श्रमिकहरूको वर्तमान र अबका दिन

सञ्जय साह मित्र
    जसले श्रम गर्दछ, ऊ श्रमजीवी हो, श्रमिक हो। पुरानो दृष्टिकोण यो थियो कि जो उद्योगमा काम गर्दछ, उही श्रमिक हो। तर सन् १८४८ देखि यस धारणामा परिवर्तन आयो। विश्वका सबै मजदूर एक हौं भन्ने नाराले उद्योगका मजदूरलाई प्राथमिकता त दियो साथै कृषि क्षेत्रमा काम गर्ने मजदूरलाई पनि उत्तिकै मान्यता दियो।
    सामान्यतया युरोपमा औद्योगिक क्रान्तिपछि विश्वमा उद्योगपति अर्थात् मालिक र मजदूर भनी औपचारिकरूपमा विभाजन भएको मानिन्छ। तर अनौपचारिकरूपमा अनादिकालदेखि चलिआएको मान्यता हो । मानिसमा अहम्को विकास भएदेखि नै एकले अर्कालाई हेप्न शुरू भएको हो । एउटा हेपिने र अर्को हेप्ने भएपछि मानिसमा नौलो विभाजन भएको हो। यही प्रक्रियाले निरन्तर विस्तार पाउँदै गएर मानिसमा अनेक किसिमका विभेदको सिर्जना गर्दै गएको हो, जसमध्ये एउटा श्रमिक वर्ग र अर्को श्रम गराउने वर्ग पनि हो।
    श्रमिकले श्रम गर्दछ र उसले श्रमको मूल्य पाउनुपर्दछ। श्रम गर्ने ठाउँमा उसको सम्मान हुनुपर्दछ। यदि श्रमिकले काम गर्दा कुनै दुर्घटना हुन्छ भने त्यसको पनि क्षतिपूर्ति पाउनुपर्छ। श्रमिकले काम गर्दा आराम पनि पाउनुपर्छ। आठ घण्टा काम गरेर उसमा परिवारको पेट पाल्ने सामथ्र्य हुनुपर्दछ। श्रमिकले पाउने पारिश्रमिक यति हुनुपर्दछ, जसले परिवार पाल्न सजिलो होस्। आठ घण्टा काम, आठ घण्टा आराम र आठ घण्टा मनोरञ्जन प्राप्त गर्ने अवसर पाउनुपर्दछ भन्ने अवधारणा आमश्रमिकको चाहना हो। यही चाहना पूरा गर्न र विश्वभरको श्रमिकको सम्मान गर्न विश्वभर एक दिन श्रमिक दिवस मनाइन्छ। विश्वका सम्पूर्ण श्रमिकको एकताको पर्वको रूपमा यो दिवस एकसाथ विश्वभर मनाइन्छ। यो श्रमिकहरूको आफ्नो विशिष्ट पर्व हो।
    आजको युगसम्म आइपुग्दा श्रमिकहरूले विभिन्न सङ्घर्ष गरे र सम्मान आर्जन गर्न सफल भए। पहिलेको युगलाई विचार गर्ने हो भने श्रमिकको खासै मूल्य नरहेको देखिन्छ। श्रम गर्नेहरूले कहिलेकाहीं आफूलाई वा आफ्नो सन्तानलाई बेच्नुपर्ने अवस्था पनि आउँथ्यो । बेचिएका मानिस दास कहलाउँथे। दासयुगमा यस्तो प्रवृत्ति विद्यमान थियो कि जो बढी दास राख्न सक्दथे, उही धनी वा सम्मानित कहलाउँथे । दास हुनु भनेको मानिस भएर पनि मानिस नहुनु हो। मानिसले पाउने आधारभूत अधिकारबाट वञ्चित हुनु हो । दास हुनु भनेको आफ्नो मालिकको इशारामा काम गर्नु हो। दासको व्यक्तिगत सुख–दुःख, सम्पत्ति केही पनि हुँदैनथ्यो। अमेरिकामा अब्राहम लिङ्कनले र नेपालमा चन्द्र शमशेरले दासप्रथा समाप्त गरेका हुन्।
    अहिले संसारभर श्रम अधिकार अर्थात् श्रम गर्न पाउने अधिकारको माग भइरहेको छ। यसको अर्थ हो, व्यक्तिले योग्यता वा दक्षता अनुसार काम पाउनुपर्छ । कम्तीमा आफ्नो परिश्रमले आफ्नो र परिवारको भरणपोषण गर्न पाउनुपर्छ भन्ने हो। धेरै देशको संविधानमैं गाँस, वास र कपासलाई त्यहाँको नागरिकको आधारभूत अधिकारको रूपमा व्यवस्था र व्याख्या गरिएको पाइन्छ। श्रम गर्न पाउने अधिकारको रक्षा हुन नसक्दा अर्थात् रोजगारको व्यवस्था गर्न नसक्दा सम्बन्धित देशले बेरोजगारीलाई जीवन निर्वाह वा सम्मानपूर्ण भत्ता दिनुपर्दछ भन्ने माग पनि उठ्न थालेको छ। औपचारिक रोजगार उपलब्ध गराउन नसक्ने युवा बेरोजगारीहरूलाई कतिपय देशले केही महीना श्रम गर्न लगाउने तथा त्यसबापत निश्चित रकम उपलब्ध गराउने परिपाटी विकसित हुन थालेको छ। कतिपय देशले श्रम बैंक वा श्रमिक बैंक पनि बनाएको पाइन्छ।
    अमेरिकालगायत केही देशले आफ्नो देशमा बेरोजगारी कति छन् भन्ने कुराको निश्चित तथ्याङ्क राख्ने गरेका छन्। यो भनेको देशमा कुन किसिमको श्रमिक उपलब्ध छ र कुन नीति लिंदा त्यस प्रकारको श्रमिकको बेरोजगार समस्या हल हुन सक्छ भन्ने नीति निर्माण गर्न पनि सहयोग पुग्नु हो।
    परम्परागत मान्यतामा श्रमिक अदक्ष, अद्र्धदक्ष र दक्ष गरी तीन किसिमका हुन्छन्। यसलाई आधुनिक युगमा दुई किमिसले व्याख्या गरिएको पाइन्छ, प्राविधिक र अप्राविधिक। अप्राविधिक श्रमिकसँग सीप हुँदैन। प्राविधिक श्रमिक भनेको कुनै विषय वा रोजगारको क्षेत्रको सीप आर्जन गरेको भनी बुझाउँछ।
    अहिलेको समयलाई विज्ञान र प्रविधिको युग भनिएको छ। यस समयमा प्राविधिक मानिसको महŒव अझ बढेको छ। अहिले चलनचल्तीमा रहेका सामानको मरम्मतदेखि उद्योगमा प्राविधिक काम गर्ने मानिसको व्यापक कमी महसूस गरिएको छ। प्रविधिको क्षेत्रमा काम गर्नेहरूले तुलनात्मकरूपमा बढी पारिश्रमिक पाएको देखिन्छ। तसर्थ रोजगारको क्ष्Fेत्रमा प्रवेश गर्नुअघि नै आफूलाई कुनै क्षेत्रमा दक्ष बनाउनु उचित हुन्छ।
    वर्तमान समयमा श्रमिकहरू निकै समस्यामा छन्। अहिले कोरोनाले विश्व नै प्रभावित भएको छ। यसले गर्दा सबैभन्दा श्रमिक र बिरामीहरूमाथि बढी समस्या परेको छ। विश्वभर धेरै श्रमिक बेरोजगारी भएका छन्। अधिकांश उद्योग अहिले बन्द छन्। कतिपय उद्योग त लामो समयका लागि बन्द भएका छन्। यसले गर्दा श्रमिकहरू लामो समय मारमा पर्ने देखिन्छ।
    श्रमिकहरूका लागि अबको दिन अझ चुनौतीपूर्ण देखिन्छ। कोरोनाले विश्वभर श्रमिकलाई पीडा दिएको छ। थप धेरै मानिस बेरोजगारी भएका छन्। बेरोजगारीको समस्या अझ विकराल हुने अनुमान गरिंदैछ। श्रमिकको दिन अझ चुनौतीपूर्ण भएको अवस्थामा हरेक देशले नयाँ श्रम नीति ल्याउनु आवश्यक देखिएको छ।
    अबको दिनमा कसरी हुन्छ, बेरोजगारी समस्या समाधान गर्नुपर्ने चुनौती रहेको छ। पहिलेदेखि बेरोजगारी र कोरोनाकालले थपेको बेरोजगारीले आउँदो दिन थप चुनौतीपूर्ण हुने देखिएको छ। सबैभन्दा ठूलो कुरा मानिसको जीवन निर्वाह हो। जब मानिसले समाजमा जीवन निर्वाह गर्न सजिलै पाउँदैन, तब विकृति देखा पर्न थाल्छ।
    शहरमा लकडाउनको प्रभाव बढ्न थालेपछि गाउँतिर पलायन भएका वा गाउँ फर्केका मानिसले गर्दा गाउँमा अहिलेदेखि नै विकृति देखा पर्न थालेका छन्। यो अस्थायी प्रकृतिको अवश्य हो, तर गाउँ फर्केकाहरू पुनः शहर फर्केपछि पनि विकृति अंश पनि गाउँमा रहने हो भने विकृति लामो समयसम्म देखिन सक्छ ।
    अहिले श्रमिकको सम्मानका लागि अनेक कुरा आइरहेका छन्। कोरोनाले विश्वको अर्थतन्त्रमा धावा बोल्नुअघिसम्म श्रमिकहरूको ध्याउन्न बढी मात्रामा सुविधातर्फ केन्द्रित थियो। युग अनुसारको सुविधा तथा उद्योगको नाफा अनुसार बोनस पाउन श्रमिक सङ्गठनहरू केन्द्रित थिए तर अहिले एक्कासि युग परिवर्तन भएको छ। श्रमिकहरूले श्रम गर्ने ठाउँ जोगाउनुपरेको छ। रोजगारको क्षेत्र बचाउनुपरेको छ। वर्तमान विश्वमा रोजगार अब पहिलो प्राथमिकता हुन पुगेको छ। कोरोनाले श्रमिकहरूलाई बेरोजगारी बनाइसकेकोले रोजगार पुनस्र्थापन, सम्मानपूर्ण पुनस्र्थापन र रोजगारीको भविष्यको सुनिश्चितता महŒवपूर्ण हुनुपर्ने बनाएको छ। श्रमको सम्मान हुनुपर्ने माग यथावत् छ। अब श्रमिकको रोजगार कसरी बचाइराख्ने भन्ने चुनौती पनि थपिएको छ।
    विश्वमा श्रमिकले गर्दा नै सबै किसिमको परिवर्तन भएको हो। मुख्यरूपमा श्रम क्षेत्रमा हुन सक्ने परिवर्तनको नेतृत्व सदैव श्रमिक सङ्गठनहरूले नै गरेका छन्।