डा. रमेश मिश्र
मानिस एउटा सामाजिक प्राणी हो । सबै व्यक्ति समाजका एकार्कासँग सद्भाव, भाइचाराको साथै सुखशान्तिसँग बस्न चाहन्छन् तर समाजमा केही यस्ता आपराधिक प्रवृत्तिका मान्छे हुन्छन्, जसले अरूको सुख, शान्ति हेर्न चाहँदैनन् र आप्mनो क्षणिक लाभको लागि अरूलाई दुःख, कष्ट दिन्छन्, जसले गर्दा धेरैजसो व्यक्ति अत्यधिक डर, त्रासमा बाँच्छन् र ती व्यक्तिलाई विभिन्न मानसिक रोग उत्पन्न भइरहन्छ । तीमध्ये चित्तोद्वेग एक हो । चित्तोद्वेग अर्थात् ऐंग्जाइटी न्यूरोसिस, हाम्रो शरीरमा भएका मानसिक दोष रज र तम दूषित भएको परिणामस्वरूप मस्तिष्क अशान्त हुनुलाई भनिन्छ ।
अत्यधिक डर, दुःख वा खुशीबाट बढी प्रभावित हुनु, अरूप्रति हीनदृष्टि (अवनमन)बाट व्यवहार गर्नु र मानव मूल्यको आदर नगर्नु चित्तोद्वेग हुनुका मानसिक कारण हुन् । त्यस्तै असंयोज्य, दूषित भोजनको नियमित प्रयोगले पनि चित्तोद्वेग हुनु मुख्य कारण हो ।
मनको अस्थिरता, अशान्ति, बुद्धिलोप, चिन्तित भाव, असमट्ट भाषण, अप्रासाङ्गिक कुरा बोल्नु यसका लक्षण हुन् । यसबाट उत्पन्न मानसिक तनावको प्रभावले शरीरमा अन्य रोगहरू उच्च रक्तचाप, माइग्रेन, अनिद्रा, मनोवसाद, दौवल्र्य, पाचनसम्बन्धी विकार, अम्लपित्त, यौवनपीडिका, त्वक विकार, कब्ज वा अतिसार रोगहरू उत्पन्न हुन्छन् । चित्तोद्वेगको आयुर्वेदमा उपचारको राम्रो व्यवस्था गरिएको छ । यो एउटा मनोविकार हो, जसको चिकित्सा रसायन औषधिहरू विशेषगरी मेध्य रसायनबाट गरिन्छ ।
मण्डुक पर्णि (सेन्टेलाएभियाटिका)
ब्राह्मी (वेकोपामोनिरी)
यष्टी मधु (ग्लाइसिरिजा, ग्लेब्रा)
यसको साथसाथै पञ्चकर्म, शिरो धारा, प्राणायाम, ध्यान गराइन्छ ।
पुरानो चामल, घृत, अङ्गुर, मुन्नका, दूध, लौका पथ्य हुन् र गरम मसालादार एवं विरुद्ध आहार सेवन, मदिरा, मद्यपान, प्राकृतिक अधारणीय वेगलाई रोक्नु यो रोगमा अपथ्य हो ।
मानिस एउटा सामाजिक प्राणी हो । सबै व्यक्ति समाजका एकार्कासँग सद्भाव, भाइचाराको साथै सुखशान्तिसँग बस्न चाहन्छन् तर समाजमा केही यस्ता आपराधिक प्रवृत्तिका मान्छे हुन्छन्, जसले अरूको सुख, शान्ति हेर्न चाहँदैनन् र आप्mनो क्षणिक लाभको लागि अरूलाई दुःख, कष्ट दिन्छन्, जसले गर्दा धेरैजसो व्यक्ति अत्यधिक डर, त्रासमा बाँच्छन् र ती व्यक्तिलाई विभिन्न मानसिक रोग उत्पन्न भइरहन्छ । तीमध्ये चित्तोद्वेग एक हो । चित्तोद्वेग अर्थात् ऐंग्जाइटी न्यूरोसिस, हाम्रो शरीरमा भएका मानसिक दोष रज र तम दूषित भएको परिणामस्वरूप मस्तिष्क अशान्त हुनुलाई भनिन्छ ।
अत्यधिक डर, दुःख वा खुशीबाट बढी प्रभावित हुनु, अरूप्रति हीनदृष्टि (अवनमन)बाट व्यवहार गर्नु र मानव मूल्यको आदर नगर्नु चित्तोद्वेग हुनुका मानसिक कारण हुन् । त्यस्तै असंयोज्य, दूषित भोजनको नियमित प्रयोगले पनि चित्तोद्वेग हुनु मुख्य कारण हो ।
मनको अस्थिरता, अशान्ति, बुद्धिलोप, चिन्तित भाव, असमट्ट भाषण, अप्रासाङ्गिक कुरा बोल्नु यसका लक्षण हुन् । यसबाट उत्पन्न मानसिक तनावको प्रभावले शरीरमा अन्य रोगहरू उच्च रक्तचाप, माइग्रेन, अनिद्रा, मनोवसाद, दौवल्र्य, पाचनसम्बन्धी विकार, अम्लपित्त, यौवनपीडिका, त्वक विकार, कब्ज वा अतिसार रोगहरू उत्पन्न हुन्छन् । चित्तोद्वेगको आयुर्वेदमा उपचारको राम्रो व्यवस्था गरिएको छ । यो एउटा मनोविकार हो, जसको चिकित्सा रसायन औषधिहरू विशेषगरी मेध्य रसायनबाट गरिन्छ ।
मण्डुक पर्णि (सेन्टेलाएभियाटिका)
ब्राह्मी (वेकोपामोनिरी)
यष्टी मधु (ग्लाइसिरिजा, ग्लेब्रा)
यसको साथसाथै पञ्चकर्म, शिरो धारा, प्राणायाम, ध्यान गराइन्छ ।
पुरानो चामल, घृत, अङ्गुर, मुन्नका, दूध, लौका पथ्य हुन् र गरम मसालादार एवं विरुद्ध आहार सेवन, मदिरा, मद्यपान, प्राकृतिक अधारणीय वेगलाई रोक्नु यो रोगमा अपथ्य हो ।