पितृपक्षमा मिथिलाञ्चलमा प्रचलित व्यवहार

डा. बासुदेवलाल दास, पीएच.डी.
सहप्राध्यापक, इतिहास विभाग
ठाकुरराम बहुमुखी क्याम्पस, वीरगंज
    सनातन हिन्दू धार्मिक मान्यता अनुसार सन्तान अर्थात् खासगरी पुत्रको जन्म भएपछि व्यक्ति पितृऋणबाट उऋण हुने भनिन्छ । मातापिताले आप्mनो सन्तानलाई पालनपोषण गरे जस्तै पुत्र सन्तानले पनि मातापिताको जीवनकालमा पालनपोषण गर्ने एवं देहान्त भएपछि अन्त्येष्टि र श्राद्धकर्म इत्यादि सम्पन्न गर्ने भन्ने मान्यता हाम्रो पितृसत्तात्मक समाजमा रहेको छ । संस्कृतमा एउटा प्रचलित रहेको उक्ति ‘अपुत्रस्य गतिर्नास्ति’ अनुसार जसका पुत्र हुँदैनन्, त्यसको गति हुँदैन, अर्थात् पितृको सुगति गर्ने पुत्र नै हुन्छन् । आज हामी यस पृथ्वीमा छौं, यसमा हाम्रा मातापिताको नै कृपा रहेको छ । हाम्रा मातापिताले हामीलाई जन्म दिनुभएको हो । व्यक्तिको देहान्त भएपछि उनलाई पितृको संज्ञा दिइन्छ । यसरी आप्mना पितृहरूप्रति कृतज्ञ हुनु हाम्रो परम कर्तव्य हुन आउँछ । प्राच्य चिन्तकहरूले आप्mना पितृहरूप्रति कृतज्ञता प्रकट गर्दै तथा उनीप्रति श्रद्धाभाव राख्दै उनीहरूका लागि प्रत्येक दिन जलाञ्जलि अर्पण गर्ने विधान गरेका छन् । अञ्जलिद्वारा जल चढाउने विधिलाई अर्को शब्दमा तर्पण पनि भनिन्छ । यस प्रकार, सक्ने व्यक्तिले दैनिकरूपमा आप्mना पितृहरूलाई तर्पण गर्दछन् । अर्कोतिर, सांसारिक क्रियाकलाप एवं गृहस्थ जीवनको कार्य व्यस्तताले गर्दा दैनिकरूपमा तर्पण गर्न नसकिने अवस्था पनि आउँदछ । यस कारण वर्षभरिमा एक पक्षको अवधिमा भएपनि आप्mना पितृहरूलाई तर्पण गर्नुपर्ने धार्मिक विधान बनाइएको छ । यसका लागि आश्विन महिनाको कृष्णपक्षलाई तोकिएको छ, जसलाई अर्को शब्दमा ‘पितृपक्ष’ भनेर अभिहित गरिएको छ।
    आश्विन महिनाको कृष्णपक्षलाई ‘पितृपक्ष’ र शुक्लपक्षलाई ‘दुर्गापक्ष’ भनिन्छ । पितृपक्षमा मिथिलाञ्चलको क्षेत्रमा मुख्यरूपले तीनवटा व्यवहार समाजमा प्रचलित रहेको देखा पर्दछ । पहिलो, तर्पण गर्नु, दोस्रो, पार्वण गर्नु र तेस्रो, जितिया पर्व । यसमध्ये जितिया पर्व भनेको आश्विन कृष्ण अष्टमी तिथिमा महिलावर्गले निराहार व्रत गर्ने तथा यस अवसरमा जितवाहन देवताका साथै दिवङ्गता महिला–पितृवर्गप्रति नैवेद्य अर्पण गर्ने हो । अर्कोतिर, तर्पण र पार्वण भनेको पुरुषवर्गद्वारा गरिने आप्mना पितृवर्गप्रतिको श्रद्धाभाव व्यक्त गर्ने कार्य हो । तर्पण कार्यमा कुशका साथ हातमा तील–जल लिएर पितृहरूलाई जलाञ्जलि दिइने गरिन्छ । पार्वण भनेको एक प्रकारको श्राद्ध हो, जसमा पिण्डदान गर्ने कार्य गरिन्छ ।
    तर्पणमा आवश्यक पर्ने कुश भाद्र महिनाको अमावस्या तिथि जसलाई ‘कुशोत्पाटनी अमावस्या’ अथवा कुशेऔंसी पनि भनिन्छ, त्यस दिन नै उखालेर ल्याइन्छ । यसमा विचारणीय कुरो के हुन्छ भने जसका पिता जीवित हुन्छन्, त्यो व्यक्ति कुश उखाल्ने तथा तर्पण गर्न योग्य हुँदैन । कुश उखाल्ने व्यक्तिका पिताको देहान्त भएको हुनुपर्दछ, साथै यसरी पिताको देहान्त भएको एक वर्ष बितेकोसमेत हुनुपर्दछ । अर्थात् पिताको देहान्त भएको तिथिको एक वर्ष पुग्ने दिनमा गरिने एकोद्दिष्ट–श्राद्धको पिण्डदान गरिसकेको हुनुपर्दछ । मिथिलाञ्चलमा तर्पणको विधिवत् आरम्भ भाद्र महिनाको पूर्णिमा तिथिका दिन नै हुन्छ, जुन दिन अगस्त्य मुनि तथा उनकी पत्नी लोपामुद्रालाई जलाञ्जलि दिएर तर्पण कार्यको आरम्भ गरिन्छ । यस दिन कुशको प्रयोग गरिंदैन, अपितु खढको पूmल जसलाई काशपुष्प वा ‘फुलकी’ भनिन्छ, काँक्रो फल र सुपारी तथा सिक्का साथ जलाञ्जलि दिइन्छ । यस दिनको काँक्रो फल, सुपारी र सिक्का पुरोहितलाई दान गरिन्छ । यसको भोलिपल्ट अर्थात् आश्विन महिनाको कृष्णपक्षको प्रतिपदा तिथिका दिनदेखि पितृ–तर्पण आरम्भ हुन्छ । यस दिनदेखि कुशको प्रयोग गरिन्छ । यस दिनदेखि अर्थात् आश्विन कृष्ण प्रतिपदा तिथिदेखि यस पक्षको अमावस्या तिथिसम्मको अवधिलाई पितृपक्ष भनिन्छ । यस पितृपक्षमा दैनिकरूपमा तर्पण गरिन्छ । यसरी तर्पण गर्दा सर्वप्रथम देव–तर्पण भनेर देवताहरूलाई जलाञ्जलि अर्पण गरिन्छ, जस अन्तर्गत ब्रह्मा, विष्णु, रुद्र, प्रजापति, यक्ष, नाग, गन्धर्व, अप्सरा, असुर, त्रूmर, सर्प, सुपर्ण, जृम्भक, खग, विद्याधार, जलाधार, आकाशगामी, निराधार इत्यादिका प्रति मन्त्रोच्चारणसहित जल चढाइन्छ । यसपछि सनकादि अन्तर्गत सनक, सनन्दन, सनातन, कपिल आदिलाई जल अर्पण गरिन्छ । त्यसपछि ऋषि–तर्पण अन्तर्गत मरीचि, अत्रि, अङ्गिरा, पुलस्त्य, पुलह, क्रतु, प्रचेता, वशिष्ठ, भृगु, नारद इत्यादिलाई जलाञ्जलि दिइन्छ । यसरी नै, दिव्य–पितृ–तर्पण अन्तर्गत अग्निष्वात्त, सौम्य, हविष्म, ऊष्मपा, सुकालिन, बर्हिषत्, आज्यपा आदिलाई जल अर्पण गरिन्छ । त्यसपछि यम–तर्पण भनेर चौधवटा यमहरूलाई जलाञ्जलि दिइने गरिन्छ, जस अन्तर्गत यम, धर्मराज, मृत्यु, अन्तक, वैवस्वत, काल, सर्वभूतक्षय, औदुम्बर, दध्न, नील, परमेष्ठिन्, वृकोदर, चित्र र चित्रगुप्तसमेत चौधवटा यम मानिएका छन् । यसरी नै, सबभन्दा पछि पितृ–तर्पण गरिन्छ । पितृ–तर्पण अन्तर्गत पितृपक्ष र मातृपक्षका दिवङ्गत पितृहरूलाई जलाञ्जलि दिइन्छ । यसमा पितृपक्षका पिता, पितामह, प्रपितामह र वृद्धप्रपितामह एवं माता, पितामही, प्रपितामही र वृद्ध प्रपितामहीसमेतलाई गोत्रनामोच्चारणसहित जल चढाइन्छ । त्यसैगरी, मातृपक्ष अन्तर्गत मातामह, प्रमातामह, वृद्ध प्रमातामह तथा मातामही, प्रमातामही र वृद्ध प्रमातामहीप्रति गोत्रनामोच्चारणसहित जलाञ्जलि अर्पण गरिन्छ । यसपश्चात् आप्mना गोत्रमा भइसकेका बन्धु–बान्धवहरूप्रति जल अर्पण गरिन्छ । यसपछि कुश त्याग गरी आपूmले धारण गरेको वस्त्रको भिजेको एउटा किनारालाई निचोरेर त्यही जलद्वारा आप्mना कुलमा उत्पन्न भएका अपुत्र र अपुत्राहरूप्रति जल अर्पण गरिन्छ । अन्त्यमा, भुवन भाष्कर भगवान् सूर्यलाई जल अघ्र्यसहित नमस्कार गरिन्छ । यस प्रकार तर्पण कार्य सम्पन्न हुन्छ । तर्पण गर्दा ध्यान राख्नुपर्ने कुरा के हुन्छ भने यज्ञोपवीत अर्थात् जनै धारण गर्ने व्यक्तिले ब्रह्मादि देव–तर्पण तथा मरीच्यादि ऋषि तर्पण गर्दा यज्ञोपवीतलाई सव्यभावमा तथा सनकादिलाई तर्पण गर्दा नीवितभावमा राख्नुपर्दछ । यसरी नै, दिव्य–पितृ–तर्पणका साथै यम–तर्पण र पितृ–तर्पण गर्दासमेत यज्ञोपवीतलाई भने अपसव्यभावमा राख्नुपर्दछ । अन्त्यमा सूर्यलाई अघ्र्य चढाउँदा पुनः सव्यभावमा यज्ञोपवीत धारण गर्नुपर्दछ । यसमा यज्ञोपवीत दाहिनेतिर रहनु सव्यभाव, देब्रेतिर अपसव्यभाव र घाँटीमा मालाभैंm रहनु नीवितभाव भनाउँदछ ।
    पितृपक्षमा गरिने सबभन्दा महŒवपूर्ण कृत्य भनेको पार्वण–श्राद्ध गर्नु हो । मिथिला क्षेत्रको लोकबोलीमा यसलाई ‘पिरा पारब’ अथवा ‘पिरबारी’ पनि भनिन्छ । पार्वण–श्राद्ध पितृपक्ष अन्तर्गतका तिथिहरूमा नै गरिन्छ । यसमा विचारणीय कुरो के हो भने जुन तिथिका दिन पिताको देहान्त भएको हुन्छ, त्यही तिथिका दिन पारेर पार्वण–श्राद्ध गर्नुपर्दछ । कुनै कारणवश सोही तिथिका दिन यो गर्न सकिएन भने तथा यसका साथै तिथि अज्ञात हुने वा छुटफुट हुने जति सबैका लागि भने पक्षको अन्तिम तिथि अर्थात् अमावस्या तिथिका दिन पार्वण–श्राद्ध गर्नुपर्ने भनिन्छ । मिथिला क्षेत्रको समाजमा कतिपय व्यक्तिले यो पार्वण–श्राद्ध गरिसकेपछि तर्पण–कार्य पनि समाप्त गर्ने गरेका पाइन्छन् । परन्तु, पार्वण–श्राद्ध गरिसकेको भए तापनि तर्पण–कार्य भने पितृपक्षभरि नै गर्नुपर्ने विधान रहेको भनिन्छ ।
    पार्वण–श्राद्ध गर्ने कर्ताले श्राद्धको तिथिको एक दिन पहिले क्षौरकर्म गर्नुपर्दछ । क्षौरकर्मलाई अर्को शब्दमा ‘नौहकेश’ पनि भनिन्छ, जस अन्तर्गत कपाल–मुण्डन र नङहरू काटिने गरिन्छ । यस दिन कर्ता एकभुक्त बस्दछन् अर्थात् एकपटक मात्र र त्यो पनि सूर्यास्त हुनुभन्दा पहिलेको समयमा नै भोजन गर्दछन् । यस दिनको भोजनमा उसिना, मुसुरो, कोदो, बेसार, तेल आदि अशुद्ध मानिएका पदार्थको प्रयोग गरिंदैन । भोलिपल्ट श्राद्धको तिथिका दिन अपराह्न अर्थात् दिनको बाह्र बजेपछिको समयमा पिण्डदान गरिन्छ । पिण्डको लागि सम्भव भए जौ अन्नको पीठो, अन्यथा चामलको पीठो आवश्यक हुन्छ । यसका साथै पिण्डदान कर्मका लागि चाहिने अन्य सामग्रीहरूमा कटहरको पात, कुश, गङ्गाजल, गङ्गोट (गङ्गा नदीको माटो), पञ्चगव्य, तील, मधु, मखान, केराउ, काँचो केरा इत्यादि आवश्यक हुन्छन् । कर्ता दक्षिणाभिमुख बसेर सङ्कल्पसहित वैदिक विधिपूर्वक पिण्डदान गर्दछन् । यस दिनको अर्थात् पार्वण–श्राद्धको पिण्डदान अन्तर्गत पिता, पितामह, प्रपितामह गरी पितृपक्षका तीन र मातामह, प्रमातामह, वृद्धप्रमातामह गरी मातृपक्षका तीन गरी जम्मा छवटा पिण्डदान गरिन्छ । कर्म समाप्त भएपछि ब्राह्मण–भोजन गराएर कर्ताले भोजन गर्दछन् । पार्वण–श्राद्ध गरेको दिन कर्ताले एकभुक्त भोजन गर्दछन् । यसरी यो पार्वण–श्राद्ध कार्य सम्पन्न हुन्छ ।
    यस प्रकार, मिथिलाञ्चल क्षेत्रमा पितृपक्षमा एकातिर पुरुषवर्गद्वारा तर्पण र पार्वण गरेर पितृहरूप्रति श्रद्धाभाव व्यक्त गरिन्छ भने महिलावर्गद्वारा जितिया पर्वको अवसरमा महिला पितृवर्गप्रति नैवेद्य चढाएर श्रद्धाभाव व्यक्त गरिन्छ । सन्तान भनेका छोरा र छोरी दुवै हुन् । आप्mना पितृवर्गप्रति कृतज्ञता व्यक्त गर्नु सबैको धर्म हो । यस भावनाको प्रतिपादन मिथिला क्षेत्रमा यसरी भएको पाइन्छ ।