महँगो ऊर्जाले सुस्त आर्थिक विकासको गति

विश्वराज अधिकारी
    ऊर्जा र आर्थिक विकासबीच नङ र मासुजस्तो सम्बन्ध हुन्छ । जुन देशले ऊर्जा सस्तो पार्न सकेको छ, त्यसले तीव्र गतिमा आर्थिक विकास गरेको छ । विश्व परिस्थितिले त्यही भन्छ । यस आधुनिक युगमा हरेक कार्य सञ्चालनको लागि ऊर्जा आवश्यक हुने तथ्य अब नौलो रहेन । केवल उद्योग र यातायातका लागि मात्र ऊर्जा बढी आवश्यक हुने मान्यता पनि अब रहेन । घर, भान्सा, बाथरूम (गिजर, हिटर) आदि स्थानमा समेत ऊर्जाको प्रयोग आवश्यक हुन पुगेको छ । यो हामी सबैले देखेको भोगेको तथ्य हो । दाँत माज्ने ब्रश पनि बिजुलीले चल्छन, आजभोलि ।
    स्थिति एकातिर यस्तो छ भने नेपालमा ऊर्जा दिन प्रतिदिन महँगो हुँदै गएको छ । नेपालमा ऊर्जाको आपूर्ति न सरल तुल्याउन सकिएको छ, न सस्तो पार्न सकिएको छ । उल्टो ऊर्जाका लागि पेट्रोलियम पदार्थमाथि निर्भरता झन्झन् बढ्दै गएको छ । नेपालमा ऊर्जाका लागि विभिन्न स्रोत उपयोग गर्न सकिएको छैन । कमजोर आर्थिक अवस्था भएको व्यक्तिको लागि ऊर्जा (खाना पकाउने ग्याँस) खरिद असम्भव हुन पुगेको छ । नेपालमा गरिबी वृद्धि गराउन महँगो ऊर्जा पनि जिम्मेवार छ । हुन पनि सामान्य आर्थिक अवस्था भएको व्यक्ति वा परिवारले आम्दानीको ठूलो हिस्सा ऊर्जा खरिदमा खर्च गर्नुपरिरहेको छ ।
    नेपालमा यातायातका लागि मात्र होइन, खाना पकाउनका लागिसमेत पेट्रोलियम पदार्थमाथि लगभग पूर्णरूपमा निर्भर हुनुपर्ने स्थिति छ । सामान्य परिवारले खान पकाउनका लागि बिजुली प्रयोग गर्न सक्ने स्थिति नै छैन, किनभने बिजुली महँगो छ । ‘नेचुरल ग्याँस’, सौर्य ऊर्जा, विन्ड मिल, फोसिल प्mयुल, जल विद्युत् आदिको सस्तो र व्यापक मात्रामा उत्पादन र उपयोग त के उत्पादन नै गर्न सकिएको छैन ।
    पेट्रोलियम पदार्थप्रति हामी अति निर्भर हुँदै गएको स्थितिमा पनि हामीले पेट्रोलियम पदार्थको विकल्प खोज्न सकिरहेका छैनौं । वा त्यतातिर ध्यान दिएका छैनौं । जल विद्युत्का लागि आवश्यक जलस्रोत नेपालमा पर्याप्त मात्रामा उपलब्ध भए तापनि हामीले आवश्यक मात्रामा जल विद्युत् उत्पादन गर्न सकेका छैनौं । प्राकृतिकरूपमा उपलब्ध जलस्रोतको ठूलो परिमाणमा र सस्तो किसिमले उत्पादन गर्ने हो भने ऊर्जालाई सस्तो पार्न सकिन्छ । ऊर्जा सस्तो भएमा उत्पादन लागत कम भएर जान्छ । उत्पादन लागत सस्तो भएमा हामीले राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारबाट निकै लाभ उठाउन सक्छौं । साथै मुलुकभित्र, जीवन लागत (ीष्खष्लन ऋयकतक) पनि अहिलेको भन्दा धेरै सस्तो पार्न सक्छौं । ऊर्जा महँगो भएको कारणले अहिले जीवन लागत ज्यादै महँगो छ । ज्यादै विपन्न परिवारका लागि नेपालमा जीवनयापन ज्यादै महँगो र कठिन हुन पुगेको छ ।
    ऊर्जाका लागि हामी पेट्रोलियम पर्दाथमाथि अति निर्भर हुँदै गएका छौं । यो एक किसिमको बाध्यता त छ नै, अर्को बाध्यता पनि छ । त्यो हो ऊर्जाका लागि हामी पूर्णरूपमा भारतमाथि निर्भर भएका छौं । दैशभित्र नै विभिन्न स्रोतहरूबाट कसरी ऊर्जा प्राप्त गर्ने विषयमा हामीले न गहन अध्ययन, न अनुसन्धान नै गरेका छौं । ऊर्जाको क्षेत्रमा हाम्रो अध्ययन र अनुसन्धान फितलो छ । त्यता हाम्रो ध्यान पुगेको छैन । यो विषयलाई महŒव नै दिएका छैनौं । हाम्रो बढी समय कलह, विग्रह, सङ्घर्ष, विरोध, द्वन्द्व आदिमा नै खर्च हुन्छ । यी विषय हाम्रो जीवनको अति आवश्यक तŒव हुन पुगेका छन् । लामो समयसम्म हामी शान्त भएर किन बस्न सक्दैनौं होला ?
    ऊर्जाका लागि हामी पेट्रोलियम पदार्थमाथि दिन प्रतिदिन अति निर्भर हुँदै गएको छौं भने अर्कोतिर विकसित मुलुकहरू पेट्रोलियम पदार्थको तीव्र किसिमले विकल्प खोजिरहेका छन् ।  पेट्रोलियम पदार्थको प्रयोग (खासगरी सवारीका साधनहरूमा) गर्दा ठूलो मात्रामा कार्बन उत्पादन भएर स्वास्थ्यलाई हानि पु¥याउने हुनाले विकसित देशहरू ‘सफा ऊर्जा’ वा पुनर्नवीकरणीय ऊर्जा (च्भलभधबदभि भ्लभचनथ) को विकास एवं खोजीमा लागिपरेका छन् । त्यस क्षेत्रमा व्यापक अनुसन्धान गरिरहेका छन् । खर्च पनि उत्तिकै गरिरहेका छन्।
    स्वीडेनको ट्रक, बस, निर्माण सामग्री, औद्योगिक औजार बनाउने एउटा कम्पनी भल्भोले सन् २०१९ पछि केवल बिजुलीले चल्ने र हाइब्रिड कार मात्र उत्पादन गर्ने घोषणा गरेको छ । फ्रान्सले सन् २०४० देखि देशभित्र पेट्रोल र डिजेलले चल्ने कारहरूको बिक्रीमा प्रतिबन्ध लगाउने घोषणा गरेको छ । पेट्रोल र डिजेलको प्रयोगले वायु प्रदूषित भएर जनस्वास्थमा नराम्रो असर परेकोले यसको विकल्प खोज्नुपरेको र विकल्प स्वरूप पुनर्नवीकरणीय ऊर्जाको प्रयोगमा जोड दिनुपरेको फ्रान्सका अधिकारीहरूले बताएका छन् ।
    यसैगरी नर्वे जसले संसारभरिमा  सर्वाधिक ‘विद्युतीय कार’ उपयोग गर्छ, सन् २०२५ सम्म केवल विद्युतीय कार वा ‘प्लग–इन हाइब्रिड कार’ प्रयोग गर्ने योजना रहेको बताएको छ ।
    निदरल्यान्ड्सले पनि सन् २०२५ देखि डिजेल र पेट्रोलले चल्ने कारहरूको बिक्रीमा प्रतिबन्ध लगाउने विचार व्यक्त गरेको छ । सन् २०३० देखि डिजेल र पेट्रोलले चल्ने कारहरू प्रयोग न गर्ने योजना जर्मनीको पनि रहेको छ ।
    संयुक्त राज्य अमेरिकाको धनी राज्यहरूमध्ये एक क्यालिफोर्नियाले सन् २०४५ पछि राज्यलाई कार्बन मुक्त पार्ने घोषणा गरेको छ । त्यस अवधिपछि राज्यमा डिजेल र पेट्रोलले होइन, पुनर्नवीकरणीय ऊर्जाले चल्ने गाडीहरू मात्र चल्ने दृढता व्यक्त गरेको छ ।
    भारतले संसारकै सर्वाधिक दोस्रो वायु प्रदूषित शहरको रूपमा चर्चित दिल्ली शहरमा सन् २०३० देखि केवल बिजुलीले चल्ने कारहरू मात्र प्रयोग गर्ने योजना रहेको उल्लेख गरेको छ । 
    विश्वका अनेकौं राष्ट्र वायुलाई अति प्रदूषित तुल्याउने डिजेल र पेट्रोलको विकल्पको खोजीमा लागिपरेका छन् भने हामी उल्टो डिजेल र पेट्रोलमा अति निर्भर हुँदै गएका छौं । यो तथ्यले हामी आर्थिक विकासको मामिलामा कति पछाडि छौं भन्ने कुरा छर्लङ्ग पार्दैन ?
    जल स्रोतमा धनी भए तापनि हामीले पर्याप्त मात्रमा जल विद्युत् उत्पादन गर्न सकेका छैनौं ।
    ऊर्जा सस्तो नपारेसम्म हामीले गरीबीबाट मुक्ति पाउनु सम्भव छैन । महँगो ऊर्जाले हामीलाई गरीबीको दुष्चक्रबाट बाहिर आउन दिइरहेको छैन । यातायात, उद्योग, व्यापार, व्यवसाय, गृहस्थी, जुनसुकै क्षेत्रमा हामीले सस्तोमा ऊर्जा प्रयोग गर्न पाएका छैनौं ।
    ऊर्जा आर्थिक विकासको मेरुदण्ड हो । ऊर्जा सस्तो मात्र होइन, सर्वसुलभ हुन पनि उत्तिकै आवश्यक छ ।
    अबको समयमा नेपालले ऊर्जालाई कसरी सस्तो पार्न सकिन्छ भन्नेतर्फ बढी ध्यान दिन आवश्यक छ । यस क्षेत्रमा गहन अध्ययन एवं अनुसन्धान गर्न आवश्यक छ ।
    पहाडी क्षेत्रहरूमा सजिलै जल विद्युत् सस्तोमा उत्पादन गर्न सकिन्छ । साना साना जल विद्युत् उत्पादन केन्द्रहरूबाट सजिलै जलविद्युत् उत्पादन गर्न सकिन्छ । तराई क्षेत्रमा भने बायो–इर्नजी वा बायो प्mयुल उत्पादन गर्न सकिन्छ । यसैगरी जैविक अवशेषबाट पनि ऊर्जा उत्पादन गर्न सकिन्छ ।
    सम्भावना धेरै छ । मुख्य कुरा दृढतापूर्वक लाग्नुप¥यो । मुलुकमा शान्ति हुनुप¥यो । जनतामा सङ्घर्षको होइन, आर्थिक विकासको भोक जाग्नुप¥यो । विकासप्रतिको भोकले आपसे आप समृद्धितर्फ डो¥याउँछ । कलहले भने कष्ट र गरीबीतिर ।
          बपयगतष्थिब२नmबष्।िअयm