आठ जिल्लामा गजलकारहरूको खोजी

सञ्जय साह मित्र
    नेपालका सात प्रदेशमध्ये प्रदेश नम्बर २ मा धनुषा, पर्सा, बारा, महोत्तरी, रौतहट, सप्तरी, सर्लाही र सिराहा जिल्ला रहेका छन् । यस प्रदेशका प्रमुख तीन भाषामा बज्जिका, भोजपुरी र मैथिली छन् । देशकै प्रमुख भाषा नेपाली यस प्रदेशको प्रमुख तीन भाषामा परेको छैन तर पनि नेपाली भाषाको साहित्य समृद्ध छ । नेपाली भाषाका साहित्यमध्ये गजलको विशिष्ट स्थान रहेको छ । आठ जिल्ला अर्थात् प्रदेश २ मा गजलकारहरूको पनि खोजी हुनुपर्दछ । यसैको प्रयासस्वरूप यो आलेख तयार पारिएको हो ।
    गजलकार अमर त्यागी (बारा)को ‘बाँसुरीमा आँसुको गीत’ गजलकृति प्रकाशित छ । अर्जुन थापा, कमल नेपाल, कवि सुवेदी, कृष्ण दाहाल, कुमार दाहाल, चण्डिका मैनाली, पवन कार्की, प्रमिला पोखरेल, मनीषा भट्टराई, मिलन कोइराला, वसन्त पौडेल, विवश पौडेल, लीलाराज दाहाल र सुमित्रा आचार्य (सर्लाही)को ‘अध्याय संयुक्त’ गजलकृति प्रकाशित छ । खेमप्रसाद बोलखे (रौतहट)को ‘उद्वेग’ कृति प्रकाशित छ । यसैगरी, गोपाल अश्क (पर्सा)को ‘जीवनको लेक र बेंसी’ गजलसङ्ग्रह तथा प्रेमान्तर गजल महाकाव्य प्रकाशित छ । धीरेन्द्र प्रेमर्षि (धनुषा)को ‘सलाम’ प्रकाशित छ । यसैगरी, धु्रवराज गिरी र रमेश अजिव रश्मि (महोत्तरी)को संयुक्त गजलकृति ‘एक अँगालो सपना’ प्रकाशित छ । नारायण निराशी (सर्लाही)को ‘तुषारोमा फुलेका पूmलहरू’ प्रकाशित छ । प्रकाश तिमल्सिना (रौतहट)को ‘केही पूmल केही काँडा’, भक्ति रिजाल (सर्लाही)को ‘बगान’ र भीम विराग (पर्सा)को ‘भीम विरागका गीत–गजल’ कृति प्रकाशित छन् । यसैगरी, महोत्तरीका मनु ब्राजाकीका ‘गजलगङ्गा’, ‘काँडाका पूmलहरू’ र ‘के हेरेको ए जिन्दगी’ गरी तीन गजलकृति प्रकाशित छन् । रमेश समर्थन (रौतहट)को ‘पर्खी बसें’, रामप्रसाद साह (बारा)को ‘अश्रुपुरित आँखा’, वागियान शर्मा (बारा)को ‘चुपचाप चुपचाप’ र सुरेश वाग्ले (सर्लाही)को पनि एउटा गजलकृति प्रकाशित भएको छ ।
    पुस्तकाकार कृति प्रकाशन गर्ने कृतिकारको सङ्ख्या धेरै नदेखिए पनि कृति सङ्ख्याको आधारले प्रदेश २ को अवस्था सन्तोषजनक रहेको छ । पुस्तकाकार कृति प्रकाशन गर्नेहरूमध्ये अधिकांश अहिले पनि गजलसिर्जनामा सक्रिय छन् । कृतिकारबाहेक सयौं गजलकारहरू सिर्जनामा तल्लीन छन् । साहित्यिक तथा गैरसाहित्यिक पत्रिकामा निरन्तर गजल प्रकाशन गर्ने सर्जकहरूले गर्दा प्रदेश २ मा गजलले उच्च सम्मान पाएको देखिन्छ ।
    प्रदेश राजधानी जनकपुर र धनुषामा तोयानाथ घिमिरे, दिनेश पौडेल ‘गरीब’, दिल पौडेल, राजाराम सिंह, रामभरोस कापडी ‘भ्रमर’, नीला घिमिरे, श्यामसुन्दर शशीलगायतले गजल सिर्जनकर्मलाई अगाडि बढाएको पाइन्छ ।
    पर्सामा रहँदा नेपाली गजलको ठूलो सेवा गरेका डा घनश्याम न्यौपाने ‘परिश्रमी’बाट प्रेरित भएर दर्जनौंले गजल सिर्जनाको अभ्यास पनि गरेका थिए । डा परिश्रमीको योगदानलाई प्रदेश २ ले बिर्सन सक्दैन । डा रामभक्त ठाकुर, लक्ष्मी श्रेष्ठ (दिवङ्गत), डा विश्वम्भर शर्मा पर्साका राम्रा गजलकार हुन् । डा शर्माले भोजपुरी गजलको विश्लेषणात्मक अध्ययन पनि गरेका छन् ।
    बारामा गजल साहित्यले निकै माया पाएको छ । अच्युत खनाल, इशहाक हुसैन, जुनु क्षेत्री, नवराज रिजाल, प्रगति गुप्ता, पृथ्वीराज पाण्डे, भोला चौलागाईं, राम खनाल, राम पराजुली, शिव सन्देशले गजलमा आआप्mनो पसिना बगाएका छन् ।
    महोत्तरीमा किशोर अधिकारी, केदार गौतम, जीवनस्पर्शी, तोयानाथ घिमिरे, दीपचन्द्र मण्डल, निर्मल पौडेल, मीना आले, यशोदा श्रेष्ठ, रामगोपाल यादव, सुभद्रा भुजेललगायतका गजलकारहरू सक्रिय छन् । महोत्तरीले स्थानीय पत्रिकामा गजललाई पर्याप्त स्थान दिएको देखिन्छ ।
    धेरैपटक गजलको प्रशिक्षण सञ्चालन गरिसकेको रौतहटमा दीपक खड्का, रमेशमोहन अधिकारी, रामउदित आचार्य, रेणु गुप्ता, रेणुका जिसी खतिवडा, लक्ष्मण आचार्य, विक्रान्त शर्मा, सञ्जय मित्र, समीर पाण्डे, सुमी कोइराला, सोनु थापा, सौगात विश्वकर्माबाट नेपाली गजलले माया पाएका छन् । मदन आले तथा शीतल गिरीले पनि रौतहटेली गजलको सेवा गरेका छन् ।
    कृति प्रकाशन भएको नपाइए पनि सप्तरीमा गजललेखनले महŒव पाएको छ । यहाँका दर्जनौं सर्जकहरू गजल लेखिरहेका छन् । अशोक अमन, करुणा झा, डा केशव उपाध्याय, कुन्दनकुमार कर्ण, गजेन्द्र गजुर, देवकरण माझी, देवेन्द्र मिश्र, देवेन्द्र साह, धमला भट्टराई, नन्दलाल आचार्य, पार्वती राउत, पूनम ठाकुर, मनोहर पोखरेल, रवेन्द्र रवि, रामप्रसाद गौतम, ललिता साह ‘प्रतिज्ञा’, विद्यानन्द वेदर्दी, श्यामप्रीत मण्डल, शम्भुश्री, सागरवीर कडारी, साधना झालगायतकाले नेपाली गजलको सेवा गरेका छन् ।
    सर्लाही चाहिं गजलको उर्वरभूमि हो । पन्ध्रजनाको संयुक्त गजलकृति प्रकाशन गर्ने सर्लाहीमा एकल गजलकृति प्रकाशन हुन नसके पनि जीवन आचार्य, रामदरश यादव, रामनारायण चौधरी, डा वसी मिकरानी, सञ्जय सुदामा, सुमन घिमिरेले स्तरीय गजल लेखेका छन् । विवश पौडेलले सर्लाहीका गजलहरूको प्रवृत्तिगत अध्ययन पनि गरेका छन् ।
    सिराहाको गजलको बारेमा खासै जानकारी प्रकाशमा आउन सकेन । रोहित न्यौपाने राम्रा गजलकार हुन् । अर्जुन गुप्ता, गायत्री सिंह, यमुना खनाल, रामरिझन यादवलगायतकाले पनि गजल लेखेका छन् ।
    प्रदेश २ का सक्रिय गजलकारहरूको नाम समेट्न खोज्दाखोज्दै पनि छुटेका हुन सक्छन् । कृतिको सङ्ख्या केही कमजस्तो बुझिए पनि प्रदेश २ ले नेपाली गजललाई स्थापित गराउन इतिहासमैं ठूलो भूमिका खेलेको छ भने वर्तमानमा पनि गजल प्रवाहमा सयौं नवसर्जकहरूले आपूmलाई अभ्यस्त बनाइरहेका देखिन्छन् ।
    गजल विधालाई नेपाली साहित्यमा स्थापित वा पुनस्र्थापित गराउने तीन नु (घनु, मनु, ज्ञानु)मध्ये दुईजनाको सान्निध्य प्रदेश २ ले पाउनु आपैंmमा गर्वोपलब्धि हो । डा घनश्याम परिश्रमी पर्सामा लामो समय बसेर गलजसाधना गरेका थिए । परिश्रमीलाई गजलमा विद्यावारिधि दिलाउन प्रदेश २ को अहम् भूमिका छ । मनु ब्राजाकी महोत्तरीकै हुन् ।
    नेपालमैं गजलको पहिलो औपचारिक गोष्ठी गर्ने श्रेय प्रदेश २ लाई छ । शीतल गिरीको संयोजनमा रौतहट (गौर)मा २०५७ मा पहिलो औपचारिक गजल गोष्ठी आयोजन भएको थियो ।
    नेपाली गजललाई पहिलो र सम्भवतः एकमात्र महाकाव्य दिने प्रदेश २ नै हो । पर्साका गोपाल अश्कको कृति (प्रेमान्तर) पहिलो गजल महाकाव्य हो । यस कृतिलाई त्रिभुवन विश्वविद्यालयले मानविकी तथा समाजशास्त्रतर्पm स्नातक तहमा राखेको छ । पर्सामा रामप्रसाद पाण्डेले नारायणी अञ्चलका प्रतिनिधि गजलकारका गजलको विश्लेषणात्मक अध्ययन गरेका छन् । बाराबाट अमर त्यागी र नवराज रिजालले मूच्र्छना गजलप्रधान त्रैमासिक पत्रिकाकै प्रकाशन गरेका थिए । जुन सम्भवतः १७ अङ्कसम्म प्रकाशन भएको थियो । हाल यसको प्रकाशन स्थगन भएको छ । पर्साबाट प्रकाशित (हाल स्थगित) सगर साहित्यिक त्रैमासिकले गजल विशेषाङ्क निकालेको थियो । अन्य पत्रपत्रिकाहरूले पनि गजल विशेषाङ्क निकालेका छन्।
    प्रदेश २ मा अन्य धेरै गजलकार सक्रिय हुन सक्छन् । सम्भव भएसम्म खोजी गरिनुपर्छ र खोजी गर्नेलाई सहयोग पनि गर्नुपर्दछ ।
स्रोत ः गोपाल अश्क (पर्सा), नवराज रिजाल (बारा), रेणुका जिसी खतिवडा (रौतहट) लीलाराज दाहाल (सर्लाही), सुमन गौतम (सर्लाही), रमेश अजीव रश्मि (महोत्तरी), राजेश्वर नेपाली (धनुषा), उपेन्द्र भगत नागवंशी (धनुषा), अर्जुन गुप्ता  (सिराहा), रोहित न्यौपाने (सिराहा), ललिता साह (सप्तरी), विद्यानन्द वेदर्दी (सप्तरी) र विभिन्न पत्रपत्रिका ।