आख्यान निबन्धको दोसाँधमा जीवाश्म

    सञ्जय मित्र

    संस्कृति, साहित्य, भाषा र माटो जानेर– नजानेर, चाहेर–नचाहेर, बुझेर–नबुझेर बचाइराखेका लाखौं मुटुमा समर्पण गरिएको शीतल गिरीको ‘जीवाश्म’ ओरिएन्टल पब्लिकेशन, काठमाडौंले बजारमा ल्याएको छ । समर्पण पढ्दा नै यस कृतिको विषयवस्तुको आकलन गर्न सकिन्छ र कृतिको उद्देश्य बुझ्न सकिन्छ ।
    आख्यानको तुलनामा निबन्ध बढी स्वतन्त्र हुन्छ । आख्यानमा केही बन्धन कसिला हुन्छन् तर निबन्धमा स्वच्छन्दता बढी हुन्छ । निबन्धमा हुने आख्यानत्मकता र आख्यानमा हुने निबन्धात्मकतामा भिन्नता हुन्छ । यस कारण कतिपय अवस्थामा निबन्धात्मक तत्वव भएको आख्यान र आख्यानात्मक तत्व भएको निबन्ध कहिलेकाहीं निकटजस्तो भएर पनि निकट हुन सकेको हु“दैन । निबन्धको आयाम वृद्धि हु“दै जा“दा आख्यानकै स्वरूप ग्रहण गर्ने हुन्छ । यसकारण पनि लघु आयामका कतिपय आख्यान र निबन्धमा कहिलेकाहीं असमञ्जस उत्पन्न हुन्छ ।
    राष्ट्रियताको दृष्टिकोणले पनि ‘जीवाश्म’ महत्ववपूर्ण कृति हो । यसका करीब सम्पूर्ण निबन्धले ऐतिहासिक विषयवस्तुमा भौगोलिक राष्ट्रियतालाई वरण गरेका छन् । वर्तमानमा भूगोलसित राष्ट्रियता अत्यधिक घुलमिल देखिएको विश्व परिदृश्यको आलोकमा यो कृति निकै चहकिलो देखिन्छ । गर्विलो, दर्बिलो प्रागऐतिहासिक विषयवस्तुमा माटोको सुगन्ध पाइनु यस कृतिको विशेषता बनेको छ । इतिहासलाई पनि कतै आख्यान र कतै निबन्ध तथा कतै दुवैको स्वादमा प्रस्तुत गरेर गिरीले तथ्य र तर्कको मिश्रणमात्र गरेका छैनन्, अनुमानलाई पनि सही निकास दिएका छन् । कृतिको तौल निबन्धहरूको निष्कर्षले बढाएका छन् ।

    अधिकांश निबन्ध काठमाडौं केन्द्रित ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक विषयवस्तुमा आधारित छन् । काठमाडौं उपत्यकाको सम्भवतः पहिलो बासिन्दा भेडापाल हुन् । उनीहरूको आफ्नै विशिष्ट संरचना र जीवनशैली थियो । भारतको विभिन्न ठाउ“सम्म समृद्ध बेपार थियो, आफ्नै सङ्गठन र संस्कृति थियो । महिषपाल शासकको विषयमा त नेपालको औपचारिक इतिहासले पनि धेरै कुरा भनेको छ । यद्यपि महिषपाल शासनको धेरै पक्षमाथि अझै प्रकाश पर्न बा“की छ, तर पनि यस वंशबारे कतिपय कुरा ज्ञात हुन्छ । काठमाडौं उपत्यकामा भेडापालभन्दा उन्नत र धेरै सङ्ख्यामा महिषपालको प्रवेशले पुरानो जाति नया“मा समाहित भयो भनिएको छ । यी दुवै जाति गणप्रधान र गणको प्रमुख महिला हुने किसिमका थिए ।
    विक्रमको ४५६० वर्ष पूर्वताका उपत्यका आसपास माछामार जातिको आगमन भएको मानिएको छ । सा“गाबाट सिन्धुली, रामेछाप आदि ठाउ“तिर माछामारहरू लागे । यिनीहरू उपत्यका छेउछाउमा बाक्लै सङ्ख्यामा रहेका थिए । कीर्तिपुर भेगमा मत्स्यगाउ“बाहेक अहिले कुनै प्रमाण छैन । यसो भन्नुको तात्पर्य यो पनि हो कि मत्स्यगाउ“ माछामार जातिले बसालेको गाउ“ हो जसले आज उनीहरूको परिचय खोजिरहेको छ ।
    उपत्यकामा गोपालहरूको पनि लामो समय शासन चलेको पाइन्छ । गोपालहरूको ठूलो समूहले यस क्षेत्रको वातावरणमा गरेको सिंचाइले उनीहरूलाई इतिहासको अमर पात्र बनाइदिएको छ । तथागतको उपत्यका आगमनपछि नै बौद्धधर्मको प्रचार भएको हो । तथागत र उनको धार्मिक यात्राको उनको जीवनमा व्यापक विस्तार भइसकेको थियो । अनेकन अनुयायी थिए । विरूपाक्षलाई नेपाल उपत्यकाको प्रथम उपासक भनिएको छ । कलिङ युद्धपछि सम्राट् अशोकमा आएको परिवर्तनको कथा इतिहासमात्र होइन । यसको महतत्वव अनेक कोणबाट केलाइएको पाइन्छ । सम्राट् अशोकले आप्mनो राज्य परित्याग गरे । भिक्षु बने । सिद्धार्थ गौतम युवराज भएर राज्यत्याग गरेका थिए र अशोक चाहिं सम्राट् भएर बुद्धपथगामी भएका थिए । उनी काठमाडौं आउ“दा छोरी चारुमतिलाई पनि लिएर आएका थिए । नेपालको इतिहासमा पनि सम्राट् अशोकको नाम श्रद्धाले लिइन्छ । चारुमतिले बसोवास गरेको क्षेत्र अचेलको चावहिल (चावेल) हो भन्दै एउटा सुन्दर चित्रण गरिएको छ यस विषयवस्तुलाई ।
    भौगोलिक परिवेश पटना (पाटलीपुत्र) को भए पनि सन्दर्भ नेपाल र नेपालीको छ । त्यहा“को अशोक वाटिकामा लाग्ने हाटमा नेपाली सामानको ठाट बेग्लै हुन्छ । र त सम्राट् चन्द्रगुप्त मौर्यले मुक्तकण्ठले सामानको प्रशंसा गर्दछन् र नेपालीको इमानदारीपनको बखान गर्दछन् ।
    सधैं बहस र चर्चामा आइरहने नेपालको राष्ट्रिय संवत् विक्रम संवत् हो । कतिपयले यसलाई नेपालको मौलिक संवत् मानेका छन् त कपियले बाहिरबाट आएको ठानेका छन् । ‘जीवाश्म’ले नेपालकै संवत् रहेको किटान गरेको छ । पुनर्जन्मा र प्रतिभा पढेपछि याज्ञवल्क्यप्रति पहिलेको धारणा नै बदलिन्छ । पुनर्जन्माको प्रतिभाको विषयमा यसले धेरै कुरा खोलेको छ । जनकको सभामा पनि कहिलेकाहीं अन्याय हुन्थ्यो भन्ने भाव यसले दिएको छ ।
    आभीरलाई मूलतः ग्वाला जाति भनिएको छ । समयक्रममा आभीरहरू पहाडका विभिन्न ठाउ“मा विभिन्न थरले चिनिएको आभीर निबन्धले मानेको छ । मातृभक्त मानदेवलाई इतिहासले असल राजाको रूपमा स्वीकार गरेको छ । यसैगरी भृकुटीबारे पनि नवीन किसिमले अन्वेषण गरिएको छ । भृकुटीमाथिका केही परम्परागत धारणामा यस कृतिले नवीन प्रकाश पारेको छ । लिच्छविकालीन एकजना कवि बुद्धकीर्तिको विषयमा सोधखोज गरिएको रचना हो कवि बुद्धकीर्तिको सत्य । पशुपति क्षेत्रमा एउटा शिलालेखमा प्राप्त कविताले बुद्धकीर्तिको कवित्वको परिचय दिएको र उनीबारे धेरै सोधखोज गर्नुपर्ने बताएको छ । काठमाडौंबाट एउटा निबन्ध डोटीतिर मोडिएको छ । स्वतन्त्र र शक्तिशाली राज्यको रूपमा रहेको सिंहपुरमा प्रतिभाको कदर हुन्थ्यो । निबन्धको आख्यानको प्रस्तुति रसिलो छ ।
    सकेसम्म अरनिकोमाथि न्याय गरिएको छ र अरनिकोमाथि प्रकाश पारिएको छ । नेपालदेखि चीनसम्मको यात्रा र सफलताको गाथालाई सम्मानपूर्वक प्रस्तुत गरिएको छ ‘अरनिको र आदर्श’ भन्ने निबन्धमा । अर्को निबन्ध मोडिएको छ सिञ्जातिर । क्राचल्लको उदारता र बुद्धिमानी तथा वीरताले गर्दा उनको यश सर्वत्र फैलिएको बताइएको छ–रुद्र सिंहको मुक्तिमा । रुद्र सिंहलाई पराजित गरी फेरि राजा बनाएको र रुद्र सिंहले पनि धर्मको निर्वाह गरेको आख्यानात्मक प्रस्तुतिमा मौलिकता देखिन्छ । देउसी भैलोको गीतमा आउने बलिराजको खोजी गरिएको निबन्ध हो ‘देउसी–भैलो, बलिराज र इतिहास’ । निबन्धकारले जुम्लाका राजा बलिराज भएको ठम्याएका छन् । रौतहटको राजदेवी मन्दिरको स्थापनाको सेरोफेरोमा केन्द्रित छ – ‘राजदेवी र नर्मदा’ । नर्मदा विलक्षण प्रतिभा भएकी नर्तकी हुन् । यी नृत्याङ्गनाले गर्दा तत्कालीन मकवानपुर र कान्तिपुर राज्यमा मनोमालिन्य भएको उद्घाटन गरिएको छ । टिस्टुङ कोटमा प्रचलित बा¥ह वर्षे नाचको इतिहास कोट्याइएको छ ।
    शुद्ध ऐतिहासिक विषयवस्तु हो  ‘लाचार महारानी’ । महारानी राजराजेश्वरीप्रति सहानुभूति राखेर मूल्याड्ढन गरिएको र उनी कसरी अन्यायमा पर्न विवश भइन् भन्ने बताइएको छ । ‘जोसमनी सम्प्रदाय र लखन थापा’मा राणा शासनका संस्थापक जङ्गबहादुर राणाविरुद्ध एक किसिमको आन्दोलन गर्ने पात्रको रूपमा लखन थापालाई चिनाइएको छ । उनलाई फँ“सी दिइएको थियो । विवाह र व्यक्तित्वभित्रको आख्यान बडो सुन्दर छ । दुई संस्कृतिका दुई पात्र भीमसेन र हिडिम्बाबीच भएको प्रेम र विवाहलाई रोचकतासाथ प्रस्तुत गरिएको छ । हिडिम्बपुर नेपालको कुनै ठाउ“ भएको बताइएको छ । यो ठाउ“ सम्भवतः वर्तमान हेटौंडा हो । यसैगरी साहित्य र शहीदमा मकैखेतीका सर्जक कृष्णलाल अधिकारीमाथि न्याय गरिएको छ । उनलाई प्रथम साहित्यिक शहीद मानिएको छ । पूर्वी नेपालको विद्रोहिणी योगमायाको चरित्र, व्यक्तित्व र कृतित्वमाथि प्रकाश पारिएको निबन्ध हो ‘योगमाया र जलसमाधि’ । उनको जलसमाधिप्रति सहानुभूति त छैन तर उनको जुनीलाई नै विद्रोहको पर्यायको रूपमा स्वीकार गरिएको छ । शहीद गङ्गालालको शहादतको इतिवृत्तमा केन्द्रित निबन्ध ‘मृत्युको वरदान’मा उनीप्रति सहानुभूति प्रकट गरिएको छ । श्रद्धा र सम्मान व्यक्त गरिएको छ । उनको त्यागप्रति गर्व भएको बताइएको छ । उनीप्रति श्रद्धाले शिर निहुराइएको छ । सलाम अर्पण गरिएको छ ।
    यसरी ऐतिहासिक भूगोल, ऐतिहासिक पात्र, संस्कृति आदिलाई विषयवस्तु बनाइएको पच्चीसवटा निबन्ध भएको ‘जीवाश्म’ महतत्ववपूर्ण छ । इतिहास, संस्कृति, दर्शनमा रुचि हुनेका लागि यसले धेरै खुराक दिनेमात्र होइन, अनुमानको तथ्यगत पुनर्सिर्जन र तथ्यको अनुमानगत पुनर्सिर्जन गर्नुपर्ने पनि यसले बताउ“छ । अन्धविश्वासभन्दा वैज्ञानिक चिन्तन र प्रामाणिक तर्कले कतिपय पुरातन रूढ चिन्तनमा पुनर्विचार गर्न विवश पार्ने विषय पनि यसको उपलब्धि हो ।
    साहित्यको एउटा विधा निबन्ध हो र यस कृतिको मूल्याड्ढन ऐतिहासिक आलोकमा नै गरिनुपर्दछ । प्रागऐतिहासिक विषयवस्तुको चिरफार गर्ने कला र क्षमतामा निपुणतातर्फको कृतिकार शीतल गिरीको यात्राको यो एउटा महतत्ववपूर्ण उपलब्धि हो ।