कृषि ज्ञान, सीप र कला

प्रकृतिले संसारमा जे जति चीजहरू दिएको छ, ती सबै मानव जीवनोपयोगी छन्। मानव जाति हरेक चीज वस्तुलाई आफूअनुकूल प्रयोग गर्न खोज्छन्। यसरी प्रयोग गर्नका लागि सीप, कला तथा सोसम्बन्धी ज्ञान चाहिन्छ। आफ्नो अक्षमताका कारण प्राकृतिक सम्पदालाई प्रयोग गर्न नसक्ने वा नजान्नेहरू आफ्नो कमजोरी देख्दैनन् र दोषारोपण गरेर चित्त बुझाउने गर्छन्। आफूले प्राप्त गर्न नसकेपछि ‘अङ्गुर अमिलो’ भनेर चित्त बुझाउने वा दोषारोपण गर्ने मानवीय स्वभाव नै हो। अरूलाई दोष मात्रै दिने मानिस कहिल्यै सुखी र खुशी हुन सक्दैन। जसले आफ्नो कमजोरीको समीक्षा गर्दैन, उसले सधैं अर्को पक्षको मात्रै दोष देख्छ। जबसम्म आफ्नो कमजोरी वा दोष आफैंले स्वीकार गर्दैन, तबसम्म भूल सुधार हुँदैन। विगतका कमीकमजोरी सच्याउँदै भूल सुधार गरिएन भने सफलता हात लाग्न सक्दैन। कृषि क्षेत्रमा क्रियाशील मानवले त झन् प्रकृतिसँग मितेरी गाँस्नुपर्ने हुन्छ। प्रकृतिप्रदत्त मौसम, हावापानी, माटोको अवस्था अनुसार खेती गर्न सक्ने किसानहरू सधैं सफल छन्। उनीहरूको जीवन खुशी र सफल छ। तर जसलाई यसबारे ज्ञान र सीप छैन, उससँग प्रशस्त जमीन भएपनि जीवन दुःखी छ, र वैकल्पिक पेशाका लागि भौंतारिन बाध्य छ।
‘खेतमा खोला पसेपछि बिचल्लीमा, नदी कटानको कारण खेत बगरमा परिणत, पानीको निकास नभएपछि खेत डुबानमा’लगायतका समाचार आइरहेका हुन्छन्। खेतमा पानी जम्नु, बाढी पसेर बालुवा थुपर्नु वा नदी कटान भएर बगरमा परिणत हुनुलाई कृषकहरू ठूलै क्षति ठान्छन् र पुर्पुरोमा हात लगाउँदै प्रकृतिलाई धिक्कार्छन्। ‘खेतमा कालो माटो नै रहनुुपर्छ’ भन्ने नेपाली कृषकको बुझाइ छ, जुन परम्परागत सोच हो। आफ्नो खेतमा मलिलो कालो माटो नहुनेहरू पनि खेतीबाली भने कालो माटोमा हुने किसिमको लगाउँछन्। अन्ततः उसको लगानीसमेत डुब्छ। माटोअनुकूलको खेती गर्ने ज्ञान तथा सीप, कलाको अभावमा यसो भएको हो। रातोमाटे जमीनमा धान रोपेर हुँदैन, त्यहाँ त बदामको फसल राम्रो हुन्छ। त्यसैगरी, पानी उम्रने सीम खेतमा मकै छरेर हुँदैन, त्यहाँ त धानको बाला राम्ररी झुल्छ।
बाग्मती नदीले डुबान कटान गरेर बगरमा परिणत गरेको सर्लाही र रौतहटको बगरमा बेसारखेती फस्टाएको छ। यो त्यहाँका किसानहरूको धेरै अध्ययन, अनुसन्धान तथा प्रयासपछि मात्रै सफल भएको हो। बगरमा हिउँद महीनाभरि पानी तथा भलबाढी नआउने र चिसो हुने भएकोले बेसारको अलावा करेला, काँक्रा, लौका, फर्सी, घिरौला, खरबुजालगायतका बेमौसमी तरकारीखेती गरेर कृषकहरूले राम्रो आम्दानी गर्न थालेका छन्। कृषकलाई कृषिसम्बन्धी सीप, कला तथा ज्ञान सिकाउने जिम्मेवारी मुख्यतः सरकारको हो। बाग्मतीको बगरमा सरकारको प्रयास नगन्य छ। कृषकहरूले आफ्नै प्रयासमा सीमावर्ती भारतीय बजारबाट महँगो दरमा बीउ खरीद गरेर तरकारीखेती गरिरहेका छन्। खरीदकर्ता आफैं खेतमा पुगिरहेका छन्। बजार व्यवस्था पनि आफ्नै हुने हो भने कृषकले अझ राम्रो मूल्य पाउँछन्। यसैगरी, डुबान खेतहरूमा माछापालन गरेर कृषि कर्मलाई निरन्तरता दिन सकिन्छ। यो भएन र त्यो भएन भनेर गनगन गर्नुभन्दा उपलब्ध स्रोत, साधन अनुसार कृषि कर्मलाई ढाल्न सक्यौं भने अभिशाप होइन, अवसर नै अवसर छ। यसको निम्ति कृषिसम्बन्धी ज्ञान, सीप र कला जरुरी छ।