जीवनको उद्गमलाई नबिर्सौं

    जीवनको उद्गम स्रोत नाभि (नाइटो) हो र जीवनको उद्गमको प्रक्रिया श्वास हो। नाभि हाम्रो जीवनको केन्द्र हो, धुरी हो। यसको विना जीवनको कल्पना पनि सम्भव छैन। नाभि छ भने जीवन छ र श्वास छ भने जीवनको प्रक्रिया सुचारुरूपले सञ्चालित एवं परिचालित भइरहन्छ। जीवनको आरम्भ, जीवनको सुरुआत हाम्रो नाभिबाट भएको हो। अतः जीवनको अन्तिम कुनासम्म पुग्नको लागि हामी आफ्नो नाभिसम्म पुग्नुपर्छ, जीवनका सबै वस्तुलाई, सबै स्मृतिलाई तत्वबाट जान्नको लागि नाभिसम्म पुग्नुपर्छ। जीवनको प्रक्रियालाई बुझ्न, जीवनको प्रकृति एवं विधानलाई बुझ्नको लागि श्वासलाई बुझ्नुपर्छ। दुर्भाग्यवश हामी अहिले यी दुईप्रति घोर लापर्बाह एवं बेहोस बनिरहेका छौं।
    जन्म लिएपछि जसलाई हामीले सबैभन्दा बढी याद राख्नुपर्छ, त्यसलाई नै बिर्सिन्छौं, त्यसको महत्वलाई बिर्सिन्छौं। जसलाई हामी बिर्सिन्छौं, त्यो नाभि हो। हामी सोच्छौं कि जीवनको लागि सर्वाधिक महत्वपूर्ण हृदय हो र यसपछि मस्तिष्क हो। हामी आफ्नो मिर्गौला, कलेजोलाई याद राख्छौं, स्पाइनल कर्डलाई पनि याद गर्छौं तर नाभिको पनि महत्व छ, यो बिर्सिन्छौं। जबकि नाभि नै जीवनको मूल हो, नाभि नै जीवनको आविर्भावको केन्द्रबिन्दु हो। यसको विना जीवनको विकासको परिकल्पना सम्भव छैन।
    बच्चा जब आमाको गर्भमा आउँछ, जब गर्भको निर्माण प्रारम्भ हुन्छ, तब पहिलो विखण्डन हुन्छ, पहिलो खाँचा बन्छ, त्यो नाभि हो। यस नाभिबाट बच्चा आमाको गर्भसँग जोडिएर रहन्छ र त्यसपछि उसको शरीरको रचना शुरू हुन्छ। जसरी माकुराले जाल बुन्छ, त्यसैगरी नाभिको वरपर एउटा जालको निर्माण हुन्छ र त्यस जाल बुनिएपछि लिङ्ग निर्धारण हुन्छ, त्यसलाई जाइगोट भनिन्छ र त्यसपछि विभाजन प्रारम्भ हुन्छ। यस अवस्थालाई ब्लास्टोसिड भनिन्छ। गर्भको पहिलो महीनामा नै प्लेसेन्टाको निर्माण हुन्छ। यही त्यो नाभि हो, जसबाट गर्भस्थ शिशुलाई माताद्वारा पोषण प्रदान हुन्छ। यसद्वारा शिशुले माताबाट पोषण पनि प्राप्त गर्छ र अवशिष्ट पदार्थहरू उत्सर्जन गर्छ।
    अंबिलिकस अर्थात् नाभिको निर्माणपछि नै शिशुको अनुहार बन्न थाल्छ, जसमा आँखाको निर्माण शुरू हुन्छ। त्यसपछि मुख, घाँटी इत्यादि बन्छ। प्रथम महीनामा नै रक्तकोशिका बन्छ र रक्तको परिसञ्चरण हुन थाल्छ। शिशुको हृदय बन्छ र यो सानो हृदय प्रतिमिनेट ६५ पटक धडकिन शुरू गर्छ। यस अवस्थामा यसको आकृति एउटा चामलको गेडासमान हुन्छ। दोस्रो महीनामा मस्तिष्क बन्न थाल्छ र यसैसाथ स्नायुतन्त्रको विकास हुन थाल्छ। हातखुट्टाको औंला बन्न थाल्छ। पाचन संस्थान एवं हाडको निर्माण पनि प्रारम्भ हुन्छ। आठौं सातासम्म यो एक इन्चको हुन पुग्छ।
    तेस्रो महीनामा शिशुले मुख खोल्न रबन्द गर्न शुरू गर्छ। मुखको निर्माण हुन थाल्छ। कलेजोबाट बाइल स्राव हुन थाल्छ। चौथो महीनामा बच्चाको हृदयको ढुकढुकी सुनिन्छ। प्रजनन तन्त्र पूर्णरूपले बन्छ र नाभि निर्माणपछि नै उसको लिङ्गको निर्धारण गर्न सकिन्छ। यस अवस्थामा यो ६ इन्चको हुन्छ र यसको वजन ४ औंसको हुन्छ। पाँचौं महीनामा यो १० इन्च लामो एवं एक पाउन्डको हुन्छ। छैटौं महीनामा शिशुले आँखा खोल्न र बन्द गर्न शुरू गर्छ। सातौं महीनामा सुन्न थाल्छ र आमाको कथा सुन्न थाल्छ। जन्मभन्दा पहिले उसले साँस लिन शुरू गर्छ।
    यस प्रकार आमाको गर्भमा सबैभन्दा पहिले नाभिको निर्माण हुन्छ र जन्मभन्दा पहिले श्वास लिन शुरू गर्छ। यस प्रकार गर्भमा यो प्रक्रिया स्वसञ्चालित हुन्छ। यस्तो होइन कि त्यहाँ कोही बसेर कार्य गर्न थाल्छ। त्यसको साथै बच्चामा मातापिताको शरीरको प्रतिकृति तयार हुन्छ। यो प्रतिकृति हाम्रो जीनले तयार गर्छ, हाम्रो डिएनए, आरएनए, जेनेटिक कोड तयार गर्छ। जेनेटिक कोडले आफ्नो काम गर्छ र हेर्दाहेर्दै बच्चामा आफ्नो मातापिताको गुण आइपुग्छ। यसै कारण बच्चामा आफ्नो मातापिताको लक्षण देखिन्छ। यसलाई आनुवांशिक गुण भनिन्छ, जुन पीढी–दर–पीढी जीनको माध्यमबाट प्रभावित भइरहन्छ, तर यो तयारी जहाँबाट शुरू हुन्छ, त्यो हाम्रो नाभि हो।
    अहिलेसम्म बच्चा जो जीवन जिउँछ, ऊ माताको गर्भमा जिउँछ, उसले जुन जीवन पाएको छ, जीवनको लागि जुन संसाधन उसले पायो, जीवनको जुन उपलब्धता उसले पायो त्यो गर्भनालद्वारा नै पाएको हो। त्यसपछि अब पुनः नयाँ कुरा हुन्छ। जब त्यो बाहिरी वातावरणमा आइपुग्छ, आमाको गर्भबाट बाहिर आउँछ, ऊसँग आमाद्वारा दिइने संसाधन हुँदैन। अब उसले दूध पिउनुपर्छ, श्वास पनि फेर्नुपर्छ, अब उसको जीवनको सबै क्रियाकलाप उसले स्वयम्ले नै गर्नुपर्छ। यस प्रकार साँस लिने प्रक्रियादेखि धर्तीको जीवन बाहिरी संसारको जीवन आरम्भ हुन्छ। यस प्रकार नाभि र श्वासको प्रक्रियाप्रति हामीलाई होस हुनुपर्छ र होसको लागि सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा हो कि संसारमा यस अभूतपूर्व दृश्यमा नहराउनेस किनभने जे देखिएको छ, त्यो त दृश्य हो र जसले देखिरहेको छ, त्यो द्रष्टा हो।
    द्रष्टा दृश्यमा हराउनुहुँदैन, विलीन हुनुहुँदैन। यस्तो स्थितिमा नै होस हुन्छ तर जहाँ होस हुनुपर्छ, त्यहाँ हामी सबैभन्दा बढी बेहोस हुन्छौं। हामीले सबैभन्दा बढी बेहोसी जहाँ राखेका छौं, त्यो नै नाभि हो। हामीलाई थाहा छैन कि नाभिमा के छ के छैन ? र दोस्रो कुरा जसप्रति हामी बेहोस छौं, त्यो हो हाम्रो श्वासप्रश्वासको प्रक्रिया। हामीले यी दुईलाई बिर्सिदिएका छौं। हामी जीवनको उद्गम केन्द्र नाभि एवं यसको प्रक्रिया श्वासप्रश्वासलाई बिर्सिदिएका छौं। हामी होसमा आउनुपर्छ। होसमा आउँदा एउटा नयाँ कुरा पैदा हुन्छ। हाम्रोभित्र एउटा नयाँ बुझाइ पैदा हुन्छ। श्वासप्रश्वास आउने–जाने क्रममा जब हामी सजगता अपनाउँछौं, होसमा आउँछौं, तब हाम्रो मन स्वाभाविकरूपले स्थिर हुन थाल्छ। यसलाई प्राणायामको सरल सिद्धान्त पनि भन्न सकिन्छ। श्वास जति अनियन्त्रित हुन्छ, मन त्यत्तिकै अस्थिर र चञ्चल हुन्छ र यसको विपरीत श्वासप्रति जति सजगता हुन्छ, मन त्यत्तिकै स्थिर एवं शान्त हुन्छ।
    तन स्थिर हुनेछ भने मन स्थिर हुनेछ र तनको एकमात्र सामान्य र अनवरत् प्रक्रिया हो– श्वासप्रश्वास। श्वासलाई सजगताले हेर्नुपर्छ कि यो छातीसम्म गइरहेको छ वा त्यसभन्दा पनि गहिरो नाभिसम्म पुगिरहेको छ। श्वासलाई नाभिसम्म लिनुपर्छ। यसबाट जीवनको अवरुद्ध ऊर्जा मुक्त हुन्छ, जीवनको अनगिन्ती बन्धन चुँडिन्छ र गाँठो फुक्छ। श्वासलाई जब नाभिसम्म पु–याइन्छ, मनको परत खुल्दै जान्छ।     श्वासप्रति यस सजगताले मनमाथि चढेको अँध्यारोको परत स्वतः हट्न थाल्छ, परत–दर–परत अँध्यारो हट्छ र मनमा, जीवनमा नयाँ ढोका उघ्रिन्छ। यसबाट नयाँ ऊर्जाको विकास हुन्छ, नयाँ चेतनाको विकास हुन्छ, जीवन सर्वथा निर्भार एवं निष्काम हुन्छ। अतः हामी आफ्नो नाभि र श्वासप्रति सजग र सचेत रहनुपर्छ र श्वासलाई सजगताका साथ नाभिकेन्द्रसम्म पु–याउनुपर्छ।