संस्कृतिको रूपमा विस्तार हुँदै गढीमाई मेला

सञ्जय मित्र
    संस्कृतिको अर्थ उत्तम वा सुध्रेको स्थिति हो । कुनै भावना वा विचारबाट संस्कृत हुनु र यसले कार्यरूप लिनु संस्कृति हो । सभ्यताले मनुष्यको भौतिक क्षेत्रको प्रगति सूचित गर्दछ भने संस्कृतिले भौतिकताभन्दा बढी मानसिक क्षेत्रको प्रगतिलाई सङ्केत गर्दछ । सभ्यता र संस्कृति पूरै एकापसमा पृथक नभए पनि पूर्णरूपमा एउटै पनि होइन । वास्तवमा संस्कृति कुनै समाजमा गहिराइसम्म व्याप्त समग्र स्थिति हो । समाजको सोच्ने, विचार गर्ने, अभिव्यक्त गर्ने, कार्य गर्ने, खाने, पिउने, बोल्ने, नृत्य गर्ने, गाउने, चित्र बनाउने, घर बनाउने, मूर्ति बनाउने, साहित्य सिर्जना गर्ने आदिको सम्पूर्णतालाई संस्कृति भन्न सकिन्छ । संस्कृति भन्नु नै व्यापक जीवनशैली वा जीवनपद्धति होभन्दा अत्युक्ति नहोला कि ? यसैले दीर्घकालदेखि चलिआएको वा अपनाइएको पद्धतिहरूको समष्टिलाई संस्कृति भनिएको पाइन्छ ।
    कुनै निश्चित ठाउँको आप्mनो अस्तित्व उसको संस्कृतिले नै दर्शाउँछ । दीर्घकालको जीवनपद्धति मानिएकोले यसले आपूmमा इतिहास पनि ओगटेको हुन्छ । तर इतिहास मात्र चाहिं संस्कृति होइन वा हुन सक्दैन । सामान्य दृष्टिमा इतिहास भनेको विगतका घटनाहरूको पुनर्अध्ययन हो । यहाँ घटनाको अर्थगत सम्बन्ध कुनै राजनीतिक घटना नभएर समाजमा देखा पर्ने प्रभावपूर्ण हरेक सानातिना परिवर्तन हो । यसले संस्कृतिको विगतलाई पनि समेट्छ ।
    सन्दर्भ गढीमाई मेलाको हो । गढीमाई मेला भन्नेबित्तिकै नेपालको बारा जिल्लाको वर्तमान महागढीमाई नगरपालिकाको बरियारपुरमा रहेको गढीमाई मन्दिरमा हरेक पाँच वर्षमा लाग्ने मेलालाई बुझिएको पाइन्छ । एकै ठाउँको बुभ्mने संस्कृति बनिसकेको छ तर यस बुझाइमा अब स्थानीयरूपमा बिस्तारै परिवर्तन भइरहेको छ । बुझाइमा भएको एउटा हस्तक्षेपले एकचोटि राजनीतिक तरङ्ग ल्याएको थियो । वर्तमान जीतपुरसिमरा उपमहानगरपालिका बन्नुभन्दा पहिले जीतपुरमा रहेको गढीमाई मन्दिरको नामबाट त्यस स्थानीय तहकै नामकरण गढीमाई गरिएको थियो । अनि बरियारपुरको नेतृत्वमा नामसँग अस्तित्व वा संस्कृति जोडेर एउटा तरङ्ग सिर्जना गरिएको थियो । पछि पुनर्संरचनामा बरियारपुरसमेतको स्थानीय तहलाई महागढीमाई नामकरण गरियो, जसले सर्वस्वीकार्यता प्राप्त ग¥यो । यससँगै रौतहटमा पनि एउटा स्थानीय तहको नाम गढीमाई राख्ने काम भयो । बरियारपुरको गढीमाईको मन्दिर र पूजा सबैतिरको दृष्टिमा ठूलो मानिन्छ ।
    माथिको प्रसङ्गले गढीमाई मन्दिर तथा मेला लाग्ने स्थान अन्यत्र पनि छ भन्ने पुष्टि गर्दछ । बारामैं महागढीमाई नपाको बरियारपुर र मधुरीगढी, जीतपुरसिमरा, कलैया उपमहानपाको सिहासनी र पचानपुर, कोल्हवी नपाको बेल्वा, बारागढी गापाको दौर्वाविशुनपुर्वा लगायतको स्थानमा कतै मन्दिर बनाइ र कतै यत्तिकै स्थान बनाएर मेला लगाइ पूजा गर्ने गरिन्छ । यसैगरी, रौतहटको गढीमाई नपाको सुन्दरपुर, हर्दिया र बलुवामदनपुर गरी तीन ठाउँमा, कटहरिया नपाको दुधियाभार, गुजरा नपाको कनकपुर, वृन्दावन नपाको गढीटोल, गरुडा नपाको गेडहीगुठी र गम्हरिया, माधवनारायण नपाको माधोपुरका साथै सर्लाही जिल्लाको बलरा नपाको मिर्जापुर, रामनगर गापाको छोटौल र खैर्वा, कविलासी नपाको जमुनियालगायतका स्थानमा कतै मन्दिर स्थापना गरी र कतै स्थान बनाइ पूजा गर्ने र मेला लगाउने हुँदै आएको छ ।
    बारा, रौतहट तथा सर्लाहीको विभिन्न स्थानमा स्थापित गढीमाई मन्दिरमा पूजा गर्न पुग्ने श्रद्धालुहरूले गर्दा मेलाको विस्तार हुँदै गइरहेको छ । मेलाको विस्तार हुँदै गएर बरियारपुरको गढीमाई मेला अन्तर्राष्ट्रियस्तरको बन्न पुगेको छ । ज्यादै व्यापक क्षेत्र ओगट्ने, लाखौं मानिस मेला भर्न आउने, लाखौंको सङ्ख्यामा बलि चढाइने हुनु मेलाको स्थापित विशेषता भइसकेको छ । यिनै कुराले यसलाई विश्वमा चिनाउँदै लगेको छ ।
    अघिल्लो मेलाको वर्ष गढीमाई मेलामा आउने भारतीय श्रद्धालुले आपूmसित बलिको लागि ल्याउने पशुमाथि यस वर्षभैंm रोक लागेको थियो । अहिलेसम्म बारा, रौतहट र सर्लाहीका विभिन्न ठाउँमा गढीमाई मन्दिरको स्थापना भएको र पूजा भइरहेको पाइएको छ र सिमाना जोडिएको भारतको कुनै पनि स्थानमा गढीमाई मन्दिर स्थापनाको जानकारी आएको छैन तर सबैतिरको स्थानीयमा बढ्दो श्रद्धा तथा नजीकमा नै पूजा गर्ने प्रवृत्तिको विकासले निकट भविष्यमा पनि भारतीय सीमावर्ती जिल्लामा गढीमाई मन्दिर स्थापना र पूजाको साथै मेलाको खबर आउन सकिने आधार अनुमान गर्न सकिन्छ ।
    बरियारपुरमा हरेक दिन गढीमाई मन्दिरमा पूजा गर्ने चलन भइसकेको छ । मुख्यगरी शनिवार त भीडभाड नै हुने गरेको छ । अन्य स्थानका मन्दिरमा पनि अन्य दिन पूजा हुने गरेको र शनिवार अलिक बढी मानिसको आवागमन हुने गरेको देखिन्छ । मन्दिरमा पूजासँगै विवाह गर्ने चलनको पनि विकास हुन थालेको छ । मुख्य पूजाको समयमा अनेक पशुबलि दिने गरिएको भएपनि अन्य दिनमा मुख्य बलि भने नरिवल हो । सामान्यतया हरेक दिन नरिवल चढाइन्छ ।
    पाँच वर्षमा विशेष मेला लाग्नु एउटा विशेष संस्कृति बनिसकेको छ । दिनहुँ पूजा गर्ने र नरिवल तथा अन्य मिष्ठान्न चढाउने कामले एक किसिमको जीवनपद्धतिको रूप लिंदैछ । मन्दिरमा विवाह गर्ने चलन बढ्नु तथा अन्य सांस्कृतिक उत्सवमा मन्दिरलाई सम्झिनुले शुभकार्यमा गढीमाई मन्दिर वा पूजाको संस्कृतिको नवमान्यता स्थापित हुँदैछ ।
    गढीमाई मेलासित जोडिने एउटा राजनीतिक व्यङ्ग्य छ । यस व्यङ्ग्यले यति रूढता प्राप्त गरिसकेको छ कि लोकले सजिलै पचाएको छ र राजनीतिकर्मीहरूलाई झटारो हान्न पुगेको छ । त्यो व्यङ्ग्य के हो भने जो राजनीतिकर्मी चुनाव जितेर गाउँ वा आप्mनो क्षेत्र फर्किंदैनन् उनलाई चुनावमा देखेपछि गढीमाई भन्दछन् । अर्थात् पाँच वर्षमा गाउँ फर्किने नेता भनेका गढीमाई हुन् । गढीमाई मेला पाँच वर्षमा लाग्ने गर्दछन् र गढीमाईको दर्शन गर्ने संस्कृति चाहिं पाँच वर्षमा हो । यसले संस्कृतिमा गढीमाईको साङ्केतिक संस्कृतिलाई दर्शाएको छ ।
    पहिले खासै गीत–सङ्गीत प्रचलनमा रहेको नपाइए पनि आजभोलि आधुनिक गीतमा यस स्थान, पूजा र मेलाले विशेष स्थान पाउँदै गएको छ । एलबमको निर्माण हुन थालेको छ । यस मेलाको संस्कृति र यसको सांस्कृतिक प्रभावको प्राज्ञिक क्षेत्रमा चर्चा हुन थालेको छ । पत्रपत्रिका, एफएम रेडियो, टेलिभिजन तथा सामाजिक सञ्जालमा अन्य ठूला सांस्कृतिक उत्सवजस्तै यसले स्थान पाउन थालेको छ र विशिष्ट व्यक्तित्वहरूको सहानुभूति पनि मेलाले पाउन थालेको छ । यी कारणहरूले गर्दा यसको सांस्कृतिक जरो निरन्तर बलियो हुँदै गइरहेको स्पष्ट हुन्छ ।
    यसले संस्कृतिको रूपमा कसरी स्थान बनाउँदै लगेको छ भने सबै ठाउँमा एकै दिन र एकै किसिमले पूजा हुन्छ । मेला लाग्छ । पूजाको विधिमा खासै कुनै भिन्नता छैन । पूजाको मान्यतामा पनि कुनै पार्थक्य रहेको पाइन्न ।
    अन्य संस्कृतिले जस्तै गढीमाईको मेला, पूजा, मन्दिर निर्माण तथा भाकल र सपनाका अनेक लोकोक्ति, किंवदन्ती तथा मिथकहरू बिस्तारै प्रचलनमा आइरहेका छन् । फलिफापका अनगिन्ती कथाहरू यत्रतत्र सर्वत्र सुन्न सकिन्छ । यसले साँच्चै गढीमाईले यस क्षेत्रको सामाजिक संस्कृतिको रूपमा आप्mनो स्थान सुरक्षित गर्न पुगेको स्पष्ट हुन्छ ।