डा. रमेश मिश्र
संसारका सबै जीव, वनस्पति जन्म लिन्छ, बिस्तारै बढ्दै जान्छ र एक दिन अन्त हुन्छ । तीमध्ये मनुष्य पनि एक हो । जन्म हुन्छ, बाल्यावस्था, युवावस्था, प्रौढावस्था र वृद्धावस्था हुँदै व्यक्ति मृत्युसम्म पुग्दछ । एउटा सुखी जीवन बाँच्ने सबैको चाहना हुन्छ र यसको लागि स्वस्थ शरीर, स्वस्थ मन र धनको व्यवस्थामा सबै लागेका हुन्छन् र यी सबैको लागि नै संयुक्त परिवारको व्यवस्था गरिएको थियो, जहाँ बाल्यावस्थादेखि वृद्धावस्थासम्म सुखी जीवन बिताउन परिवारका सबै सदस्य एकार्काको सहयोगी हुन्थ्यो र अहिले पनि केही परिवारमा यस्तो व्यवस्था छ । बदलिंदो समाजमा हाल संयुक्त परिवारको व्यवस्था बिग्रिंदै गएको छ । परिणामस्वरूप केही परिवारका वृद्धवृद्धाहरू कष्टकर जीवन बिताउन बाध्य भइसकेका छन् ।
वृद्धावस्थामा शरीर पनि आप्mनो पहिलेको अवस्थामा जस्तो रहँदैन । शरीरका अङ्गहरू बिस्तारैबिस्तारै कमजोर हुँदै जान्छ । केही अङ्गहरूमा खराबी पनि हुन थाल्छ । विशेषगरी वात रोग, उच्च रक्तचाप, मूत्रसम्बन्धी विकार, अवसाद, मधुमेह जस्ता रोगहरू बढ्दै गएका हुन्छन् । यस अवस्थामा एक्लै बस्न सा¥है कठिन हुन्छ । यस अवस्थामा परिवारका सदस्यहरूको सहयोग र स्नेहको अति नै आवश्यक हुन्छ । वृद्धावस्थामा वृद्धहरूको राम्रोसँग देखभाल र जीवनशैली व्यवस्थापन गर्नु अति नै आवश्यक हुन्छ । यसको लागि वातरोगको लागि नियमित तेल मालिस, अश्वगन्धा चूर्णको सेवन गराउने आयुर्वेदमा उल्लेख छ ।
स्वस्थ जीवनको लागि स्वस्थकारी आहारको धेरै महŒव छ । भोजनको समय, भोजनबीचको अन्तर र भोजनको प्रकार शारीरिक क्षमता र रोगानुसार व्यवस्था गर्नुपर्दछ । किनकि वृद्धावस्थामा हाम्रFे पाचन संस्थान पनि कमजोर भइसकेको हुन्छ ।
भोजन ताजा, सुपाच्य, स्वादिष्ट हुनुपर्दछ । भोजनको बीचको अन्तर कम्तीमा ४ घण्टाको हुनुपर्दछ ।
परस्परविरुद्ध खानेकुरा सँगै दिनुहुँदैन जस्तैः दूध र नुन, दूध र सुन्तला ।
भोजन हलुका हुनुपर्दछ । भोजन भोक लागेपछि मात्र दिनुपर्दछ ।
शरीरका क्रियाकलापहरूमा सन्तुलन बनाइराख्नको लागि उपयुक्त र नियमानुसार निद्राको आवश्यकता पर्दछ । अतः शान्त वातावरणमा सुत्ने व्यवस्था मिलाउनुपर्दछ । उपयुक्त व्यायाम, योग, प्राणायाम, शरीरको सफाइमा ध्यान दिनुपर्दछ । ऋतु अनुसार र रोगानुसार वृद्धवृद्धाहरूको देखभाल र उपचारको व्यवस्था आयुर्वेदमा गरे अनुसार कब्जियत रोगको उपचार निम्न प्रकारले गर्नुपर्दछ किनकि धेरैजसो वृद्धवृद्धा कब्जियत रोगबाट दुःख पाइराखेका हुन्छन् । कब्जियत अर्थात् विवन्ध यो एउटा पाचन संस्थानको आमरोग हो । राम्रोसँग मल त्याग नभएमा मलमा भएका विषाणु, जीवाणु र अन्य द्रव्यहरू शरीरका अन्य भागमा पुग्न थाल्छन् । परिणामस्वरूप रूमेटिज्म, आथ्राइटिस, बवासिर, उच्च रक्तचाप, क्यान्सर जस्ता रोगहरू हुने सम्भावना बढी हुन्छ । अतः कब्जियतको उपचार समयमा नै गर्नुपर्दछ ।
यसको लागि आयुर्वेदमा थुप्रै जडीबुटी जस्तैः अमला, हर्रो, वायविग्गं, सनायपति छन् । जडीबुटीहरूको प्रयोग मात्रानुसार प्रयोग गरिन्छ । अतः परिवारमा भएका वृद्धवृद्धाहरूको सेवा सकेसम्म राम्रोसँग गर्नुपर्दछ । यो याद राखौं कि एक दिन हामी पनि वृद्धवृद्धा हुन्छौं र हामीलाई पनि कसैको सहारा चाहिन्छ । वृद्धवृद्धाको सेवा घरमैं गरौं, वृद्धाश्रम पठाउने कल्पना नगरौं ।
– जिल्ला आयुर्वेद स्वास्थ्य केन्द्र, पर्सा
संसारका सबै जीव, वनस्पति जन्म लिन्छ, बिस्तारै बढ्दै जान्छ र एक दिन अन्त हुन्छ । तीमध्ये मनुष्य पनि एक हो । जन्म हुन्छ, बाल्यावस्था, युवावस्था, प्रौढावस्था र वृद्धावस्था हुँदै व्यक्ति मृत्युसम्म पुग्दछ । एउटा सुखी जीवन बाँच्ने सबैको चाहना हुन्छ र यसको लागि स्वस्थ शरीर, स्वस्थ मन र धनको व्यवस्थामा सबै लागेका हुन्छन् र यी सबैको लागि नै संयुक्त परिवारको व्यवस्था गरिएको थियो, जहाँ बाल्यावस्थादेखि वृद्धावस्थासम्म सुखी जीवन बिताउन परिवारका सबै सदस्य एकार्काको सहयोगी हुन्थ्यो र अहिले पनि केही परिवारमा यस्तो व्यवस्था छ । बदलिंदो समाजमा हाल संयुक्त परिवारको व्यवस्था बिग्रिंदै गएको छ । परिणामस्वरूप केही परिवारका वृद्धवृद्धाहरू कष्टकर जीवन बिताउन बाध्य भइसकेका छन् ।
वृद्धावस्थामा शरीर पनि आप्mनो पहिलेको अवस्थामा जस्तो रहँदैन । शरीरका अङ्गहरू बिस्तारैबिस्तारै कमजोर हुँदै जान्छ । केही अङ्गहरूमा खराबी पनि हुन थाल्छ । विशेषगरी वात रोग, उच्च रक्तचाप, मूत्रसम्बन्धी विकार, अवसाद, मधुमेह जस्ता रोगहरू बढ्दै गएका हुन्छन् । यस अवस्थामा एक्लै बस्न सा¥है कठिन हुन्छ । यस अवस्थामा परिवारका सदस्यहरूको सहयोग र स्नेहको अति नै आवश्यक हुन्छ । वृद्धावस्थामा वृद्धहरूको राम्रोसँग देखभाल र जीवनशैली व्यवस्थापन गर्नु अति नै आवश्यक हुन्छ । यसको लागि वातरोगको लागि नियमित तेल मालिस, अश्वगन्धा चूर्णको सेवन गराउने आयुर्वेदमा उल्लेख छ ।
स्वस्थ जीवनको लागि स्वस्थकारी आहारको धेरै महŒव छ । भोजनको समय, भोजनबीचको अन्तर र भोजनको प्रकार शारीरिक क्षमता र रोगानुसार व्यवस्था गर्नुपर्दछ । किनकि वृद्धावस्थामा हाम्रFे पाचन संस्थान पनि कमजोर भइसकेको हुन्छ ।
भोजन ताजा, सुपाच्य, स्वादिष्ट हुनुपर्दछ । भोजनको बीचको अन्तर कम्तीमा ४ घण्टाको हुनुपर्दछ ।
परस्परविरुद्ध खानेकुरा सँगै दिनुहुँदैन जस्तैः दूध र नुन, दूध र सुन्तला ।
भोजन हलुका हुनुपर्दछ । भोजन भोक लागेपछि मात्र दिनुपर्दछ ।
शरीरका क्रियाकलापहरूमा सन्तुलन बनाइराख्नको लागि उपयुक्त र नियमानुसार निद्राको आवश्यकता पर्दछ । अतः शान्त वातावरणमा सुत्ने व्यवस्था मिलाउनुपर्दछ । उपयुक्त व्यायाम, योग, प्राणायाम, शरीरको सफाइमा ध्यान दिनुपर्दछ । ऋतु अनुसार र रोगानुसार वृद्धवृद्धाहरूको देखभाल र उपचारको व्यवस्था आयुर्वेदमा गरे अनुसार कब्जियत रोगको उपचार निम्न प्रकारले गर्नुपर्दछ किनकि धेरैजसो वृद्धवृद्धा कब्जियत रोगबाट दुःख पाइराखेका हुन्छन् । कब्जियत अर्थात् विवन्ध यो एउटा पाचन संस्थानको आमरोग हो । राम्रोसँग मल त्याग नभएमा मलमा भएका विषाणु, जीवाणु र अन्य द्रव्यहरू शरीरका अन्य भागमा पुग्न थाल्छन् । परिणामस्वरूप रूमेटिज्म, आथ्राइटिस, बवासिर, उच्च रक्तचाप, क्यान्सर जस्ता रोगहरू हुने सम्भावना बढी हुन्छ । अतः कब्जियतको उपचार समयमा नै गर्नुपर्दछ ।
यसको लागि आयुर्वेदमा थुप्रै जडीबुटी जस्तैः अमला, हर्रो, वायविग्गं, सनायपति छन् । जडीबुटीहरूको प्रयोग मात्रानुसार प्रयोग गरिन्छ । अतः परिवारमा भएका वृद्धवृद्धाहरूको सेवा सकेसम्म राम्रोसँग गर्नुपर्दछ । यो याद राखौं कि एक दिन हामी पनि वृद्धवृद्धा हुन्छौं र हामीलाई पनि कसैको सहारा चाहिन्छ । वृद्धवृद्धाको सेवा घरमैं गरौं, वृद्धाश्रम पठाउने कल्पना नगरौं ।
– जिल्ला आयुर्वेद स्वास्थ्य केन्द्र, पर्सा