-शीतलप्रसाद महतो -ऐतिहासिक जनान्दोलन-२ को सफलतापछि मुलुक नयां नेपाल निर्माणमा जुटेको छ। नयां नेपालको निर्माण भनेको मुलुकमा राजनीतिक परिवर्तनसंगै सामाजिक तथा आर्थिक परिवर्तनबाट आम नेपाली जनताको जीवनस्तरमा सुधार भई उनीहरू अधिकार सम्पन्न हुनु पनि हो। संविधानसभाको निर्वाचन भई मुलुक अहिले सङघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रतर्फउन्मुख छ। संविधानसभाको माध्यमबाट नयां संविधानको निर्माण र निर्वाचित सङघीय सरकारको गठन नभएसम्म मुलुकको सामाजिक तथा आर्थिक क्षेत्रले लामो फड्को मार्न सक्छ भन्ने आशा पनि गर्न सकिन्न। तर एउटा कुरा के सत्य छ भने मुलुक अब पुरानो मानसिकताबाट चल्न सक्दैन।
नयां नेपालको निर्माणका लागि हरेक क्षेत्रमा देखिएका चुनौतीहरूको सामना गर्न सक्ने नयां सोच र शैलीबाट मुलुकलाई अगाडि बढाउनु सक्नुपर्दछ। मुलुकमा सामाजिक क्षेत्रको परिवर्तनलाई हेर्ने हो भने बहुसङख्यक नेपाली जनता अहिले पनि निर्धक्क र निर्वाधरूपमा स्वास्थ्य उपचार गराउन सकिराखेको छैन। मुलुकमा भएको राजनीतिक परिवर्तनसंगै विशेषगरी नेपालको विकास र गरिबी न्यूनीकरणमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने एचआइभी र एड्स नियन्त्रणका लागि पनि नयां लोकतान्त्रिक संरचना निर्माण तथा नयां सोचसहित ठोस कार्यक्रम ल्याउनर्ुपर्दछ। मुलुकभरि व्यापक जनसहभागिता जुर्टाई विकासका हरेक क्षेत्रसंग गांसेर रोकथाम एवं नियन्त्रण योजना र कार्यक्रम उच्च प्राथमिकता साथ सञ्चालन गर्नुपर्दछ। यसका लागि एचआइभी र एड्स क्षेत्रमा कार्यरत सरकारी तथा गैरसरकारी सामाजिक सङघ-संस्थालगायत सम्बन्धित सबै पक्षबीच समन्वय, समझदारी र सहकार्य हुनर्ुपर्दछ।
वास्तवमा लागू औषध दुव्र्यसन, जोखिमपूर्ण व्यवहार तथा असुरक्षित यौन सम्पर्कका कारण नेपालमा एचआइभी सङक्रमण दर बढिरहेको छ। यसको रोकथामका लागि सञ्चालित कार्यक्रम पुरुष र महिला यौनकर्मी, उनीहरूका ग्राहक, र्सर्ुइद्वारा लागू पदार्थ प्रयोग गर्ने दुव्र्यसनी र उनीहरूका यौन सहकर्मीप्रति बढी केन्द्रित रहेको पाइन्छ।
एचआइभी र एड्स सम्बन्धी राष्ट्रिय नीतिमा सरकारले एचआइभी र एड्स तथा यौन रोग नियन्त्रणका लागि उच्च प्राथमिकता दिने र सोही अनुरूप सरकारी तथा गैरसरकारी दुवै क्षेत्रबाट कार्यक्रमहरू प्राथमिकताका साथ कार्यान्वयन गरिने उल्लेख छ। सहस्राब्दी विकास लक्ष्यमा पनि एचआइभी र एड्सको सङक्रमण दर न्यूनीकरण लक्ष्य राखिएको छ । एचआइभी र एड्स राष्ट्रिय रणनीति (२००६/२०११) ले रोकथाम, उपचार तथा स्याहारसुसार, वकालत, नीति तथा कानुनी सुधार, नेतृत्व तथा प्रबन्धन, र्सर्वेक्षण र अनुसन्धान, लगानी तथा स्रोत परिचालन र सन् २०११ सम्म सर्वव्यापी पहुंचको लक्ष्यजस्ता रणनीतिक बुंदाहरूमा विशेष जोड दिइएको छ भने एचआइभी र एड्स तथा यौनरोग नियन्त्रण बोर्डसमेत गठन भएको छ। तर पनि मानव स्वास्थ्यको अहिलेसम्मकै सबैभन्दा ठूलो चुनौतीका रूपमा देखिएको एचआइभी सङक्रमण दर नियन्त्रणमा ठूलो सफलता प्राप्त हुन सकेको छैन। दुइ दशक लामो अथक प्रयासबाट पनि प्रतिदिन चार हजार मानिसको ज्यान जाने दिनसम्म आइपुग्दा विश्वका वैज्ञानिकहरू यसलाई निको पार्ने औषधि भेट्न सकिराखेका छैनन्।
यद्यपि यसको न्यूनीकरणमा विश्वका विभिन्न भागमा विविध उपायहरू डेढ दशक अघिदेखि नै अपनाउंदै आइएको छ। निको पार्ने नै औषधि पत्ता लगाउन नसकेपनि सन् १९८८ मा पहिलोपटक देखापरेको यो सङक्रमण घटाउन वा नियन्त्रण गर्न अनेक खालका कार्यक्रमहरू सञ्चालित छन्। पछिल्लो समयमा एचआइभी सङक्रमितहरूको जीवन लम्ब्याउन अति दुर्लभ एन्टिरेट्रोभाइरल -एआरभी) औषधि उपयोग हुन थालेको छ, जुन एचआइभी सङक्रमितहरूका लागि ज्यादै ठूलो उपलब्धि र गौरवको विषय पनि हो।
एचआइभी सङक्रमण न्यून गर्न वा नियन्त्रण गर्न मुलुकमा सञ्चालित अनेक खाले उपायहरूमध्ये विश्व एड्स दिवस पनि एक हो। हरेक वर्ष डिसेम्बर १ तारिखलाई विश्व एड्स दिवसको रूपमा मनाउने गरिन्छ। विश्वका अन्य मुलुकहरू जस्तै नेपालमा पनि र्याली, अन्तर्त्रिmया, गोष्ठी, सेमिनार, भाषण जस्ता विभिन्न कार्यक्रमहरूको आयोजना गरी यो दिवस भव्यताका साथ मनाउने गरिएको छ।
नेपालमा एचआइभी सङक्रमणका मुख्य कारण गरिबी, द्वन्द्व, अशिक्षा र चेतनाको अभाव नै हो। यसैका कारण स्वदेश र विदेशमा यो सङक्रमण दिन प्रतिदिन बढिरहेको छ। आफनो गर्जो टार्न वा जीवन निर्वाहका लागि रोजगारीको खोजीमा भारत जानु नेपाली युवाको धेरै पुरानो बाध्यता हो र अहिले पनि त्यो जारी छ। आफनो र परिवारको जीवन निर्वाहका लागि जस्तोसुकै गार्हो काम गर्न तयार भएर जाने यी निर्दोष नेपालीले जीवन धान्ने केही पैसासंगै एचआइभी र एड्स बोकेर पनि ल्याउने गरेका छन्। यससंगै आफना पति नै एचआइभी सङक्रमित भइसकेको जानकारी नहुंदा गृहिणीहरू र ती दम्पतीका बालबच्चासमेत सङक्रमित बनिराखेका छन्। यो भुसको आगो यसरी फैलंदो छ कि यसले आउने दिनमा कस्तो रूप लिने हो, राज्य र सरोकारवालाहरू अहिले नै सजग हुनु अति आवश्यक छ र त्यसै अनुरूपका कार्यक्रम, योजना र नीति बनाई त्यसको पूर्ण र प्रभावकारी कार्यान्वयन हुनु पनि त्यतिकै जरुरी छ।
नेपाली युवाको श्रम अहिले भारतमा मात्र सीमित छैन। खाडीलगायत विश्वका विभिन्न देशमा ज्यादै तल्लो स्तरको श्रम गर्न नेपालका झन्डै तीस लाखको हाराहारीमा युवाहरू पुगेका छन्। देशका योजनाविद् एवं अर्थशास्त्रीहरू देशमा भित्रिने अर्बौं रुपियांको रेमिटेन्समा मख्ख छन्। तर ती युवा स्वेदश र्फकंदा भित्रिन सक्ने एचआइभी सङक्रमणबारे कसले सोचिदिने - त्यति मात्र नभएर नेपालमा एचआइभी सङक्रमण बढ्नुको अर्को कारण द्वन्द्वले बढाएको आन्तरिक विस्थापन पनि हो। यौनकर्मी महिलामा गरिएको एक र्सर्वेक्षण अनुसार, यो पेशा अपनाएकामध्ये २० प्रतिशतले विस्थापित भएपछि ज्यान पाल्नका लागि बाध्य भएर यो पेशा अपनाएको बताएका थिए। नेपालमा एचआइभी सङक्रमणलाई नियन्त्रण गर्नका लागि विशेषगरी युवा लक्षित कार्यक्रम सञ्चालन गर्नेतर्फअब ढिलाइ गर्नुहुंदैन। नेपालको कुल जनसङख्याको एकतिहाई युवा -१० देखि २४ वर्ष ) को सङख्या छ। जसमध्ये २० वर्ष उमेर समूहका किशोरकिशोरीहरू मध्ये झन्डै ६४ प्रतिशतले यौन सम्पर्क गरिसक्ने र ती मध्ये १५ प्रतिशतले मात्र पहिलो यौनसम्पर्कमा कन्डम प्रयोग गर्ने गरेको तथ्याङक विगतका वर्षमा नै सार्वजनिक भएको थियो।
यसरी एकातर्फगरिबी, अशिक्षा र चेतनाको अभावमा मुलुकमा एचआइभी सङक्रमण द्रुतगतिमा फैलिरहेको छ भने अर्कोतर्फशिक्षित युवाको व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउनु पनि उत्तिकै ठूलो चुनौती रहेको देखिन्छ। नेपालमा बर्सेनि एचआइभी सङक्रमितहरूको सङख्यामा वृद्धि हुंदै गएको छ। मजदुरीका लागि भारत र तेस्रो मुलुक जान बाध्य ग्रामीण क्षेत्रका युवा र निरक्षर गृहिणीसम्म सुरक्षित यौन व्यवहार र कन्डम प्रयोगको पहुंच बढाउने काममा एड्स दिवस कार्यक्रम केन्द्रित हुनु आवश्यक छ। गरिबी र आन्तरिक द्वन्द्वबाट विस्थापनमा परेका महिलाहरू ज्यान पाल्नैका लागि यौन पेशा अंगाल्न बाध्य र सोख एवं रमाइलोका लागि यौनसम्पर्कमा आकरि्षत देखिएको किशोरकिशोरीको ठूलो सङख्यालाई सुरक्षित यौन सम्पर्क र व्यवहार परिवर्तनका कार्यक्रमबारे शिक्षित गर्न सकेमात्र एड्स दिवस मनाउनुको सार्थकता हुनेछ। विश्वका प्रायःजसो सबै भूभाग एचआइभी सङक्रमणबाट प्रभावित छ। तर विभिन्न भूभाग एवं राष्ट्रमा एचआइभी सङक्रमणको एउटै कारण कदापि हुन सक्दैन। त्यसैले हामीले पनि हाम्रो देशको परिवेश र कारणमा मात्र केन्द्रित रहेर निराकरणका उपायहरू खोजे अपेक्षति प्रतिफल प्राप्त हुन्छ।
विश्वव्यापी नारालाई अंगालेर त्यसैलाई मात्र प्रमाणित गर्नेगरी शहरका विभिन्न भूभागमा झकिझकाउ र्याली निकाल्ने र छापा तथा विद्युतीय सञ्चार माध्यममा दृश्य खिचाएर प्रचारप्रसार गर्ने र्ढराले मात्र नेपालको एचआइभी सङक्रमणको बढ्दो दर कहिल्यै निस्तेज पार्न सकिने छैन।
नयां नेपालको निर्माणका लागि हरेक क्षेत्रमा देखिएका चुनौतीहरूको सामना गर्न सक्ने नयां सोच र शैलीबाट मुलुकलाई अगाडि बढाउनु सक्नुपर्दछ। मुलुकमा सामाजिक क्षेत्रको परिवर्तनलाई हेर्ने हो भने बहुसङख्यक नेपाली जनता अहिले पनि निर्धक्क र निर्वाधरूपमा स्वास्थ्य उपचार गराउन सकिराखेको छैन। मुलुकमा भएको राजनीतिक परिवर्तनसंगै विशेषगरी नेपालको विकास र गरिबी न्यूनीकरणमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने एचआइभी र एड्स नियन्त्रणका लागि पनि नयां लोकतान्त्रिक संरचना निर्माण तथा नयां सोचसहित ठोस कार्यक्रम ल्याउनर्ुपर्दछ। मुलुकभरि व्यापक जनसहभागिता जुर्टाई विकासका हरेक क्षेत्रसंग गांसेर रोकथाम एवं नियन्त्रण योजना र कार्यक्रम उच्च प्राथमिकता साथ सञ्चालन गर्नुपर्दछ। यसका लागि एचआइभी र एड्स क्षेत्रमा कार्यरत सरकारी तथा गैरसरकारी सामाजिक सङघ-संस्थालगायत सम्बन्धित सबै पक्षबीच समन्वय, समझदारी र सहकार्य हुनर्ुपर्दछ।
वास्तवमा लागू औषध दुव्र्यसन, जोखिमपूर्ण व्यवहार तथा असुरक्षित यौन सम्पर्कका कारण नेपालमा एचआइभी सङक्रमण दर बढिरहेको छ। यसको रोकथामका लागि सञ्चालित कार्यक्रम पुरुष र महिला यौनकर्मी, उनीहरूका ग्राहक, र्सर्ुइद्वारा लागू पदार्थ प्रयोग गर्ने दुव्र्यसनी र उनीहरूका यौन सहकर्मीप्रति बढी केन्द्रित रहेको पाइन्छ।
एचआइभी र एड्स सम्बन्धी राष्ट्रिय नीतिमा सरकारले एचआइभी र एड्स तथा यौन रोग नियन्त्रणका लागि उच्च प्राथमिकता दिने र सोही अनुरूप सरकारी तथा गैरसरकारी दुवै क्षेत्रबाट कार्यक्रमहरू प्राथमिकताका साथ कार्यान्वयन गरिने उल्लेख छ। सहस्राब्दी विकास लक्ष्यमा पनि एचआइभी र एड्सको सङक्रमण दर न्यूनीकरण लक्ष्य राखिएको छ । एचआइभी र एड्स राष्ट्रिय रणनीति (२००६/२०११) ले रोकथाम, उपचार तथा स्याहारसुसार, वकालत, नीति तथा कानुनी सुधार, नेतृत्व तथा प्रबन्धन, र्सर्वेक्षण र अनुसन्धान, लगानी तथा स्रोत परिचालन र सन् २०११ सम्म सर्वव्यापी पहुंचको लक्ष्यजस्ता रणनीतिक बुंदाहरूमा विशेष जोड दिइएको छ भने एचआइभी र एड्स तथा यौनरोग नियन्त्रण बोर्डसमेत गठन भएको छ। तर पनि मानव स्वास्थ्यको अहिलेसम्मकै सबैभन्दा ठूलो चुनौतीका रूपमा देखिएको एचआइभी सङक्रमण दर नियन्त्रणमा ठूलो सफलता प्राप्त हुन सकेको छैन। दुइ दशक लामो अथक प्रयासबाट पनि प्रतिदिन चार हजार मानिसको ज्यान जाने दिनसम्म आइपुग्दा विश्वका वैज्ञानिकहरू यसलाई निको पार्ने औषधि भेट्न सकिराखेका छैनन्।
यद्यपि यसको न्यूनीकरणमा विश्वका विभिन्न भागमा विविध उपायहरू डेढ दशक अघिदेखि नै अपनाउंदै आइएको छ। निको पार्ने नै औषधि पत्ता लगाउन नसकेपनि सन् १९८८ मा पहिलोपटक देखापरेको यो सङक्रमण घटाउन वा नियन्त्रण गर्न अनेक खालका कार्यक्रमहरू सञ्चालित छन्। पछिल्लो समयमा एचआइभी सङक्रमितहरूको जीवन लम्ब्याउन अति दुर्लभ एन्टिरेट्रोभाइरल -एआरभी) औषधि उपयोग हुन थालेको छ, जुन एचआइभी सङक्रमितहरूका लागि ज्यादै ठूलो उपलब्धि र गौरवको विषय पनि हो।
एचआइभी सङक्रमण न्यून गर्न वा नियन्त्रण गर्न मुलुकमा सञ्चालित अनेक खाले उपायहरूमध्ये विश्व एड्स दिवस पनि एक हो। हरेक वर्ष डिसेम्बर १ तारिखलाई विश्व एड्स दिवसको रूपमा मनाउने गरिन्छ। विश्वका अन्य मुलुकहरू जस्तै नेपालमा पनि र्याली, अन्तर्त्रिmया, गोष्ठी, सेमिनार, भाषण जस्ता विभिन्न कार्यक्रमहरूको आयोजना गरी यो दिवस भव्यताका साथ मनाउने गरिएको छ।
नेपालमा एचआइभी सङक्रमणका मुख्य कारण गरिबी, द्वन्द्व, अशिक्षा र चेतनाको अभाव नै हो। यसैका कारण स्वदेश र विदेशमा यो सङक्रमण दिन प्रतिदिन बढिरहेको छ। आफनो गर्जो टार्न वा जीवन निर्वाहका लागि रोजगारीको खोजीमा भारत जानु नेपाली युवाको धेरै पुरानो बाध्यता हो र अहिले पनि त्यो जारी छ। आफनो र परिवारको जीवन निर्वाहका लागि जस्तोसुकै गार्हो काम गर्न तयार भएर जाने यी निर्दोष नेपालीले जीवन धान्ने केही पैसासंगै एचआइभी र एड्स बोकेर पनि ल्याउने गरेका छन्। यससंगै आफना पति नै एचआइभी सङक्रमित भइसकेको जानकारी नहुंदा गृहिणीहरू र ती दम्पतीका बालबच्चासमेत सङक्रमित बनिराखेका छन्। यो भुसको आगो यसरी फैलंदो छ कि यसले आउने दिनमा कस्तो रूप लिने हो, राज्य र सरोकारवालाहरू अहिले नै सजग हुनु अति आवश्यक छ र त्यसै अनुरूपका कार्यक्रम, योजना र नीति बनाई त्यसको पूर्ण र प्रभावकारी कार्यान्वयन हुनु पनि त्यतिकै जरुरी छ।
नेपाली युवाको श्रम अहिले भारतमा मात्र सीमित छैन। खाडीलगायत विश्वका विभिन्न देशमा ज्यादै तल्लो स्तरको श्रम गर्न नेपालका झन्डै तीस लाखको हाराहारीमा युवाहरू पुगेका छन्। देशका योजनाविद् एवं अर्थशास्त्रीहरू देशमा भित्रिने अर्बौं रुपियांको रेमिटेन्समा मख्ख छन्। तर ती युवा स्वेदश र्फकंदा भित्रिन सक्ने एचआइभी सङक्रमणबारे कसले सोचिदिने - त्यति मात्र नभएर नेपालमा एचआइभी सङक्रमण बढ्नुको अर्को कारण द्वन्द्वले बढाएको आन्तरिक विस्थापन पनि हो। यौनकर्मी महिलामा गरिएको एक र्सर्वेक्षण अनुसार, यो पेशा अपनाएकामध्ये २० प्रतिशतले विस्थापित भएपछि ज्यान पाल्नका लागि बाध्य भएर यो पेशा अपनाएको बताएका थिए। नेपालमा एचआइभी सङक्रमणलाई नियन्त्रण गर्नका लागि विशेषगरी युवा लक्षित कार्यक्रम सञ्चालन गर्नेतर्फअब ढिलाइ गर्नुहुंदैन। नेपालको कुल जनसङख्याको एकतिहाई युवा -१० देखि २४ वर्ष ) को सङख्या छ। जसमध्ये २० वर्ष उमेर समूहका किशोरकिशोरीहरू मध्ये झन्डै ६४ प्रतिशतले यौन सम्पर्क गरिसक्ने र ती मध्ये १५ प्रतिशतले मात्र पहिलो यौनसम्पर्कमा कन्डम प्रयोग गर्ने गरेको तथ्याङक विगतका वर्षमा नै सार्वजनिक भएको थियो।
यसरी एकातर्फगरिबी, अशिक्षा र चेतनाको अभावमा मुलुकमा एचआइभी सङक्रमण द्रुतगतिमा फैलिरहेको छ भने अर्कोतर्फशिक्षित युवाको व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउनु पनि उत्तिकै ठूलो चुनौती रहेको देखिन्छ। नेपालमा बर्सेनि एचआइभी सङक्रमितहरूको सङख्यामा वृद्धि हुंदै गएको छ। मजदुरीका लागि भारत र तेस्रो मुलुक जान बाध्य ग्रामीण क्षेत्रका युवा र निरक्षर गृहिणीसम्म सुरक्षित यौन व्यवहार र कन्डम प्रयोगको पहुंच बढाउने काममा एड्स दिवस कार्यक्रम केन्द्रित हुनु आवश्यक छ। गरिबी र आन्तरिक द्वन्द्वबाट विस्थापनमा परेका महिलाहरू ज्यान पाल्नैका लागि यौन पेशा अंगाल्न बाध्य र सोख एवं रमाइलोका लागि यौनसम्पर्कमा आकरि्षत देखिएको किशोरकिशोरीको ठूलो सङख्यालाई सुरक्षित यौन सम्पर्क र व्यवहार परिवर्तनका कार्यक्रमबारे शिक्षित गर्न सकेमात्र एड्स दिवस मनाउनुको सार्थकता हुनेछ। विश्वका प्रायःजसो सबै भूभाग एचआइभी सङक्रमणबाट प्रभावित छ। तर विभिन्न भूभाग एवं राष्ट्रमा एचआइभी सङक्रमणको एउटै कारण कदापि हुन सक्दैन। त्यसैले हामीले पनि हाम्रो देशको परिवेश र कारणमा मात्र केन्द्रित रहेर निराकरणका उपायहरू खोजे अपेक्षति प्रतिफल प्राप्त हुन्छ।
विश्वव्यापी नारालाई अंगालेर त्यसैलाई मात्र प्रमाणित गर्नेगरी शहरका विभिन्न भूभागमा झकिझकाउ र्याली निकाल्ने र छापा तथा विद्युतीय सञ्चार माध्यममा दृश्य खिचाएर प्रचारप्रसार गर्ने र्ढराले मात्र नेपालको एचआइभी सङक्रमणको बढ्दो दर कहिल्यै निस्तेज पार्न सकिने छैन।
