उमाशङ्कर द्विवेदी
यसै बेला दुःशासन महाबली नकुलसित भिडिहाल्यो र दुर्मुख सहदेवमाथि जाइलाग्यो र बाणको वर्षा गरेर व्यथित पार्न थाल्यो । अनि सहदेवले एउटा बडो तीखो बाण हानेर उनको सारथिलाई मारिहाले । अनि ती दुवै वीरहरू एकार्कामाथि भीषण बाण वर्षा गर्दै पीडित पार्न थाले ।
स्वयम् महाराज युधिष्ठिर शल्यसामु आए । मद्रराज शल्यले उनको धनुषलाई दुई टुक्रा पारिदिए । धर्मराजले छिट्टै अर्को धनुष लिएर मद्रराजलाई बाणहरूले आच्छादित पारिदिए । धृष्टद्युम्न द्रोणाचार्यको सामु आए । द्रोणाचार्य कुपित भएर उनको धनुषलाई तीन टुक्रा पारिदिए तथा एक कालदण्ड समान बडो भीषण बाण हाने, जुन उनको शरीरभित्र छि¥यो । अनि धृष्टद्युम्नले अर्को बाण लिएर चौदह बाण हानेर द्रोणाचार्यजीलाई विधिहाले । यस प्रकारले ती दुवै वीरहरू क्रोधमा भरिएर बडो तुमुल युद्ध गर्न थाले । शङ्खले बडो वेगले सोमदत्तको पुत्र भूरिश्रवामाथि धावा गरेर ‘थाम..थाम..’ भन्दै हाँक दिन थाले । अनि उनले उनको दाहिने पाखुरा खड्गले चुडालिदिए अनि भूरिश्रवाले शङ्खको गलाको हाड र काँधको बीचको हाडमाथि प्रहार गरे । यस प्रकार ती रणोन्मत्त वीरहरूबीच भीषण युद्ध हुन थाल्यो । राजा बाल्हिकलाई संग्राममा देखेर चेदिराज धृष्टकेतु सामुन्ने आए तथा सिंहको समान गर्जना गर्दै उनीमाथि बाण प्रहार गर्न थाले । उनले नौ बाण हानेर राजा बाल्हिकलाई विधिहाले । अनि ती दुवै वीरहरू क्रोधमा भरिएर गर्जना गर्दै एकार्कासित युद्ध गर्न थाले । राक्षसराज अलम्बुषसित त्रूmरकर्मा घटोत्कच भिडिहाले । घटोत्कचले नब्बे बाण हानेर अलम्बुषलाई विधिहाले तथा अलम्बुषले पनि भीमसुवन घटोत्कचलाई घुम्रिएको बाणको तीखो काढाले छियाछिया पारिदिए । महाबली शिखण्डीले द्रोणपुत्र अश्वत्थामामाथि आक्रमण गरे । अनि अश्वत्थामाले तीखो बाणले शिखण्डीलाई विधेर विह्वल पारिदिए । शिखण्डीले पनि एउटा अत्यन्त तीखो बाणबाट द्रोणपुत्रमाथि आक्रमण गरे । यस प्रकार उनीहरूले युद्धभूमिमा एकार्कामाथि थरी थरीका बाण हान्दै युद्ध गर्न थाले ।
सेनानायक विराट भगदत्तसित भिडिहाले र उनीहरूबीच घोर युद्ध हुन थाल्यो । मेघ जसरी पर्वतहरूमाथि वर्षन्छ, त्यसै प्रकार विराटले भगदत्तमाथि बाणको वर्षा गरे र मेघले जसरी सूर्यलाई ढाकिदिन्छ, त्यसरी नै विराटले भगदत्तलाई आप्mनो बाणबाट आच्छादित गरिदिए । आचार्य कृपले केकयराज बृहत्क्षत्रमाथि धावा गरेर आप्mनो बाणले उनलाई ढाकिदिए । ती दुवैले एकार्काको घोडालाई मारेर धनुषलाई काटिदिए र यस प्रकार रथहीन भएर उनीहरू खड्ग युद्ध गर्नको लागि एकार्काको सामुन्ने आइपुगे । त्यस बेला उनीहरूको बडो भीषण र कठोर युद्ध भयो । राजा दु्रपदले जयद्रथमाथि आक्रमण गरे । जयद्रथले तीनवटा बाण हानेर दु्रपदलाई घाइते पारिदिए र दु्रपदले जयद्रथलाई बाणहरूबाट बिधि दिए । तपाईंको पुत्र विकर्णले सुतसोममाथि आक्रमण गरे । दुवैमा घनघोर युद्ध भयो । ती दुवैले एकार्कालाई बाणहरूले बिधिदिए तैपनि ती दुवैमध्ये कसैले पनि पाइला पछि सारेनन् । महारथि चेकितान सुशर्मामाथि जाइलागे तर सुशर्माले भीषण बाण वर्षा गरेर उनलाई अघि बढ्न दिएनन् । अनि चेकितानले पनि भीषण क्रोधमा भरिएर आप्mनो बाण वर्षाबाट सुशर्मालाई आच्छादित पारिदिए । शकुनिले परम पराक्रमी प्रतिविन्ध्यमाथि आक्रमण गरे तर युधिष्ठिरकुमार प्रतिविन्ध्यले आप्mना तीखो बाणले उनलाई छिन्नभिन्न पारिदिए । सहदेवका पुत्र श्रुतकर्माले काम्बोज महारथि सुदक्षिणमाथि आक्रमण गरे । सुदक्षिणले उनलाई आप्mनो बाणले बिधिदिए तैपनि उनी विचलित भएनन् । अनि उनी क्रोधित भएर आप्mनो बाणबाट सुदक्षिणलाई विदीर्ण पार्दै घोर युद्ध गर्न थाले । अर्जुनका पुत्र इरावान सुतायुको सामु आए र उनको घोडालाई मारिदिए । यो देखेर सुतायु कुपित भएर आप्mनो गदाले इरावानको घोडालाई सोतर पारिदिए । अनि ती दुई वीरहरूबीचमा भीषण युद्ध हुन थाल्यो ।
महारथि कुन्तिभोजसित अवन्तिराज विन्द र अनुविन्दको सङ्घर्ष भयो । उनीहरू आआप्mना विशाल वाहिनीहरूका साथ संग्राम गर्न थाले । अनुविन्दले कुन्तिभोजमाथि गदा हाने र कुन्तिभोजले तत्काल नै उनलाई आप्mनो बाणले ढाकिदिए । कान्तिभोजका पुत्रले बाण वर्षाएर विन्दलाई व्यथित पारिदिए र विन्दले उनलाई आप्mनो बाणले विदीर्ण पारिदिए । यस प्रकार उनीहरूबीचमा बडो अद्भुत युद्ध हुन थाल्यो । केकयदेशका पाँच सहोदर राजपुत्र गान्धार देशका पाँच राजकुमारहरूसित युद्ध गर्न थाले । साथै तिनीहरूका सेनाहरू पनि एकापसमा भिडिहाले । तपाईंको पुत्र वीरबाहु राजा विराटका पुत्र उत्तरसित लड्न थाले र उनलाई आप्mनो तीखो बाणबाट विधिदिए । यसै प्रकार उत्तरले पनि तीखा तीखा बाण हानेर त्यस वीरलाई व्यथित पारिदिए । चेदिराजले उलूकमाथि आक्रमण गरेर बाणवर्षा गर्दै उनलाई पीडित पार्न थाले तथा उलूकले पनि तीखा तीखा बाणले विध्न थाले । यस प्रकार एकार्कालाई विदीर्ण गर्दै उनीहरूको बीचमा भीषण युद्ध हुन थाल्यो।
त्यतिबेला जम्मै वीरहरू यसरी उन्मत्त भइरहेका थिए कि कसैले कसैलाई चिन्न सकिरहेका थिएनन् । हात्ती हात्तीको साथ, रथि रथिको साथ, घोडचढी घोडचढीका साथ र पैदल पैदलका साथ भिडेका थिए । यस प्रकार एकार्कासित भिडेर ती योद्धाहरूको बडो दुर्धर्ष र घमासान युद्ध हुन थाल्यो । त्यतिबेला देउता, ऋषि, सिद्ध र चारण त्यहाँ आएर त्यस देवासुर संग्रामको समान भइरहेको घोर युद्ध हेर्न थाले । राजन्, त्यस संग्रामभूमिमा लाखौं पदाति मर्यादा छाडेर युद्ध गरिरहेका थिए । त्यहाँ पिता पुत्रतिर हेर्दैनथे र पुत्रले पितालाई गनिरहेका थिएनन् । यसै प्रकार भाइले भाइलाई, भान्जाले मामालाई, मामाले भान्जालाई र मित्रले मित्रको पर्वाह गरिरहेका थिएनन् । यस प्रकार जब त्यो संग्राम मर्यादाहीन र अत्यन्त भयानक हुन पुग्यो अनि भीष्मको सामु पर्दा नै पाण्डवको सेना थुरथुर हुन पुग्यो । क्रमशः...
यसै बेला दुःशासन महाबली नकुलसित भिडिहाल्यो र दुर्मुख सहदेवमाथि जाइलाग्यो र बाणको वर्षा गरेर व्यथित पार्न थाल्यो । अनि सहदेवले एउटा बडो तीखो बाण हानेर उनको सारथिलाई मारिहाले । अनि ती दुवै वीरहरू एकार्कामाथि भीषण बाण वर्षा गर्दै पीडित पार्न थाले ।
स्वयम् महाराज युधिष्ठिर शल्यसामु आए । मद्रराज शल्यले उनको धनुषलाई दुई टुक्रा पारिदिए । धर्मराजले छिट्टै अर्को धनुष लिएर मद्रराजलाई बाणहरूले आच्छादित पारिदिए । धृष्टद्युम्न द्रोणाचार्यको सामु आए । द्रोणाचार्य कुपित भएर उनको धनुषलाई तीन टुक्रा पारिदिए तथा एक कालदण्ड समान बडो भीषण बाण हाने, जुन उनको शरीरभित्र छि¥यो । अनि धृष्टद्युम्नले अर्को बाण लिएर चौदह बाण हानेर द्रोणाचार्यजीलाई विधिहाले । यस प्रकारले ती दुवै वीरहरू क्रोधमा भरिएर बडो तुमुल युद्ध गर्न थाले । शङ्खले बडो वेगले सोमदत्तको पुत्र भूरिश्रवामाथि धावा गरेर ‘थाम..थाम..’ भन्दै हाँक दिन थाले । अनि उनले उनको दाहिने पाखुरा खड्गले चुडालिदिए अनि भूरिश्रवाले शङ्खको गलाको हाड र काँधको बीचको हाडमाथि प्रहार गरे । यस प्रकार ती रणोन्मत्त वीरहरूबीच भीषण युद्ध हुन थाल्यो । राजा बाल्हिकलाई संग्राममा देखेर चेदिराज धृष्टकेतु सामुन्ने आए तथा सिंहको समान गर्जना गर्दै उनीमाथि बाण प्रहार गर्न थाले । उनले नौ बाण हानेर राजा बाल्हिकलाई विधिहाले । अनि ती दुवै वीरहरू क्रोधमा भरिएर गर्जना गर्दै एकार्कासित युद्ध गर्न थाले । राक्षसराज अलम्बुषसित त्रूmरकर्मा घटोत्कच भिडिहाले । घटोत्कचले नब्बे बाण हानेर अलम्बुषलाई विधिहाले तथा अलम्बुषले पनि भीमसुवन घटोत्कचलाई घुम्रिएको बाणको तीखो काढाले छियाछिया पारिदिए । महाबली शिखण्डीले द्रोणपुत्र अश्वत्थामामाथि आक्रमण गरे । अनि अश्वत्थामाले तीखो बाणले शिखण्डीलाई विधेर विह्वल पारिदिए । शिखण्डीले पनि एउटा अत्यन्त तीखो बाणबाट द्रोणपुत्रमाथि आक्रमण गरे । यस प्रकार उनीहरूले युद्धभूमिमा एकार्कामाथि थरी थरीका बाण हान्दै युद्ध गर्न थाले ।
सेनानायक विराट भगदत्तसित भिडिहाले र उनीहरूबीच घोर युद्ध हुन थाल्यो । मेघ जसरी पर्वतहरूमाथि वर्षन्छ, त्यसै प्रकार विराटले भगदत्तमाथि बाणको वर्षा गरे र मेघले जसरी सूर्यलाई ढाकिदिन्छ, त्यसरी नै विराटले भगदत्तलाई आप्mनो बाणबाट आच्छादित गरिदिए । आचार्य कृपले केकयराज बृहत्क्षत्रमाथि धावा गरेर आप्mनो बाणले उनलाई ढाकिदिए । ती दुवैले एकार्काको घोडालाई मारेर धनुषलाई काटिदिए र यस प्रकार रथहीन भएर उनीहरू खड्ग युद्ध गर्नको लागि एकार्काको सामुन्ने आइपुगे । त्यस बेला उनीहरूको बडो भीषण र कठोर युद्ध भयो । राजा दु्रपदले जयद्रथमाथि आक्रमण गरे । जयद्रथले तीनवटा बाण हानेर दु्रपदलाई घाइते पारिदिए र दु्रपदले जयद्रथलाई बाणहरूबाट बिधि दिए । तपाईंको पुत्र विकर्णले सुतसोममाथि आक्रमण गरे । दुवैमा घनघोर युद्ध भयो । ती दुवैले एकार्कालाई बाणहरूले बिधिदिए तैपनि ती दुवैमध्ये कसैले पनि पाइला पछि सारेनन् । महारथि चेकितान सुशर्मामाथि जाइलागे तर सुशर्माले भीषण बाण वर्षा गरेर उनलाई अघि बढ्न दिएनन् । अनि चेकितानले पनि भीषण क्रोधमा भरिएर आप्mनो बाण वर्षाबाट सुशर्मालाई आच्छादित पारिदिए । शकुनिले परम पराक्रमी प्रतिविन्ध्यमाथि आक्रमण गरे तर युधिष्ठिरकुमार प्रतिविन्ध्यले आप्mना तीखो बाणले उनलाई छिन्नभिन्न पारिदिए । सहदेवका पुत्र श्रुतकर्माले काम्बोज महारथि सुदक्षिणमाथि आक्रमण गरे । सुदक्षिणले उनलाई आप्mनो बाणले बिधिदिए तैपनि उनी विचलित भएनन् । अनि उनी क्रोधित भएर आप्mनो बाणबाट सुदक्षिणलाई विदीर्ण पार्दै घोर युद्ध गर्न थाले । अर्जुनका पुत्र इरावान सुतायुको सामु आए र उनको घोडालाई मारिदिए । यो देखेर सुतायु कुपित भएर आप्mनो गदाले इरावानको घोडालाई सोतर पारिदिए । अनि ती दुई वीरहरूबीचमा भीषण युद्ध हुन थाल्यो ।
महारथि कुन्तिभोजसित अवन्तिराज विन्द र अनुविन्दको सङ्घर्ष भयो । उनीहरू आआप्mना विशाल वाहिनीहरूका साथ संग्राम गर्न थाले । अनुविन्दले कुन्तिभोजमाथि गदा हाने र कुन्तिभोजले तत्काल नै उनलाई आप्mनो बाणले ढाकिदिए । कान्तिभोजका पुत्रले बाण वर्षाएर विन्दलाई व्यथित पारिदिए र विन्दले उनलाई आप्mनो बाणले विदीर्ण पारिदिए । यस प्रकार उनीहरूबीचमा बडो अद्भुत युद्ध हुन थाल्यो । केकयदेशका पाँच सहोदर राजपुत्र गान्धार देशका पाँच राजकुमारहरूसित युद्ध गर्न थाले । साथै तिनीहरूका सेनाहरू पनि एकापसमा भिडिहाले । तपाईंको पुत्र वीरबाहु राजा विराटका पुत्र उत्तरसित लड्न थाले र उनलाई आप्mनो तीखो बाणबाट विधिदिए । यसै प्रकार उत्तरले पनि तीखा तीखा बाण हानेर त्यस वीरलाई व्यथित पारिदिए । चेदिराजले उलूकमाथि आक्रमण गरेर बाणवर्षा गर्दै उनलाई पीडित पार्न थाले तथा उलूकले पनि तीखा तीखा बाणले विध्न थाले । यस प्रकार एकार्कालाई विदीर्ण गर्दै उनीहरूको बीचमा भीषण युद्ध हुन थाल्यो।
त्यतिबेला जम्मै वीरहरू यसरी उन्मत्त भइरहेका थिए कि कसैले कसैलाई चिन्न सकिरहेका थिएनन् । हात्ती हात्तीको साथ, रथि रथिको साथ, घोडचढी घोडचढीका साथ र पैदल पैदलका साथ भिडेका थिए । यस प्रकार एकार्कासित भिडेर ती योद्धाहरूको बडो दुर्धर्ष र घमासान युद्ध हुन थाल्यो । त्यतिबेला देउता, ऋषि, सिद्ध र चारण त्यहाँ आएर त्यस देवासुर संग्रामको समान भइरहेको घोर युद्ध हेर्न थाले । राजन्, त्यस संग्रामभूमिमा लाखौं पदाति मर्यादा छाडेर युद्ध गरिरहेका थिए । त्यहाँ पिता पुत्रतिर हेर्दैनथे र पुत्रले पितालाई गनिरहेका थिएनन् । यसै प्रकार भाइले भाइलाई, भान्जाले मामालाई, मामाले भान्जालाई र मित्रले मित्रको पर्वाह गरिरहेका थिएनन् । यस प्रकार जब त्यो संग्राम मर्यादाहीन र अत्यन्त भयानक हुन पुग्यो अनि भीष्मको सामु पर्दा नै पाण्डवको सेना थुरथुर हुन पुग्यो । क्रमशः...