कोरोनाजनित आर्थिक सङ्कट र बच्ने उपायहरू

विश्वराज अधिकारी
    कोरोना भाइरसको चिन्ताले अहिले विश्वभरिका मानिसलाई समान किसिमले सताएको छ । गरीब होस् वा धनी, सबै देशका नागरिक यस रोगबाट त्रस्त छन् । यसरी त्रसित हुनुको प्रमुख कारण हो यो भाइरसविरुद्ध कुनै औषधी अहिलेसम्म पत्ता लागेको छैन । अमेरिकाजस्तो धनी मुलुकले पनि यो रोगको औषधी पत्ता लगाउन सकेको छैन । यो कोरोनाबाट बच्ने उपाय केवल बिरामीको शरीरमा रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता विकास गर्नु मात्र मानिएको छ । त्योभन्दा अर्को भरपर्दो उपाय छैन ।
    यस आलेखमा भने कोरोना सङ्कटले ल्याउन सक्ने आर्थिक समस्या र त्यस आर्थिक समस्याबाट बच्ने उपायबारे चर्चा गरिने छ । यो स्तम्भकार स्वास्थ्य विज्ञ नभएकोले कोरोना सङ्कटले स्वास्थ्यमा पार्न सक्ने प्रतिकूल प्रभाव एवं यो सङ्कट कम पार्ने गर्नुपर्ने तयारीहरूबारे लेख्नु उचित ठहर्दैन । सञ्चारकर्मी वा मेडियामा बोल्ने, लेख्नेहरूले आप्mनो क्षेत्रको कुरा मात्र बोल्ने, लेख्ने गर्नुपर्छ र आपूmलाई ज्ञान नभएको विषयमा लेखेर, बोलेर भ्रम फैलाउनु हुँदैन भन्ने तथ्यमा यो स्तम्भकार विश्वास गर्दछ । अर्थात् कोरोनाले स्वास्थ्यमा पार्ने प्रभावबारे केवल स्वास्थ्य क्षेत्रका व्यक्ति वा विज्ञहरूले लेख्नु, बोल्नु उपयुक्त हुन्छ । सम्बन्धित क्षेत्रमा ज्ञान नभएका व्यक्तिले बोलेर समाजमा भ्रम र त्रास फैलाउनु हुँदैन । अहिले कतिपय व्यक्ति जानेर वा नजानेर कोरोना सङ्कटबारे भ्रम फैलाइरहेका छन् । सामाजिक सञ्जालहरूमा यसबारे अनेक खबर सम्प्रेषण, टीकाटिप्पणी गरिरहेका छन् । त्यसकारण अहिले कोरोनाको वास्तविक सङ्क्रमणभन्दा मानिस, बजारमा यस रोगबारे फैलिएको भ्रमले गर्दा बढी त्रसित भएका छन् ।
    संसारका विभिन्न मुलुकले कोरोना सङ्कटले ल्याउन सक्ने ठूलो आर्थिक क्षतिबाट राष्ट्रलाई जोगाउन अहिलेदेखि नै पूर्व तयारी आरम्भ गरिसकेका छन् । अमेरिका एवं युरोपका अनेक राष्ट्रले कोरोना सङ्कटको सामना कसरी गर्नबारे विभिन्न योजना तथा कार्यक्रम घोषणा गरेरहका छन् । चीनले पनि विभिन्न किसिमको तयारी गरेको छ र उसको यो तयारीले राष्ट्रलाई कम आर्थिक क्षति हुने कुरामा विश्वस्त छ ।
    नेपालको सन्दर्भमा, कोरोना–सङ्कटले मुलुकमा ल्याउन सक्ने आर्थिक समस्याबाट बच्ने पहिलो उपाय हामी सबैले आपूmलाई गलत सूचनाबाट जोगाउनु हो । अहिले नेपालले प्रेस स्वतन्त्रताको उपयोग गरिरहेकोले मेडियाहरूले मात्र होइन व्यक्तिले पनि आपूmलाई राम्रो ज्ञान नभएको विषयमा बोल्ने, लेख्ने, अपुष्ट समाचार प्रसारण गर्ने (सेयर गर्ने), प्रकाशन गर्ने कार्य गरिरहेका छन् । यसरी बजारमा सूचना र जानकारी अहिले चाहिनेभन्दा बढी आएको स्थिति छ । अहिले लगभग हरेक व्यक्तिले सूचना एवं जानकारीको भारी बोकेको
(इखभचयिबमभम) स्थिति छ । हरेक व्यक्ति अनावश्यक सूचना र जानकारीको बोझले थिचिएको छ । अनावश्यक सूचना एवं जानकारीको भारी बोक्नु राम्रो होइन किनभने गलत सूचना एवं जानकारीले ब्यक्तिलाई नकारात्मक सोच बनाउन बाध्य पार्छ । र व्यक्तिको नकारात्मक सोचले राष्ट्रिय उत्पादन र आपूर्ति व्यवस्थालाई नराम्ररी प्रभावित पार्न सक्छ । व्यक्तिले अनावश्यकरूपमा उपभोग्य सामग्री भण्डारण गर्ने, सामान लुकाउने कार्य गर्न सक्छन् । बजारमा कृत्रिम अभाव सृजना भएर मूल्य वृद्धि गर्न सक्छन् ।
    बजारमा फैलिएको भ्रम र अनिश्चितताको कारण उत्पादन बन्द पनि हुन सक्छ । त्यसकारण हामीले गलत सूचना एवं जानकारीबाट जोगिनुपर्छ । र जोगिन हामीले गर्नुपर्ने प्रमुख कार्य हो आधिकारिक र भरपर्दो स्रोतबाट सम्प्रेषित समाचार (सूचना एवं जानकारी) मात्र ग्रहण गर्ने, विश्वसनीय समाचार मात्र पत्याउने । गलत सूचना एवं जानकारी (स्रोत नखुलाइएको, स्रोत अविश्वसनीय लागेको) बाट पर रहने।
    नेपालको आपूर्ति व्यवस्था लगभग पूर्णरूपमा भारतमाथि आश्रित छ । खाद्य वस्तु एवं तरकारीसमेत भारतबाट ठूलो मात्रामा नेपालमा आयात हुन्छ । कोरोना सङ्कट विस्तार भएमा भारतले पनि आप्mनो लागि अपुग हुने भन्दै निर्यातमा कटौती गर्नेछ जसले गर्दा नेपालका बजारहरूमा विभिन्न किसिमका सामानको अभाव भएर हाहाकार मच्चिन सक्छ । यो स्थितिबाट जोगिन हामीले आप्mनो उत्पादन व्यवस्थामा जोड दिनुपर्छ । खासगरी कृषि उत्पादन बढाउन जनस्तरमा नै जोड दिनुपर्छ । कहीं कतै खाली जग्गा रहन नदिई त्यसमा कुनै न कुनै बाली लगाउनुपर्छ ।
    स्थानीय सरकारले आप्mना गाउँ एवं नगरमा, प्रान्तीय सरकारले आप्mनो क्षेत्रमा तथा सङ्घीय सकारले राष्ट्रिय स्तरमा अहिलेदेखि नै ‘कृषि उत्पादनमा वृद्धि ल्याउने अभियान’ सञ्चालन गर्नुपर्छ । र यो उत्पादन वृद्धि अभियानलाई कोरोना सङ्कटबाट बच्ने रणनीतिको रूपमा लिनुपर्छ । र यो कुरा जनतामाझ पनि पु¥याउनुपर्छ । उत्पादन वृद्धि कार्यमा जनतालाई पनि संलग्न गराउनुपर्छ ।
    ऊर्जाका लागि पनि हामी ठूलो मात्रामा भारतमा नै भर पर्छौ । खान पकाउनका लागि आवश्यक पर्ने एलपिजी (ग्याँस) हामी पूर्णरूपमा भारतबाट नै आयात गर्छौ । भान्सामा प्रयोग हुने इन्धनमा बिजुलीको हिस्सा एकदमै कम छ । अर्कोतिर बिजुली पनि हामीले चाहिएको परिमाणमा उत्पादन गर्न सकेका छैनौं । शहरी क्षेत्रका भान्सामा ग्याँसको उपयोग अत्यधिक हुन्छ । दाउरा एवं पशु–अवशेष (चिपरी, गोइँठा) आदिको प्रयोग केवल ग्रामीण क्षेत्रमा हुन्छ तर ज्यादै सीमितरूपमा । कोरोना सङ्कटको सामना गर्न हामीले तत्काल, अहिलेदेखि, आजैदेखि एलपिजीको विकल्प खोज्न आवश्यक छ । सरकारले ‘कार्यदल’ निर्माण गरेर तत्काल ग्याँसको विकल्प खोज्ने जिम्मा छिटोभन्दा छिटो दिन आवश्यक छ । वन पैदावारलाई ग्याँसको विकल्पको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ कि त्यसवारे सोंच्न आवश्यक छ ।
    नेपाली बजारमा अधिकांश बिक्रेताको नैतिकता र इमानदारिताको स्तर (द्यगकष्लभककभ्तजष्अब िक्तबलमबचम) ज्यादै तल झरेको छ । कोरोना–सङ्कटलाई धेरै व्यापारी (उत्पादक, वितरक एवं आपूर्तिकर्ता) ले उच्च मुनाफा हात पार्ने सुनौलो अवसरको रूपमा पनि प्रयोग गर्न सक्छन् । उनीहरूले कृत्रिम अभाव सृजना गरेर मूल्य वृद्धि गर्न सक्छन् । रातोरात करोडपति बन्ने सपना देख्न सक्छन् । हाम्रा व्यापारीहरू आप्mनै नैतिकताभन्दा नियम कानूनले बढी डराउने गर्छन् । यस्तो मनोविज्ञानको निर्माण जन चेतनाको अभावले गर्दा भएको हो । त्यसकारण सरकारले कडा कानून बनाएर, पालना गर्न लगाएर, कालाबाजारी गर्ने व्यापारीहरूलाई दण्डित गर्ने घोषणा गर्नुपर्छ । साथै यस्तो राष्ट्रिय सङ्कटको घडीमा मुनाफा मात्र उद्देश्य हो भन्ने भावना त्यागेर देश र जनताको सेवा गर्न सरकारले व्यापारीहरूलाई अनुरोध पनि गर्नुपर्छ । अर्को शब्दमा, सरकारले व्यापारीहरूलाई जनसेवामा लाग्न उत्प्रेरित गर्नुपर्छ । उत्प्रेरित हुने वातावरण तयार पार्नुपर्छ ।
    कोरोना–सङ्कटको सामना गर्न सरकारले (राष्ट्र बैंकमार्फत) वाणिज्य बैंकहरूलाई ब्याजदर (ऋणमा) घटाउन आग्रह गर्नु उपयुक्त हुन्छ । ब्याज दर घटेमा लगानीकर्ताहरू ऋण लिएर लगानी गर्न उत्प्रेरित हुन्छन्, लगानीको राम्रो वातावरण तयार हुन्छ । उत्पादनमा वृद्धि भएर एकातिर आपूर्तिको परिमाणमा वृद्धि हुन्छ भने अर्कोतिर रोजगार, श्रम बजार स्थिर हुन्छ । अर्थात् ब्याजदर कम पारेर राष्ट्रिय श्रम बजारलाई स्थिर पार्न सकिन्छ ।
    त्यस्तो स्थिति न आउला, तर यदि आएमा (कम आय भएका व्यक्तिहरू बेरोजगारी भएमा) सरकारले निर्धन परिवारहरूलाई प्रोत्साहन रकम (क्तष्mगगिक अजभअप) दिने सोच राख्नु उपयुक्त हुन्छ । अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा यस्तो गरिएको पनि छ । सन् २००८ मा अमेरिकी अर्थतन्त्रमा सुस्तता (चभअभककष्यल) आएको बेला राष्ट्रिय अर्थतन्त्रलाई गति प्रदान गर्न अमेरिकाको सङ्घीय सरकारले जनतालाई प्रोत्साहन रकम बाँडेको थियो र त्यसको असर प्रभावकारी देखिएको थियो ।
    कोरोना सङ्कटले ल्याउन सक्ने आर्थिक समस्याको प्रमुख समाधान भनेको नै राष्ट्रिय उत्पादनमा तीव्र अभिवृद्धि हो, तत्काल उत्पादन वृद्धि गर्न सकिने क्षेत्र पहिचान गर्नु हो । र प्रमुखरूपमा खाद्यान्न उत्पादनको परिमाणमा वृद्धि गर्नु हो ।