हावा, पानी, माटो, प्रदूषणका कारण विश्व नै विषादिमय बन्दै गइरहेको छ । मानिसहरूका दैनिक गतिविधिले व्यापक रूपमा प्रकृतिको दोहन भइरहेको छ । सबै कुरा अप्राकृतिक हुँदैछ । प्राकृतिक विविधताले भरिपूर्ण सुन्दर देश नेपालमा योजनाबद्ध विकास र उचित व्यवस्थापन हुन नसक्दा प्रकृतिमाथि नै चुनौती आइलागेको छ । मानिसले प्रयोग गरिरहेको प्लास्टिकले शहर बजारलाई नै कुरूप बनाइरहेको छ । अन्नबाली, तरकारी, फलपूmल सबैमा विषादिको प्रयोगले गर्दा वातावरण नै विषादिमय बनिरहेको छ । खेतीपाती जोगाउन विषादि अनिवार्य भइसकेको छ । खाद्य पदार्थ उत्पादन गर्दा रासायनिक मल र कीटनाशक औषधिको अति प्रयोगले मानिस, पशुपक्षीको स्वास्थ्य दिन प्रतिदिन बिग्रँदै गइरहेको छ । रोगी मानिस नभएको कुनै घर पाइँदैन । खानपानकै कारण नानाथरिका रोगबाट मानिस ग्रसित भइरहेका छन् ।
विषादिरहित कृषि उत्पादन र स्वच्छ वातावरण भएन भने मानिस रोगबाट मुक्त हुन सक्दैन । अन्नबाली, बोटबिरूवाको लागि चाहिने खाद्य तŒव विभिन्न स्रोतबाट प्राप्त गर्न सकिन्छ । जसमध्ये प्राङ्गारिक तथा रासायनिक मल मुख्य हो । हिजोआज कृषिप्रधान देश भनिएको नेपालमा गाई, भैंसी पशुपालन कम भइरहेको छ । व्यावसायिक खेती प्रणाली र पशुपालनले प्राकृतिक कुरालाई भन्दा अप्राकृतिक कुरा बढी रोज्ने गरेको छ । कृषि उत्पादन वृद्धि गर्न प्राङ्गारिक मल (गाइबस्तुको गोबर) छाडेर रासायनिक मल नै प्रयोग गरिंदैछ । फोहरमैलाबाट पनि प्राङ्गारिक मल उत्पादन हुन्छ । तरकारी बाली, अन्नबालीले आपूmलाई चाहिने धेरैजसो खाद्य तŒव माटोबाटै सोसेर लिन्छ । आप्mनो घर आँगनमा तयार गर्न सकिने प्राङ्गारिक मलभन्दा महँगो रासायनिक मल प्रयोग गर्ने चलन बढेको छ । माटोमा अम्लियता बढ्दै गएको छ । माटोको उर्वराशक्ति बचाइराख्न प्राकृतिक प्राङ्गारिक मल अनिवार्य आवश्यकता हुन्छ तर प्राङ्गारिक मल थोरै कृषकहरूले थोरै जमीनमा मात्र प्रयोग गर्दै आएका छन् । बाँकी जमीनमा रासायनिक मल नै प्रयोग हुँदै आएकोले माटोको उर्वराशक्ति दिन प्रतिदिन ¥हास भइरहेको छ । उन्नत तरीकाबाट कम्पोस्ट मल बनाउन सकिन्छ । रासायनिक मलमात्र प्रयोग गरी उत्पादन गरिएको अन्नबाली र तरकारीबालीमा मानिसको शरीरमा आवश्यक पर्ने पौष्टिकता र प्राकृतिक गुणको कमी हुन्छ ।
खाद्यान्न बालीमा रोगबाट जोगाउन विषादि प्रयोग गरिएबाट सो विषादिले मानिसको स्वास्थ्यमा असर पु¥याउने गरेको छ । विषादिरहित कृषि उत्पादन के सम्भव छ ? यसको वैकल्पिक उपाय केही छ ? यसतर्पm अविलम्ब पाइला चाल्न जरूरी छ । कृषि उत्पादन तथा उत्पादकत्व वृद्धि एउटा चुनFैतीपूर्ण विषय बनेको छ । किसानहरूको कोणबाट हेर्दा माटो बिरुवाहरू उम्रने, हुर्कने, फुल्नेफल्ने आधार हो । त्यसैले माटोलाई बाली बिरूवाको खाद्यतŒवहरूको भण्डार तथा उत्पादनको आधार पनि भन्न सकिन्छ । माटोको अवस्था सुधार गर्न सरकारी सम्बन्धित निकायले खासै चिन्ता र चासो लिएको छैन । अर्गानिक, प्राङ्गारिक खेती यतिखेर फेसनजस्तो बनेको छ । थोरै मानिसले मात्र अर्गानिक खाद्यान्न बाली उपयोग गरिरहेका छन् । अर्गानिक खाद्यान्नको बजार भाउ निकै महँगो छ । रासायनिक मल र विषादि प्रयोग गरी उत्पादन गरिएका खाद्यान्न बाली, तरकारी बाली सस्तो छ । देशव्यापी अभियानकै रूपमा अर्गानिक र प्राङ्गारिक खेती प्रणाली अँगाल्नुपर्दछ तबमात्र सार्थक हुन्छ । माटो तथा मलखाद व्यवस्थापनको माध्यमबाट कृषि उत्पादन तथा उत्पादकत्व बढाउने बृहत् उद्देश्य र लक्ष्यका साथ अगाडि बढ्न सके खानपानमा हुने मन्दविषका कारण बढिरहेको रोगी मानिसहरूको सङ्ख्या घटाउन सकिन्छ । खुला सिमानाका कारण भारतबाट भित्रिने रासायनिक मल र विषादि प्रयोग गरिएको खाद्यान्न कसरी नियन्त्रण गर्ने भन्नेतर्पm पनि सम्बन्धित निकाय सचेत हुनुपर्दछ । घरेलु फोहर व्यवस्थापन गरेर कम्पोस्ट मल उत्पादन गरी प्राकृतिक अन्नबाली, तरकारी बाली फलाउन सकिन्छ । माटो जाँच गर्ने प्रयोगशाला मात्र स्थापना गरेर बिग्रँदै गएको माटोको अवस्थामा सुधार गर्न सकिंदैन । कृषि उत्पादनको नारा दिएर हात बाँधेर बसेर विषादिरहित प्राङ्गारिक, अर्गानिक खेतीबाली उत्पादन गर्न सकिंदैन । सम्पूर्ण किसान परिवार खेतीपातीमा जुट्नुपर्दछ । त्यस्तो अवस्था नेपालमा छैन ।
युवाहरूको विदेश पलायन र जनशक्तिको अभाव, कृषिमा हुने लगानीको दाँजोमा निकै कम प्रतिफल मिल्ने हुनाले खेतीयोग्य जमीन बाँझै बसेका छन् । शहरीकरणका नाममा खेतीयोग्य जमीन प्लटिङ भइरहेको छ । अन्नबाली विदेशबाट ठूलो परिमाणमा आयात भइरहेको छ । नेपालमा उत्पादित खाद्यान्नले नेपालीलाई ६ महीना पनि खान नपुग्ने अवस्था छ । खेतबारी बाँझो रहेबाट उजाड देखिन्छ । खेतीपाती नगरिएबाट गाउँघर हराभरा देखिंदैन । यतिखेर कृषिको उत्पादनले समग्र देशको गाह्स्थ्र्य उत्पादनमा टेवा पु¥याउन सकेको छैन । नेपालको कृषि प्रणाली अब निर्वाहमुखी पनि हुन सकेको छैन ।
नेपालमा उत्पादन भएका कफीलगायत रासायनिक मल र रासायनिक विषादिमुक्त क्षेत्रमा उत्पादन भएको हुँदा विश्वबजारमा आकर्षक स्थान पाइरहेको छ । अर्गानिक खेती प्रणाली अभियानका रूपमा गरेर उत्पादन बढाए नेपालका कृषि उत्पादनले विश्व बजारमा स्थान पाउने देखिन्छ । खेतीपातीमा बढ्दो रोगको पकोप र विषादिको अति प्रयोग, विषादिको प्रयोग नगर्दा खेतीपाती नै जोगाउन र फलाउन नसक्ने वातावरण डरलाग्दो बनिरहेको छ । प्रत्येक वर्ष खाद्यान्न आयातमा ८ अर्ब खर्च भइरहेको छ । हरित क्रान्ति प्रविधि भिœयाएर कृषि क्रान्ति गर्ने दिन कहिले आउला ? कृषि उत्पादन बढाउन नसकेपछि कसरी सुखी नेपाली, समृद्ध नेपालको नारा साकार होला ? कृषि पेशा अधिक कष्टकर तथा थुप्रै जोखिम पनि हुने भएकोले रातदिन बगाएको पसिना छिनमै नाश हुने पनि अवस्था छ । नेपालमा कृषि, पशुपालनको राम्रो सम्भावना हुँदाहुँदै पनि कृषि क्ष्Fेत्र उपेक्षित छ । यतिखेर कृषि प्रधान होइन, कृषि दोस्रो विकल्प बनेको छ । नेपालको अर्थतन्त्रमा कृषि क्षेत्रले ठूलो हिस्सा ओगटेको छ भनिन्छ तर व्यवहारमा त्यो देखिंंदैन । कृषिका विभिन्न मिथ्याङ्क सरकारले प्रस्तुत गर्दै आइरहेको छ । सरकारले कृषि क्षेत्रमा गरिरहेको लगानीको प्रतिफल निराशाजनक छ । कृषक र उपभोक्ता बीच बिचौलिया (दलाल)ले खेल्दै आएको भूमिका खतरापूर्ण छ । भौगोलिक परिवेशले उपलब्ध गराएको अवसर, कृषकहरूको ज्ञान, सीप, अनुभव साथै उपलब्ध प्रविधि तथा स्रोत साधनलाई एकीकृत रूपमा संयोजन गर्न सकेमा कृषि क्षेत्रले फडको मार्ने देखिन्छ ।
नेपाल सरकारले आजसम्म लिएको कृषि रणनीति असफल देखिन्छ । नीति बनाइन्छ तर सफल कार्यान्वयन गरिंदैन । नेपालको संविधानले खाद्य सम्प्रभुताको हकलाई मौलिक हकको रूपमा स्थापित गरेको छ तर अधिकांश नेपालीको बिहान खाए बेलुकी के खाने अवस्था छ । खेती गर्ने कृषकको हातमा जमीन छैन । जमीनको वितरण उचित ढङ्गले गर्न र कृषि उत्पादन वृद्धि गर्न १५ वर्षसम्म कुनै जमीन बेच्न नपाइने, खेतीयोग्य जमीन बाँझो राख्न नपाउने ठोस नीति कार्यान्वयन गर्न जरूरी छ । कृषिको आधुनिकीकरण गर्न वैज्ञानिक र क्रान्तिकारी भूमिसुधारमार्पmत कृषिमा परिवर्तन गर्न नितान्त आवश्यक छ । कृषिमा सरकारको तर्पmबाट नारामाथि नारा आएका छन् तर उपलब्धि सन्तोषजनक छैन । शासन व्यवस्थामा आएको परिवर्तनले कृषि क्षेत्रमा कुनै सकारात्मक प्रभाव पार्न सकेको छैन । बहुसङ्ख्यक नेपाली आर्थिक गतिविधिको महŒवपूर्ण हिस्सा रहेको कृषि क्षेत्रलाई कृषि पेशालाई हिमाल, पहाड र तराईमा यन्त्रीकरण, विविधीकरण तथा आधुनिकीकरण वर्तमान समयको माग हो ।
राज्य व्यवस्थाले पहिलो प्राथमिकता कृषि उत्पादनलाई दिनुपर्दछ । मानिसलाई बाँच्न खाद्य सामग्री अति जरूरी छ । जति पैसा कमाएपनि मानिस पैसा खाएर बाँच्न सक्दैन । कृषि उत्पादन भएन, खाद्यान्नको हाहाकार भयो, भोकमरी प¥यो भने गरीब मात्र होइन, धनीहरू पनि भोकभोकै बस्नुपर्दछ । तसर्थ कृषि जस्तो संवेदनशील विषयमा सरकार धनी, गरीब मानिस सबै चिन्तित हुन त्यत्तिकै जरूरी छ । कृषि उत्पादन बढाऔं, विषादिरहित कृषि उत्पादन मात्र उपयोग गरौं । कम्पोस्ट मल प्राङ्गारिक मल मात्र प्रयोग गरौं । सबैको ध्यान कृषि उत्पादन वृद्धिमा केन्द्रित हुनुपर्दछ । कृषि र पर्यावरणबीच अन्योन्याश्रित सम्बन्ध हुन्छ । वातावरण संरक्षण भएन भने कृषि उत्पादन घट्छ । जलवायु परिवर्तनका कारण कृषिलाई ठूलो असर परेको छ । जलवायु परिवर्तनकै कारण कृषिको लागि अतिआवश्यक मित्रजीवको नाश र शत्रुजीवको वृद्धि हुँदै गइरहेको छ । पृथ्वीको तापक्रम वृद्धिका कारण कृषिमा प्रत्यक्ष असर र प्रभाव परिरहेको छ । नयाँनयाँ रोगको प्रकोपले विषादिको प्रयोग बढाउँदै लगेको छ । विषादिरहित कृषि उत्पादन वर्तमान चुनौती हो । विश्वव्यापी चुनौती हो ।
