। यस सम्बन्धमा बितेको हप्ता रक्सौलमा आन्दोलन सञ्चालन गर्ने सङ्कल्प भएको छ। त्यसै आन्दोलनका अगुवा प्रा. अनिल सिन्हासँग भएको कुराकानीको आधारमा तयार पारिएको लेख प्रस्तुत छ :–
“नेपाल–भारतको अन्तर्राष्ट्रिय सीमा रक्सौलको धरतीमा त्यति बेला ऐतिहासिक एवं अभूतपूर्व दृश्य देखियो जब तीन हजारको सङ्ख्यामा केटाकेटी–वृद्ध–जवान हिमालको फेदबाट (वस्तुत: सिर्सियाँ नदीको उद्गम बारा जिल्लाको सिमरा गाविस अन्तर्गत रामवन हो–सम्पादक) निस्कने सरिसवा (सिर्सियाँ) नदीको किनारमा उभिएर हातमा पानी लिई पूर्णत: प्रदूषित यस नदीलाई जोगाउने सङकल्प लिइरहेका थिए।” सरिसवा नदी जोगाऊ आन्दोलनको ब्यानरमुनि डा. अनिलकुमार सिन्हाको नेतृत्वमा आन्दोनलको प्रथम चरण आरम्भ भएको थियो। रक्सौल पूर्वी चम्पारणको अनुमण्डल मुख्यालय हो, तर यसको विशेष महत्त्व किन छ भने यो शहर गेट वे अफ नेपालको नामले चिनिन्छ। महात्मा गाँधीले चम्पारणबाट नै देशको स्वतन्त्रता–सङ्ग्रामको आरम्भ गरेका थिए र प्रदूषणविरुद्ध एवं पर्यावरणको रक्षाका लागि आन्दोलन पनि यसै भूमिबाट आरम्भ भयो। यस आन्दोलनमा नगर वरिपरिका ग्रामीणहरूसहित नगरका जनताले होस्टे हैंसे गर्दै भाग लिए। सरिसवा नदी हिमालको फेदीमा अवस्थित अमलेखगंज निकट सानो पहाडबाट निस्केको छ। त्यहाँ विभिन्न जडीबुटीहरूको भण्डार छ जसको प्रभाव सरिसवा नदीको पानीमा मिसिंदा पानीको विशेष महत्त्व थियो। यसको पानी दैनिक उपयोगका साथै पिउने–नुहाउने, लुगा धुने तथा मालवस्तुलाई खुवाउने काममा प्रयोग हुँदै आएको थियो। यसको पानीले कुष्ठ रोगजस्तो असाध्य रोगको उपचार हुन्थ्यो, जसले गर्दा यस नदीको किनारमा कुष्ठरोगीहरूको बस्ती नै बसेको छ। बिहारको एउटामात्र चैरिटेबल कुष्ठ अस्पताल यसै नदी किनारमा स्थित छ। यो नदी यति नागबेली परेको छ कि नगरको ७५ प्रतिशत भागलाई स्पर्श गर्दै बग्दछ। छिमेकी राष्ट्र नेपालको बारा र पर्सा जिल्लाको उद्योगीकरणका साथै त्यहाँस्थित १७० उद्योगका अवशिष्ट नदीमा प्रवाहित गरिंदा नदीको अवस्था विकट बन्न पुग्यो। नदी किनारमा बस्ने मानिस असाध्य रोगबाट ग्रस्त हुन थाले। क्यान्सर, मृगौलाजन्य रोगहरू, लिभर सिरोसिस, मस्तिष्क रोग, झाडा–पखाला, उच्च रक्तचाप आदिबाट कैयौं मानिसको ज्यान गइसकेको छ र थुप्रै मानिस अन्तिम साँस लिइरहेका छन्। यस नदीको किनार बस्ने बासिन्दा तथा स्थानीय प्रोफेसर अनिलकुमार सिन्हाले यस नदीको पानीको लखनऊ प्रयोगशालामा जाँच गराउँदा घातक रसायन मिसिएको पाइयो। कैडमियम, जिंक, पारो, तामा, लेड, आर्सेनिक, फ्लोराइड एवं तेजाबको अत्यधिक मात्रामा उपस्थितिले नदीको पानी विषसमान भएको छ। पानीमा कुनै प्रकारको जीवको अस्तित्व नदेखिएको प्रा. सिन्हा बताउँछन्। जलचर एवं जलीय वनस्पति पूर्णरूपले विनष्ट भइसकेका छन्। वर्षात्मा यस पानीमा पुगेका माछाहरू तत्काल छपपटाएर मर्छन्। छरछिमेकका मानिसहरू मरेको माछा खान्छन् र बजारमा बेच्छन् पनि, जसले गर्दा त्यो प्रदूषित माछा खानेलाई विभिन्न रोग लाग्ने गर्दछ। विगत चार वर्षदेखि यसविरुद्ध आवाज लगाउँदै आइएको छ। प्रा. सिन्हाले कैयौंपटक सरकारी अधिकारी तथा राजनीतिज्ञहरूलाई यस विकराल एवं गम्भीर समस्याबारे अवगत गराए तर परिणाम शून्य रहयो। नदी किनार वास गर्ने जम्मा २९ घरको सर्वेक्षण गर्दा सविता सिंह, रामचन्द्रकी पत्नी, हृदयानन्दको परिवारका तीनजनाको क्यान्सरबाट मृत्यु भएको पाइयोस रेखा मिश्र, कलावती पासवान, प्रमोद गुप्ताकी आमाले पनि यसै पानीजन्य रोगबाट मृत्यु प्राप्त गरे। नागा राउत र उनकी पत्नी रोगग्रस्त छन्। दन्त चिकित्सक डा. सुभाष यादव एवं दिलीपकुमारजस्ता सैकडौं मानिस जन्डिसबाट पीडित छन्। यस आन्दोलनका अगुवा प्रा. सिन्हा भन्छन् जब कहींबाट कुनै सहयोग प्राप्त भएन अनि सडकमा उत्रनुको विकल्प देखिएन। प्रा. सिन्हा बताउँछन् २०–२५ वर्ष पहिले नदीको पानी यति स्वच्छ थियो कि पानीमा अनुहार देखिन्थ्यो। घरपालुवा जनावरहरू यस नदीको पानी पिउँछन् र तिनको दूध, मासु हामी खान्छौं। यति मात्र होइन थाहा पाएर वा नजानेर बजारमा बेच्ने हरियो तरकारीहरू पनि यसै पानीमा धोइन्छ। यसैको पानीबाट कृषकले सिंचाइ गर्छन्, जसले गर्दा खाद्य शृङ्खलामार्फत् हामी पानीमा भएको जहर उदरस्थ गरिरहेका हुन्छौं। यो मन्दविष हो, जसले पूरा नगरसहित छेउछाउका ग्रामीण बस्तीहरूलाई प्रतिकूल प्रभाव पारिरहेको छ। नदी वरिपरिका सम्पूर्ण क्षेत्र कुनै दिन महामारीको चपेटामा पर्न सक्छ। त्यसै कारण जीवनरक्षासँग सम्बन्धित यस विषयलाई उठाउनुपर्यो। आजको अवस्था के छ भने नदीको प्रदूषित पानीबाट निस्कने दुर्गन्धबाट नदी छेउछाउका बासिन्दालाई बाँच्न गार्हो भएको छ।
प्रा. सिन्हा भन्छन्–“प्रशासन अन्धो र बहिरो छ तथा राजनीतिज्ञहरू निष्क्रिय छन्। परिणामस्वरूप जनताले आफ्नो समस्याबारे आफैं सोच्नुपरिरहेको छ। यो समस्या प्रशासनलाई बताउँदा दुई देशको कुरा भनेर प्रशासनले कुरा पन्छाउने गर्दछ।”
हुनत यस समस्याबाट बारा, पर्साका कैयौं ग्रामीण क्षेत्र तथा नेपालको आर्थिक नगर वीरगंजसमेत नराम्ररी प्रताडित छ। यसै प्रदूषित पानीमा कात्तिक पूर्णिमाभरि ग्रामीण महिलाहरू स्नान र पूजा गर्न जान्छन्, छठमा विवश भएर पानीमा उभिन्छन्। जबकि वास्तविकता के छ भने पानी स्पर्श गर्नलायक पनि छैन। प्रा. सिन्हाले बताए–“जब आन्दोलनको सुरुआत गरियो बाहिरबाट पानी मगाएर सङगल्प गरिएको थियो।
आन्दोलन आरम्भ गर्नुपूर्व आन्दोलनका युवा महासचिव सहप्रवक्ता राकेशकुमार कुशवाहाले विधिवत् नदीको पूजा गरेका थिए। पूजन विधान पण्डित अरविन्द तिवारीले सम्पन्न गराए र सङकल्प धारण गरिएको थियो। त्यस बेला आम जनताको उत्साह अभूतपूर्व थियो। नदीको पानी कालो भइसकेको छ। कालै भए पनि नदी कलकल गरी बगिरहेको थियो र पानीको दुर्गन्धले वातावरण गन्हाइरहेको थियो। नगरका गण्यमान्यजन तथा प्रबुद्ध नागरिकमा ‘नदीलाई कसरी जोगाउने’ चिन्ता व्याप्त देखिन्थ्यो। दृढ सङकल्पका साथ नदी जोगाऊ आन्दोलनका कार्यकर्ताहरूको टोली अनुमण्डल कार्यालयतिर प्रस्थान गर्यो, जसमा प्लेकार्डहरू बोकेर केटाकेटी, वृद्ध, जवानहरू सामेल थिए। ‘सरिसवाको रक्षा–रक्सौलको रक्षा’, ‘सरिसवा जोगाऊ–रक्सौल जोगाऊ‘, पर्यावरणको रक्षा–जीवन रक्षा’, ‘पर्यावरणको रक्षा गरौं–सरिसवा नदीलाई पर्यावरण मुक्त गरौं’, ‘रक्सौलको जीवनदायिनी–सरिसवा नदी’, ‘राजनेता–अधिकारी सचेत होऊ’, ‘नेपालसँग वार्ता गर’ आदि लेखिएको प्लेकार्ड बोकेर नगर परिक्रमा गर्दै जुलुस जब अनुमण्डल कार्यालय पुग्यो, त्यहाँको विचित्र अवस्था देखेर सबै जिल्लिए। आन्दोलनकारीहरूले पहिले नै मागपत्र दिएर आयोजनको सूचना दिएका थिए र जुलुस त्यहाँ पुग्दा कार्यालयमा न कोही अधिकारी थियो न कर्मचारी नै। केटाकेटी, वृद्ध सबै घाममा उभिरहेका थिए। त्यहीं सभाको आयोजना गरियो जसमा वीरगंजस्थित कलेजकी प्राध्यापिका किरणकलालगायत डा. हरीन्द्र हिमकर, भरतप्रसाद गुप्ता, मनीष दुबे, डा. चन्द्रमा सिंहले सम्बोधन गरे। डा. किरणबालाले भनिन्–“सरिसवा रक्सौलको जीवनदायिनी नदी हो। नदी प्रदूषण सम्बन्धी समस्याको निवारण गर्न सकिन्छ। हामी उद्योगीकरणका विरोधी होइनौं तर जीवनरक्षासँग सम्बन्धित विषयमा आँखा चिम्लिन सकिन्न।”
यस आन्दोलनलाई आफ्नो समर्थन दिन मुख्य अतिथि बनी आएका ‘भारत बचाऊ, भारत बनाऊ’ अभियानका राष्ट्रिय संयोजक एवं वरिष्ठ पत्रकार अवधेशकुमारले सम्बोधन गर्दै सरिसवाजस्तो सतत् प्रवाहमान नदी फोहर नालीमा परिणत हुनु शतप्रतिशत शासकीय विफलता हो भनेका थिए। यो प्रशासनको दायित्व हो कि जसै नदी प्रदूषित हुन थालेको थियो नेपाल सरकारसँग वार्ता गरेर, त्यहाँका कल–कारखानाबाट निस्कने अवशेष रोक्न लगाउँथ्यो। यसका लागि अन्तर्राष्ट्रिय कानुन बनेको छ तर हाम्रो प्रशासन जसरी अन्य भूमिकाहरूमा कुम्भकर्णे निद्राको शिकार बनेको छ, त्यसैगरी सरिसवा मामिलामा पनि भयो। नदीहरू सभ्यताका क्षेत्र हुन्। मानवीय जन–जीवन नदी किनारमैं हुर्केबढेका छन्। त्यसैले नदी गन्हाउनुको अर्थ सभ्यता नै गन्हाउनु हो। यहाँका मानिसको चित्कार र सामूहिक आक्रोश देख्दा अब समय आइसकेको छ कि प्रशासनले आफ्नो पापको प्रायश्चित गरोस् र नदीमा प्रवाहित अवशेष रोक्ने उपाय गरोस् साथै जल शोधन प्रणाली स्थापित गरी नदीलाई सतत् प्रवाहमय र स्वच्छ बनाओस्।
अनुमण्डल कार्यालय अगाडि सभा चलिरहेको थियो तर मागपत्र लिन कोही आएन। अनि आन्दोलनका अगुवा प्रा. सिन्हाले मागपत्र कार्यालयको भित्तामा टाँसिदिए र सरिसवा नदीको प्रदूषित पानीको बोतल कार्यालय प्रमुखको कक्षको पर्दामा झुन्डयाइदिए। प्रा. सिन्हा भन्छन्– “आन्दोलनको अभूतपूर्व सफलताले प्रशासनलाई चेत दिएको छ– तिमीले समाधान खोज्नुपर्छ, अन्यथा हामी चुप बस्नेछैनौं।” उनले आन्दोलनको दोस्रो चरणको घोषणा एक हप्ताभित्र हुने बताएका छन्।
