मीरा शाह
अहिले कोरोनाको त्रास चारैतिर टड्कारो देखा परेको छ। नेपालमा पनि यो देखा पर्यो। यस महामारीबाट जोगिन सरकारले गरेको लकडाउन सराहनीय कदम हो। किनभने हामीले जति सामाजिक दूरी बनाउन सक्छौं, त्यति नै हामी र हाम्रो परिवारमात्र होइन, समाज नै सुरक्षित हुन्छ। अहिले कोरोनाको जटिलता दिनहुँ देखा परिरहेको छ, कैयौं मानिस अकाल मृत्युको शिकार भएका छन्। अहिले २०४ देशमा यसको विनाशकारी रूप देखा परिसकेको छ। कोरोना भाइरसको जोखिम सबैभन्दा बढी ज्येष्ठ नागरिक, गर्भवती महिला, मधुमेह, मुटु, दम र मिर्गौलाका बिरामीमा उच्च रहेको पाइएको छ। किनभने माथि उल्लेख गरिएका व्यक्ति, बिरामीहरूमा रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति कम हुने हुँदा चाँडै सङ्क्रमित हुने सम्भावना रहन्छ। शरीरमा रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति कम हुँदा रोगसँग लड्ने क्ष्Fमता कम हुन्छ। त्यसैले यस्तो बेला घरमा बस्नु, सरसफाइमा बढी ध्यान पुर्याउनु राम्रो हो। परिवारका सदस्य कसैलाई ज्वरो वा रुघाखोकी लागेको छ भने ज्येष्ठ नागरिकलाई छुट्टै कोठामा अलि दूरी बनाएर राख्नुपर्छ।
ज्येष्ठ नागरिकले आफ्नो नियमित औषधि समयमा खान बिर्सनुहुन्न। चिकित्सकसँग फोनबाट सल्लाह सुझाव लिनुपर्छ। अत्यधिक आवश्यकीय कामबाहेक घरबाट निस्कनुहुन्न। यस्तो बेलामा सकभर अस्पताल पनि नगए राम्रो।
ज्येष्ठ नागरिक तथा अन्य व्यक्तिको लागि कोरोना भाइरसविरुद्धको कुनैपनि पूmड सप्लिमेन्ट कतै उपलब्ध छैन र हुन्न पनि । जीवनशैलीमा परिवर्तन, खानपान, रहनसहन, दिनचर्यामा परिवर्तन गर्नु नै जुनसुकै रोगसँग प्रतिकारको उत्तम उपाय हुन्। अहिलेको यो विनाशकारी महामारीले बल्ल नेपाली समाज सचेत भएको भान भइरहेको छ। पहिले सबै यतिधेरै काममा व्यस्त थिए कि परिवारको लागि पनि पर्याप्त समय निकाल्न सक्दैनथे । अहिले कम्तीमा परिवारसँग बस्न पाइएको छ।
हाम्रो नेपाली खाना सन्तुलित भोजन हो, सानै बेलादेखि जुन हाम्रो मूल खानपान हो, त्यो उत्कृष्ट छ, हाम्रो सम्पूर्ण स्वास्थ्यको लागि। अहिले कतिपयले यो कुरा बुझेका छैनन् होला। तर यो सत्य हो कि हामीले केटाकेटीदेखि जुन खानेकुरा खाँदै आइरहेका छौं, त्यो पोषिलो, स्वास्थ्यबर्धक र रोग प्रतिरोधात्मक शक्तिले भरिपूर्ण छ। अहिले यो विनाशकारी महामारीको भुमरीमा हामी बाँच्न सकेका छौं। त्यसको श्रेय हाम्रो परम्परागत खानपान नै हो। चामल, मकै, गहुँ, कोदो, फापर, जुनेलो, दाल, सिमी, दूध, दही, मही र घरबारीमा उब्जेका खानेकुरा हामीले पर्याप्त मात्रामा सेवन गरेकाले आज हामी सुरक्षित छौं । अहिलेसम्म कुनै पनि अध्ययनले भन्न सकेको छैन कि हाम्रो पूmड सप्लिमेन्ट कमजोर छ।
हाम्रो प्रतिरक्षा प्रणालीलाई अझ बलियो बनाउने माक्रो तथा माइक्रो पोषक तŒव, भिटामिन र खनिज तŒवहरू तल उल्लेख गरिएको छ ः–
३) कार्बोहाइड्रेट
प्रत्येकपटकको खानामा यसको समावेश एकदेखि तीनपटकसम्म गर्नुपर्छ । जस्तैः भात, रोटी, ओट्स, मकै, चिउरा, फापर आदि। त्यस्तै, कम्प्लेक्स कार्बोहाइड्रेटको पनि प्रयोग गर्नुपर्छ। जस्तैः उसिना चामल, गहुँ, ओट्स, मकै, फापर्रफलपूmल, सागपात। यी पदार्थ पोषण तŒव र फाइबरले भरिपूर्ण छन्। जसले गर्दा रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति र पेटको सम्पूर्ण स्वास्थ्यलाई मदत गर्दछ।
३) भिटामिन ‘डी’
यो चिल्लो पदार्थमा घुल्ने भिटामिन हो, यसले प्रतिरक्षा प्रणालीको क्रियाकलापमा सहयोग पुर्याउँछ। साथै सेतो रक्त कोशिकाको प्रतिरक्षा गर्न मदत पुर्याउने कामसमेत गर्दछ। जसले गर्दा हाम्रो प्रतिरक्षा प्रणालीमा सङ्क्रमण हुन पाउँदैन। जुन व्यक्तिमा भिटामिन डीको कमी हुन्छ, त्यस व्यक्तिलाई दम, एलर्जी, श्वासप्रश्वास प्रणालीको सङ्क्रमण हुने सम्भावना बढी हुन्छ। कतिपय अनुसन्धानबाट यस कुराको पुष्टि भइसकेको छ। भिटामिन डीको प्रयोगले श्वासप्रश्वासमा सङ्क्रमण कम हुन्छ र यसलाइ एन्टी भाइरल सप्लिमेन्ट पनि भनिन्छ। यसका विभिन्न खाद्य स्रोत छन्– अन्डा, अन्डाको पहेंलो भाग, चीज, दूध, दही, पनिर, ओखर, बदाम, आलस, सालमन, सारडिन र टुुना माछाको तेल, आलसको तेल, च्याउ, गाईको दूध, भटमासको दूध आदि आफ्नो दैनिक भोजनमा समावेश गर्नुपर्दछ।
३) जिङ्क
यो खनिज तŒव हो। यसले प्रतिरक्षा प्रणाली बढाउन सहयोग गर्दछ। यसले रोग प्रतिरोधात्मक तन्तुको वृद्धि र विकासको साथै सङ्क्रमण हुनबाट जोगाउन मुख्य भूमिका खेल्दछ। जिङ्कको कमी भएमा निमोनिया सङ्क्रमण, रगतको कमी हुन्छ। विश्वभरिका एक अर्ब मानिसमा यसको कमी देखिएको छ । वयस्क, ज्येष्ठ नागरिक, गर्भवती महिला आदिमा ३० प्रतिशतले यसको कमी देखिएको छ। जुन हामी भोजनबाट परिपूर्ति गर्न सक्छौं। यसको विभिन्न स्रोतहरू छन्ः माछा, मासु, सेलफिश, दाल, बीउ, तिल, आलस, फर्सीको बीउ, काजु, बदाम, ओखर, आलु, डार्क चकलेट आदि।
३) भिटामिन ‘सी’
भिटामिन सी विभिन्न अमिलो फलपूmल, तरकारी, सागपात आदिमा पाइन्छ। यो हाम्रो शरीरको सम्पूर्ण स्वास्थ्यको लागि उपयोगी, सङ्क्रमणबाट जोगाउने, प्रतिरोध क्षमता बढाउने, पुरानो तन्तुलाई सक्रिय पार्ने कामसमेत गर्दछ । यसले अक्सिडेटिभ एस्ट्रेसलाई निष्क्रिय पार्ने काम गर्दछ। जसले गर्दा रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढ्छ। यसका स्रोतहरू अमला, सुन्तला, अम्बा, किवी, मेवा, ब्रोकाउली, कालो सिमी, खरबुजा, गोलभेंडा, अनार, स्ट्राबेरी, मौसमी, रायो आदि हुन्।
४) मशरूम (च्याउ)
यसले सङ्क्रमण हटाइ रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति प्रदान गर्दछ। यसले क्यान्सर, मधुमेह आदिका रोगीलाई समेत फायदा पुर्याउँछ।
यसका साथै भिटामिन बी २, भिटामिन १२, बी ६ यिनले पनि रोगसँग लड्ने क्षमता बढाउने काम गर्दछन्। यिनका विभिन्न खाद्य सोतहरू छन्– दूध, दही, मही, पनिर, अन्डा, माछा, मासु, पालुङ्गो, टुना, कलेजो, चीज आदि हुन्। जसलाई हामीले दैनिक भोजनमा समावेश गर्नुपर्छ।
५) भिटामिन ‘ए’
यसले रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति बढाउने काम गर्दछ। यसको कमी भएमा प्रतिरक्षा प्रणालीमा गडबडी भई सङ्क्रमण हुने सम्भावना बढी हुन्छ। यसको मुख्य स्रोत गाजर, फर्सी, पालुङ्गो, माछा, मासु, अन्डा, चिकेन आदि हुन् ।
६) भिटामिन ‘ई’
यो एउटा शक्तिशाली एन्टिअक्सिडेन्ट हो। यसले ज्येष्ठ नागरिकमा खासगरी रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति बनाइराख्न मदत गर्दछ। यसको स्रोत सूर्यमुखीको बीउ, पेस्ता, बदाम, आलस, नरिवल चीज आदि हुन्।
चाइनिज सेन्टर फर डिजिज कन्ट्रोल एन्ड प्रिभेन्सन (सिसिडिसी)ले अहिले कोरोना भाइरसको बढी जोखिम मुटु रोगीमा १०.५ प्रतिशतले मृत्यु भएको देखाएको छ।
केही उपयोगी जानकारी
नियमित समयमा सुत्ने–उठ्ने बानी बसालौं। नियमित शारीरिक अभ्यास, योग आदि उमेर अनुसार गरौं। साबुनपानीले नियमित हात सफा गरौं, हाच्छयूँ गर्दा कुहिनाले छेकौं वा रूमाल प्रयोग गरौं। अहिले घरभित्रै आफ्नो परिवारसँग समय बिताऔं, मनपर्ने पुस्तक पढौं, कथा आदि सुन्ने गरौं।
कोरोना एउटा डरलाग्दो अवस्था हो, महामारी हो, सबै मिली सामना गरौं । सकारात्मक सोच, एकापसमा सद्भाव राखौं। यो बेला मानसिक तनाव हुने सम्भाव्यता बढी हुन्छ, जसको असर हामी सबैमा हुनु स्वाभाविक हो। त्यसैले सकारात्मक सोच्नु, घरको काम गर्नु
राम्रो हो। स्वस्थ रहौं, मस्त रहौं। घरमा बनाएको खानेकुरा खाने बानी बसालौं।
पोषण विज्ञ, कीर्तिपुर बर्न एन्ड क्लेफ्ट अस्पताल, नेपाल नेशनल अस्पताल
अहिले कोरोनाको त्रास चारैतिर टड्कारो देखा परेको छ। नेपालमा पनि यो देखा पर्यो। यस महामारीबाट जोगिन सरकारले गरेको लकडाउन सराहनीय कदम हो। किनभने हामीले जति सामाजिक दूरी बनाउन सक्छौं, त्यति नै हामी र हाम्रो परिवारमात्र होइन, समाज नै सुरक्षित हुन्छ। अहिले कोरोनाको जटिलता दिनहुँ देखा परिरहेको छ, कैयौं मानिस अकाल मृत्युको शिकार भएका छन्। अहिले २०४ देशमा यसको विनाशकारी रूप देखा परिसकेको छ। कोरोना भाइरसको जोखिम सबैभन्दा बढी ज्येष्ठ नागरिक, गर्भवती महिला, मधुमेह, मुटु, दम र मिर्गौलाका बिरामीमा उच्च रहेको पाइएको छ। किनभने माथि उल्लेख गरिएका व्यक्ति, बिरामीहरूमा रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति कम हुने हुँदा चाँडै सङ्क्रमित हुने सम्भावना रहन्छ। शरीरमा रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति कम हुँदा रोगसँग लड्ने क्ष्Fमता कम हुन्छ। त्यसैले यस्तो बेला घरमा बस्नु, सरसफाइमा बढी ध्यान पुर्याउनु राम्रो हो। परिवारका सदस्य कसैलाई ज्वरो वा रुघाखोकी लागेको छ भने ज्येष्ठ नागरिकलाई छुट्टै कोठामा अलि दूरी बनाएर राख्नुपर्छ।
ज्येष्ठ नागरिकले आफ्नो नियमित औषधि समयमा खान बिर्सनुहुन्न। चिकित्सकसँग फोनबाट सल्लाह सुझाव लिनुपर्छ। अत्यधिक आवश्यकीय कामबाहेक घरबाट निस्कनुहुन्न। यस्तो बेलामा सकभर अस्पताल पनि नगए राम्रो।
ज्येष्ठ नागरिक तथा अन्य व्यक्तिको लागि कोरोना भाइरसविरुद्धको कुनैपनि पूmड सप्लिमेन्ट कतै उपलब्ध छैन र हुन्न पनि । जीवनशैलीमा परिवर्तन, खानपान, रहनसहन, दिनचर्यामा परिवर्तन गर्नु नै जुनसुकै रोगसँग प्रतिकारको उत्तम उपाय हुन्। अहिलेको यो विनाशकारी महामारीले बल्ल नेपाली समाज सचेत भएको भान भइरहेको छ। पहिले सबै यतिधेरै काममा व्यस्त थिए कि परिवारको लागि पनि पर्याप्त समय निकाल्न सक्दैनथे । अहिले कम्तीमा परिवारसँग बस्न पाइएको छ।
हाम्रो नेपाली खाना सन्तुलित भोजन हो, सानै बेलादेखि जुन हाम्रो मूल खानपान हो, त्यो उत्कृष्ट छ, हाम्रो सम्पूर्ण स्वास्थ्यको लागि। अहिले कतिपयले यो कुरा बुझेका छैनन् होला। तर यो सत्य हो कि हामीले केटाकेटीदेखि जुन खानेकुरा खाँदै आइरहेका छौं, त्यो पोषिलो, स्वास्थ्यबर्धक र रोग प्रतिरोधात्मक शक्तिले भरिपूर्ण छ। अहिले यो विनाशकारी महामारीको भुमरीमा हामी बाँच्न सकेका छौं। त्यसको श्रेय हाम्रो परम्परागत खानपान नै हो। चामल, मकै, गहुँ, कोदो, फापर, जुनेलो, दाल, सिमी, दूध, दही, मही र घरबारीमा उब्जेका खानेकुरा हामीले पर्याप्त मात्रामा सेवन गरेकाले आज हामी सुरक्षित छौं । अहिलेसम्म कुनै पनि अध्ययनले भन्न सकेको छैन कि हाम्रो पूmड सप्लिमेन्ट कमजोर छ।
हाम्रो प्रतिरक्षा प्रणालीलाई अझ बलियो बनाउने माक्रो तथा माइक्रो पोषक तŒव, भिटामिन र खनिज तŒवहरू तल उल्लेख गरिएको छ ः–
३) कार्बोहाइड्रेट
प्रत्येकपटकको खानामा यसको समावेश एकदेखि तीनपटकसम्म गर्नुपर्छ । जस्तैः भात, रोटी, ओट्स, मकै, चिउरा, फापर आदि। त्यस्तै, कम्प्लेक्स कार्बोहाइड्रेटको पनि प्रयोग गर्नुपर्छ। जस्तैः उसिना चामल, गहुँ, ओट्स, मकै, फापर्रफलपूmल, सागपात। यी पदार्थ पोषण तŒव र फाइबरले भरिपूर्ण छन्। जसले गर्दा रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति र पेटको सम्पूर्ण स्वास्थ्यलाई मदत गर्दछ।
३) भिटामिन ‘डी’
यो चिल्लो पदार्थमा घुल्ने भिटामिन हो, यसले प्रतिरक्षा प्रणालीको क्रियाकलापमा सहयोग पुर्याउँछ। साथै सेतो रक्त कोशिकाको प्रतिरक्षा गर्न मदत पुर्याउने कामसमेत गर्दछ। जसले गर्दा हाम्रो प्रतिरक्षा प्रणालीमा सङ्क्रमण हुन पाउँदैन। जुन व्यक्तिमा भिटामिन डीको कमी हुन्छ, त्यस व्यक्तिलाई दम, एलर्जी, श्वासप्रश्वास प्रणालीको सङ्क्रमण हुने सम्भावना बढी हुन्छ। कतिपय अनुसन्धानबाट यस कुराको पुष्टि भइसकेको छ। भिटामिन डीको प्रयोगले श्वासप्रश्वासमा सङ्क्रमण कम हुन्छ र यसलाइ एन्टी भाइरल सप्लिमेन्ट पनि भनिन्छ। यसका विभिन्न खाद्य स्रोत छन्– अन्डा, अन्डाको पहेंलो भाग, चीज, दूध, दही, पनिर, ओखर, बदाम, आलस, सालमन, सारडिन र टुुना माछाको तेल, आलसको तेल, च्याउ, गाईको दूध, भटमासको दूध आदि आफ्नो दैनिक भोजनमा समावेश गर्नुपर्दछ।
३) जिङ्क
यो खनिज तŒव हो। यसले प्रतिरक्षा प्रणाली बढाउन सहयोग गर्दछ। यसले रोग प्रतिरोधात्मक तन्तुको वृद्धि र विकासको साथै सङ्क्रमण हुनबाट जोगाउन मुख्य भूमिका खेल्दछ। जिङ्कको कमी भएमा निमोनिया सङ्क्रमण, रगतको कमी हुन्छ। विश्वभरिका एक अर्ब मानिसमा यसको कमी देखिएको छ । वयस्क, ज्येष्ठ नागरिक, गर्भवती महिला आदिमा ३० प्रतिशतले यसको कमी देखिएको छ। जुन हामी भोजनबाट परिपूर्ति गर्न सक्छौं। यसको विभिन्न स्रोतहरू छन्ः माछा, मासु, सेलफिश, दाल, बीउ, तिल, आलस, फर्सीको बीउ, काजु, बदाम, ओखर, आलु, डार्क चकलेट आदि।
३) भिटामिन ‘सी’
भिटामिन सी विभिन्न अमिलो फलपूmल, तरकारी, सागपात आदिमा पाइन्छ। यो हाम्रो शरीरको सम्पूर्ण स्वास्थ्यको लागि उपयोगी, सङ्क्रमणबाट जोगाउने, प्रतिरोध क्षमता बढाउने, पुरानो तन्तुलाई सक्रिय पार्ने कामसमेत गर्दछ । यसले अक्सिडेटिभ एस्ट्रेसलाई निष्क्रिय पार्ने काम गर्दछ। जसले गर्दा रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढ्छ। यसका स्रोतहरू अमला, सुन्तला, अम्बा, किवी, मेवा, ब्रोकाउली, कालो सिमी, खरबुजा, गोलभेंडा, अनार, स्ट्राबेरी, मौसमी, रायो आदि हुन्।
४) मशरूम (च्याउ)
यसले सङ्क्रमण हटाइ रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति प्रदान गर्दछ। यसले क्यान्सर, मधुमेह आदिका रोगीलाई समेत फायदा पुर्याउँछ।
यसका साथै भिटामिन बी २, भिटामिन १२, बी ६ यिनले पनि रोगसँग लड्ने क्षमता बढाउने काम गर्दछन्। यिनका विभिन्न खाद्य सोतहरू छन्– दूध, दही, मही, पनिर, अन्डा, माछा, मासु, पालुङ्गो, टुना, कलेजो, चीज आदि हुन्। जसलाई हामीले दैनिक भोजनमा समावेश गर्नुपर्छ।
५) भिटामिन ‘ए’
यसले रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति बढाउने काम गर्दछ। यसको कमी भएमा प्रतिरक्षा प्रणालीमा गडबडी भई सङ्क्रमण हुने सम्भावना बढी हुन्छ। यसको मुख्य स्रोत गाजर, फर्सी, पालुङ्गो, माछा, मासु, अन्डा, चिकेन आदि हुन् ।
६) भिटामिन ‘ई’
यो एउटा शक्तिशाली एन्टिअक्सिडेन्ट हो। यसले ज्येष्ठ नागरिकमा खासगरी रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति बनाइराख्न मदत गर्दछ। यसको स्रोत सूर्यमुखीको बीउ, पेस्ता, बदाम, आलस, नरिवल चीज आदि हुन्।
चाइनिज सेन्टर फर डिजिज कन्ट्रोल एन्ड प्रिभेन्सन (सिसिडिसी)ले अहिले कोरोना भाइरसको बढी जोखिम मुटु रोगीमा १०.५ प्रतिशतले मृत्यु भएको देखाएको छ।
केही उपयोगी जानकारी
नियमित समयमा सुत्ने–उठ्ने बानी बसालौं। नियमित शारीरिक अभ्यास, योग आदि उमेर अनुसार गरौं। साबुनपानीले नियमित हात सफा गरौं, हाच्छयूँ गर्दा कुहिनाले छेकौं वा रूमाल प्रयोग गरौं। अहिले घरभित्रै आफ्नो परिवारसँग समय बिताऔं, मनपर्ने पुस्तक पढौं, कथा आदि सुन्ने गरौं।
कोरोना एउटा डरलाग्दो अवस्था हो, महामारी हो, सबै मिली सामना गरौं । सकारात्मक सोच, एकापसमा सद्भाव राखौं। यो बेला मानसिक तनाव हुने सम्भाव्यता बढी हुन्छ, जसको असर हामी सबैमा हुनु स्वाभाविक हो। त्यसैले सकारात्मक सोच्नु, घरको काम गर्नु
राम्रो हो। स्वस्थ रहौं, मस्त रहौं। घरमा बनाएको खानेकुरा खाने बानी बसालौं।
पोषण विज्ञ, कीर्तिपुर बर्न एन्ड क्लेफ्ट अस्पताल, नेपाल नेशनल अस्पताल