अन्तर्यात्रा विज्ञानको प्रयोगले चित्तलाई राग–द्वेषबाट मुक्त गर्छ। यस्तो भएपछि न कसैसँग प्रीति हुन्छ र न बैर । सबैप्रति समान भाव हुन्छ। अन्तश्चेतनाले सहजै सबैसँग आप्mनोपनको आनन्द अनुभव गर्छ। निन्दा र स्तुति, बच्चाको तोतेबोली बन्न पुग्छ। यसबाट केही बेरको लागि मनोरञ्जन त हुन्छ, तर यसमा कुनै अर्थगाम्भीर्यको अनुभूति हुँदैन। निन्दा सुनेर न मन खिन्न हुन्छ र स्तुति सुनेर न कुनै प्रसन्नताको अनुभूति हुन्छ।
यस्तो अवस्थामा इन्द्रियहरूले वस्तु, दृश्य अथवा घटनाक्रमसँग परिचय त अवश्य गराउँछ, तर यस परिचयबाट भावनात्मक विक्ष्Fोभ अथवा वैचारिक द्वन्द्वको स्थिति बन्दैन। अन्तश्चेतनामा सतत् यो अनुभूति बनिरहन्छ कि आसक्तिको साथ पाइने ज्ञानले सधैं नै अन्तश्चेतनामा मलको परत जमाउँदै जान्छस जबकि राग–द्वेषविहीन अवस्थामा पाइने ज्ञानले प्रत्येक अवस्थामा योगसाधकको अन्तश्चेतनालाई निर्मल गर्छ ।
यो सर्वविदित छ, चित्त एवं वस्तुको सम्बन्धले नै चित्तलाई वस्तुको ज्ञान दिन्छ । यसको बिना दृश्य वस्तु कुनै एक चित्तको आधीन हुँदैन, किनभने जब त्यो चित्तको विषय बन्दैन, तब त्यस समय त्यस वस्तुको के हुनेछ ? अर्थात् त्यो वस्तु त त्यस समय पनि उपस्थित रहन्छ। यहाँ यो सत्य स्वयम् प्रकट हुन्छ कि चित्त एवं वस्तुको सम्बन्ध भएपछि चित्तलाई वस्तुको ज्ञान हुन्छ, तर यसैको साथ यो पनि स्पष्ट हुन्छ कि चित्तको सत्ता पृथक छ र वस्तुको पृथक। जब चित्त कुनै वस्तुसँग सम्बन्धित हुँदैन, त्यस समय पनि त्यसको अस्तित्व बनिरहन्छ। वस्तुको सत्य र त्यसको सत्तास चित्तको अभावमा बनिरहन्छ।
चित्त एवं वस्तुको सम्बन्धको सूत्रकार महर्षि आप्mनो अघिल्लो सूत्रमा बढी स्पष्टता प्रदान गर्छन्–
तदुपरागापेक्षित्वाच्चित्तस्य वस्तु ज्ञाताज्ञातम्।।४/१७।।
शब्दार्थ– चित्तस्य– चित्तस तदुपरागापेक्षित्वात्– वस्तुको उपराग
(आपूmमा त्यसको प्रतिविम्ब पर्नु)को अपेक्ष्Fा गर्नु हो, यस कारण (उसको द्वारा)स वस्तु– वस्तुस ज्ञाताज्ञातम्– कहिले ज्ञात र कहिले अज्ञात हुन्छ, यो सर्वथा उचित हो।
भावार्थ– चित्तमाथि वस्तुको प्रतिविम्ब पर्दा वस्तुको ज्ञान हुन्छ। यसै कारण वस्तु कहिले ज्ञात हुन्छ र कहिले अज्ञात हुन्छ।
इन्द्रियहरूको सम्पर्कमा जुन वस्तु आउँछ, त्यसको छाया चित्तमा पर्छ। यसैबाट चित्तलाई त्यस वस्तुको ज्ञान हुन्छ । जुन वस्तु इन्द्रियहरूको सम्पर्कमा आउँदैन र जसको छाया चित्तमा पर्दैन, त्यस वस्तुको ज्ञान चित्तलाई हुँदैन। चित्तलाई वस्तुको ज्ञान हुनको लागि त्यसको उपराग (छाया)को अपेक्षा हुन्छ । यसै कारण जब त्यस वस्तुको चित्तमा प्रतिविम्ब पर्छ, अर्थात् इन्द्रियहरूद्वारा चित्तको जब त्यस वस्तुसँग सम्बन्ध बन्दछ, त्यस समय नै त्यो वस्तु उसलाई ज्ञात हुन पुग्छ। यसको विपरीत जुन समय वस्तु चित्तको वृत्तिको विषय बन्दैन अर्थात् त्यो चित्तमा उपरञ्जित हुँदैन, त्यस समय त्यो वस्तु उसको लागि अज्ञात हुन्छ।
यस सूत्रमा साररूपमा मानसिक प्रक्रियाहरूको सार ज्ञान छ। यसलाई सम्पूर्ण मनोविज्ञानको आधारशीलाको रूपमा अनुभव गरिएको छ। आधुनिक मनोविज्ञानको अल्पज्ञान राख्ने पनि परसेप्शन (इन्द्रियबोध), काग्निशन
(मानसिक संज्ञान), इमोशन (भाव प्रक्रिया), थट प्रोसेस (विचार प्रक्रिया) एवं बिहैभियर (व्यवहार)बाट सहजताले परिचित हुन्छ। यी सबलाई यस सूत्रमा प्रसङ्ग वा सन्दर्भमा बुभ्mदा सूत्रको अर्थ अरू प्रकट हुन्छ र सरलताले हामीलाई हाम्रो जीवन प्रक्रियाबारे पनि स्पष्ट हुन्छ ।
अब यसमा सबैभन्दा पहिले परसेप्शन (इन्द्रियबोध)माथि विचार गरौं। बाल्यकालदेखि हामी सबैलाई संसार एवं संसारका सबै वस्तु र दृश्यको परिचय इन्द्रियबाट हुन्छ। जुन हामी देख्छौं, सुन्छौं, छुन्छौं, सुँघ्छौं अथवा चाख्छौं, त्यसैबाट त्यसको अनुभूति पाउँछौं। यस अनुभूतिको आधारमा हामीलाई त्यसमा सुखद् अथवा दुःखद अनुभूति हुन्छ। यसैको आधारमा हामी निर्णय गर्छौं कि हामीले त्यस वस्तुको पुनः अनुभूति पाउनु छ अथवा छैन।
इन्द्रियहरूको बोध अर्थात् परसेप्शनपछि सबै प्रक्रिया काग्निशन
(मानसिक संज्ञान)बाट सम्पन्न हुन्छ। इन्द्रियहरूबाट हामी जुन परिचय पाउँछौं, इन्द्रियहरूद्वारा र आँखीभ्mयालबाट अनुभव हुने वस्तु वा दृश्यको विम्ब हाम्रो मन अथवा चित्तमा बन्दछ। यस विम्बको साथ हाम्रFे पूर्वस्मृति र संस्कारको अनुरूप भाव जोडिन्छ तथा विचारको प्रक्रिया शुरु हुन्छ। चिन्तन, मनन, विश्लेषण, तर्क, अभिरुचि, सुखप्रद अथवा दुःखप्रद अनुभूति सबै यहाँ जोडिन्छन् र तब हामीले त्यस वस्तुको एक ज्ञानात्मक निष्कर्ष पाउँछौं। यस निष्कर्षलाई हामी ज्ञान भन्छौं। यो हाम्रो आप्mनो अनुभव हुन्छ, जसको आधारमा हामी त्यस वस्तुमाथि आप्mनो मत वा विमत प्रकट गर्छौं।
हाम्रो आफन्तद्वारा यस अनुभूत ज्ञानको आधारमा हाम्रो अघिल्लो इमोशन (भाव) एवं थट (विचार) प्रभावित र पोषित हुन्छ। यसैको आधारमा हाम्रो अघिल्लो रुचि विनिर्मित हुन्छ। हाम्रो राग र द्वेष, प्रीति वा बैर, प्रसन्नता अथवा खिन्नता विकसित र विनिर्मित हुन्छ। यस सम्पूर्ण प्रक्रियाको आधारमा हाम्रो बिहैभियर (व्यवहार) विकसित हुन्छ । यस सम्पूर्ण प्रक्रियाको मूलतः दुई मात्र आधार हुन्छन् – (१) परसेप्शन
(इन्द्रियबोध) एवं (२) काग्निशन
(मानसिक संज्ञान अथवा चित्तको ज्ञान) । यिनै दुईका फलश्रुतिहरू हाम्रFे व्यवहारमा प्रकट हुन्छन्।
हाम्रो यो व्यवहार कस्तो छ, हाम्रो चित्तमा जीवन र जगतको समझ र ज्ञान कति विकसित हुन सक्यो र कुन रूपमा विकसित भयो– यसले नै हाम्रो भविष्यको कर्मजाल निर्मित गर्छ र हाम्रFे नयाँ जन्म र जीवनलाई तय गर्छ। यी सबैका पछाडि हुन्छ– हाम्रFे आप्mनो चित्तको अवस्था। के यो परिष्कृत हो अथवा यो अपरिष्कृत हो ? परिष्कृत अवस्थामा हामी राग–द्वेषबाट जोगिन्छौं, जीवन र जगतबाट अनासक्त रहेर कर्म गर्छौं। यस्तो अवस्थामा चित्तमा वस्तुको, दृश्यको अथवा घटनाक्रमको विम्ब त पर्छ, त्यसको स्वरूप र प्रकृतिको ज्ञान पनि हुन्छ, तर त्यसको संस्कार बन्दैन। त्यसको स्मृति गहिरो हुँदैन। त्यसको प्रभाव तत्काल हुन्छ तर दीर्घ स्थायी हुँदैन। यस्तो स्थितिमा हामी कर्मपाश अथवा कर्मबन्धनबाट जोगिरहन्छौं।
यसको विपरीत स्थितिमा अर्थात् चित्तको अपरिष्कृत स्थितिमा चित्त र वस्तुको सम्पर्क– सम्बन्ध, चित्तमा वस्तु ज्ञानको साथ मलिनता र संस्कारहरूलाई पनि जन्म दिन्छ। यसबाट नयाँ कर्म पनि विनिर्मित हुन्छ, जुन नयाँ जन्म या नयाँ जन्महरूको शृङ्खलालाई पनि उत्पन्न गर्छ । त्यसपछि स्थितिको पनि निरन्तरता बनिरहन्छ। यो कहिल्यै थामिंदैन। यस्तो स्थितिमा एकमात्र उपाय हुन्छ, चित्तको परिष्कृति अनवरत बनिरहोस्। चित्त राग–द्वेषबाट मुक्त रहोस्। यस्तो भएमा जुन ज्ञान हुन्छ, त्यो बन्धनको कारणले बन्दैन।
यस्तो अवस्थामा इन्द्रियहरूले वस्तु, दृश्य अथवा घटनाक्रमसँग परिचय त अवश्य गराउँछ, तर यस परिचयबाट भावनात्मक विक्ष्Fोभ अथवा वैचारिक द्वन्द्वको स्थिति बन्दैन। अन्तश्चेतनामा सतत् यो अनुभूति बनिरहन्छ कि आसक्तिको साथ पाइने ज्ञानले सधैं नै अन्तश्चेतनामा मलको परत जमाउँदै जान्छस जबकि राग–द्वेषविहीन अवस्थामा पाइने ज्ञानले प्रत्येक अवस्थामा योगसाधकको अन्तश्चेतनालाई निर्मल गर्छ ।
यो सर्वविदित छ, चित्त एवं वस्तुको सम्बन्धले नै चित्तलाई वस्तुको ज्ञान दिन्छ । यसको बिना दृश्य वस्तु कुनै एक चित्तको आधीन हुँदैन, किनभने जब त्यो चित्तको विषय बन्दैन, तब त्यस समय त्यस वस्तुको के हुनेछ ? अर्थात् त्यो वस्तु त त्यस समय पनि उपस्थित रहन्छ। यहाँ यो सत्य स्वयम् प्रकट हुन्छ कि चित्त एवं वस्तुको सम्बन्ध भएपछि चित्तलाई वस्तुको ज्ञान हुन्छ, तर यसैको साथ यो पनि स्पष्ट हुन्छ कि चित्तको सत्ता पृथक छ र वस्तुको पृथक। जब चित्त कुनै वस्तुसँग सम्बन्धित हुँदैन, त्यस समय पनि त्यसको अस्तित्व बनिरहन्छ। वस्तुको सत्य र त्यसको सत्तास चित्तको अभावमा बनिरहन्छ।
चित्त एवं वस्तुको सम्बन्धको सूत्रकार महर्षि आप्mनो अघिल्लो सूत्रमा बढी स्पष्टता प्रदान गर्छन्–
तदुपरागापेक्षित्वाच्चित्तस्य वस्तु ज्ञाताज्ञातम्।।४/१७।।
शब्दार्थ– चित्तस्य– चित्तस तदुपरागापेक्षित्वात्– वस्तुको उपराग
(आपूmमा त्यसको प्रतिविम्ब पर्नु)को अपेक्ष्Fा गर्नु हो, यस कारण (उसको द्वारा)स वस्तु– वस्तुस ज्ञाताज्ञातम्– कहिले ज्ञात र कहिले अज्ञात हुन्छ, यो सर्वथा उचित हो।
भावार्थ– चित्तमाथि वस्तुको प्रतिविम्ब पर्दा वस्तुको ज्ञान हुन्छ। यसै कारण वस्तु कहिले ज्ञात हुन्छ र कहिले अज्ञात हुन्छ।
इन्द्रियहरूको सम्पर्कमा जुन वस्तु आउँछ, त्यसको छाया चित्तमा पर्छ। यसैबाट चित्तलाई त्यस वस्तुको ज्ञान हुन्छ । जुन वस्तु इन्द्रियहरूको सम्पर्कमा आउँदैन र जसको छाया चित्तमा पर्दैन, त्यस वस्तुको ज्ञान चित्तलाई हुँदैन। चित्तलाई वस्तुको ज्ञान हुनको लागि त्यसको उपराग (छाया)को अपेक्षा हुन्छ । यसै कारण जब त्यस वस्तुको चित्तमा प्रतिविम्ब पर्छ, अर्थात् इन्द्रियहरूद्वारा चित्तको जब त्यस वस्तुसँग सम्बन्ध बन्दछ, त्यस समय नै त्यो वस्तु उसलाई ज्ञात हुन पुग्छ। यसको विपरीत जुन समय वस्तु चित्तको वृत्तिको विषय बन्दैन अर्थात् त्यो चित्तमा उपरञ्जित हुँदैन, त्यस समय त्यो वस्तु उसको लागि अज्ञात हुन्छ।
यस सूत्रमा साररूपमा मानसिक प्रक्रियाहरूको सार ज्ञान छ। यसलाई सम्पूर्ण मनोविज्ञानको आधारशीलाको रूपमा अनुभव गरिएको छ। आधुनिक मनोविज्ञानको अल्पज्ञान राख्ने पनि परसेप्शन (इन्द्रियबोध), काग्निशन
(मानसिक संज्ञान), इमोशन (भाव प्रक्रिया), थट प्रोसेस (विचार प्रक्रिया) एवं बिहैभियर (व्यवहार)बाट सहजताले परिचित हुन्छ। यी सबलाई यस सूत्रमा प्रसङ्ग वा सन्दर्भमा बुभ्mदा सूत्रको अर्थ अरू प्रकट हुन्छ र सरलताले हामीलाई हाम्रो जीवन प्रक्रियाबारे पनि स्पष्ट हुन्छ ।
अब यसमा सबैभन्दा पहिले परसेप्शन (इन्द्रियबोध)माथि विचार गरौं। बाल्यकालदेखि हामी सबैलाई संसार एवं संसारका सबै वस्तु र दृश्यको परिचय इन्द्रियबाट हुन्छ। जुन हामी देख्छौं, सुन्छौं, छुन्छौं, सुँघ्छौं अथवा चाख्छौं, त्यसैबाट त्यसको अनुभूति पाउँछौं। यस अनुभूतिको आधारमा हामीलाई त्यसमा सुखद् अथवा दुःखद अनुभूति हुन्छ। यसैको आधारमा हामी निर्णय गर्छौं कि हामीले त्यस वस्तुको पुनः अनुभूति पाउनु छ अथवा छैन।
इन्द्रियहरूको बोध अर्थात् परसेप्शनपछि सबै प्रक्रिया काग्निशन
(मानसिक संज्ञान)बाट सम्पन्न हुन्छ। इन्द्रियहरूबाट हामी जुन परिचय पाउँछौं, इन्द्रियहरूद्वारा र आँखीभ्mयालबाट अनुभव हुने वस्तु वा दृश्यको विम्ब हाम्रो मन अथवा चित्तमा बन्दछ। यस विम्बको साथ हाम्रFे पूर्वस्मृति र संस्कारको अनुरूप भाव जोडिन्छ तथा विचारको प्रक्रिया शुरु हुन्छ। चिन्तन, मनन, विश्लेषण, तर्क, अभिरुचि, सुखप्रद अथवा दुःखप्रद अनुभूति सबै यहाँ जोडिन्छन् र तब हामीले त्यस वस्तुको एक ज्ञानात्मक निष्कर्ष पाउँछौं। यस निष्कर्षलाई हामी ज्ञान भन्छौं। यो हाम्रो आप्mनो अनुभव हुन्छ, जसको आधारमा हामी त्यस वस्तुमाथि आप्mनो मत वा विमत प्रकट गर्छौं।
हाम्रो आफन्तद्वारा यस अनुभूत ज्ञानको आधारमा हाम्रो अघिल्लो इमोशन (भाव) एवं थट (विचार) प्रभावित र पोषित हुन्छ। यसैको आधारमा हाम्रो अघिल्लो रुचि विनिर्मित हुन्छ। हाम्रो राग र द्वेष, प्रीति वा बैर, प्रसन्नता अथवा खिन्नता विकसित र विनिर्मित हुन्छ। यस सम्पूर्ण प्रक्रियाको आधारमा हाम्रो बिहैभियर (व्यवहार) विकसित हुन्छ । यस सम्पूर्ण प्रक्रियाको मूलतः दुई मात्र आधार हुन्छन् – (१) परसेप्शन
(इन्द्रियबोध) एवं (२) काग्निशन
(मानसिक संज्ञान अथवा चित्तको ज्ञान) । यिनै दुईका फलश्रुतिहरू हाम्रFे व्यवहारमा प्रकट हुन्छन्।
हाम्रो यो व्यवहार कस्तो छ, हाम्रो चित्तमा जीवन र जगतको समझ र ज्ञान कति विकसित हुन सक्यो र कुन रूपमा विकसित भयो– यसले नै हाम्रो भविष्यको कर्मजाल निर्मित गर्छ र हाम्रFे नयाँ जन्म र जीवनलाई तय गर्छ। यी सबैका पछाडि हुन्छ– हाम्रFे आप्mनो चित्तको अवस्था। के यो परिष्कृत हो अथवा यो अपरिष्कृत हो ? परिष्कृत अवस्थामा हामी राग–द्वेषबाट जोगिन्छौं, जीवन र जगतबाट अनासक्त रहेर कर्म गर्छौं। यस्तो अवस्थामा चित्तमा वस्तुको, दृश्यको अथवा घटनाक्रमको विम्ब त पर्छ, त्यसको स्वरूप र प्रकृतिको ज्ञान पनि हुन्छ, तर त्यसको संस्कार बन्दैन। त्यसको स्मृति गहिरो हुँदैन। त्यसको प्रभाव तत्काल हुन्छ तर दीर्घ स्थायी हुँदैन। यस्तो स्थितिमा हामी कर्मपाश अथवा कर्मबन्धनबाट जोगिरहन्छौं।
यसको विपरीत स्थितिमा अर्थात् चित्तको अपरिष्कृत स्थितिमा चित्त र वस्तुको सम्पर्क– सम्बन्ध, चित्तमा वस्तु ज्ञानको साथ मलिनता र संस्कारहरूलाई पनि जन्म दिन्छ। यसबाट नयाँ कर्म पनि विनिर्मित हुन्छ, जुन नयाँ जन्म या नयाँ जन्महरूको शृङ्खलालाई पनि उत्पन्न गर्छ । त्यसपछि स्थितिको पनि निरन्तरता बनिरहन्छ। यो कहिल्यै थामिंदैन। यस्तो स्थितिमा एकमात्र उपाय हुन्छ, चित्तको परिष्कृति अनवरत बनिरहोस्। चित्त राग–द्वेषबाट मुक्त रहोस्। यस्तो भएमा जुन ज्ञान हुन्छ, त्यो बन्धनको कारणले बन्दैन।