गरीबीको कारण ज्ञानको अभाव

विश्वराज अधिकारी
    अनेक साधन र स्रोत भए तापनि दक्षिण एसियाका मुलुकहरू गरिब र साधन–स्रोतको पर्याप्तता नभए तापनि पश्चिमका राष्ट्रहरू धनी हुने कारण धेरै छ । ती धरै कारणहरूमध्ये एउटा महŒवपूर्ण कारण हो, दक्षिण एसियामा ज्ञानको अभाव हुनु । दक्षिण एसियामा ज्ञानको प्रचुर अभाव छ । हामीले जतिसुकै गर्व गरे तापनि, आपूmले आफैलाई हामी महान् छौ भने तापनि, दक्षिण एसिया मात्र होइन, सम्पूर्ण एसिया  नै ज्ञानको क्षेत्रमा पश्चिमभन्दा सयौं वर्ष पछाडि छ । ज्ञानको अभावले गर्दा नै एसियाका मुलुकहरू गरिब भएका हुन्, साधन र स्रोत नभएर होइन । दक्षिण एसियाको आर्थिक जीवन कष्टकर ज्ञानको अभावले गर्दा भएको हो । दक्षिण एसियाका नागरिकहरू पश्चिमी राष्ट्रहरूमा पुग्न हरदम लालायित हुने प्रमुख कारण पनि यस क्षेत्रमा ज्ञान र धनको अभाव हुनु हो । ज्ञानको अभावमा धनको सृजना हुन सक्तैन भन्ने यथार्थमा हामीले अविश्वास गर्न मिल्दैन ।
    सियोदेखि हवाईजहाजसम्म, साबुनदेखि सलाईसम्म, अनि चीनीदेखि चियासम्म, सम्पूर्ण वस्तुको आविष्कार पश्चिमका राष्ट्रहरूमा भएको हो । संसारभरिमा नै, विभिन्न वस्तुहरूको आविष्कार गर्नमा ब्रिटेन, अमेरिका र जर्मनीको स्थान वर्षौंसम्म अग्रणी रह्यो । अहिलेको यो वर्तमान पूँजीवादी युगमा त विभिन्न वस्तु एवं सेवाहरूको अविष्कार गर्नमा केवल अमेरिकाको मात्र वर्चस्व कायम हुन गएको छ ।
    पछिल्लो समयमा युट्युब, फेसबूक, गुगल, ट्युटर, उबरजस्ता उत्कृष्ट प्रविधि युक्त सेवाहरू उत्पादन गरेर अमेरिकाले विश्वलाई एउटा गाउँ वा सानो क्षेत्रमा परिणत गरिदिएको छ । कुनै समयमा एसियाको एउटा मुलुकबाट युरोपको अर्को मुलुकमा (पत्रद्वारा) खबर पुग्न हप्तौ लाग्नेमा अहिले संसारकै एक भागबाट अर्को भागमा (इमलेद्वारा) खबर पुग्न एक मिनेट पनि लाग्दैन । सूचना र प्रविधिको क्षेत्रमा महान् आविष्कारहरू भएका छन् । तर ती अविष्कारमध्ये एउटा पनि दक्षिण एसियामा भएन । सूचना प्रवधिको क्षेत्रमा एकमुस्ट विकास केवल अमेरिकामा भएको हो । यो कारणले पनि अमेरिकालाई अहिलेको यो युगमा ज्ञानको भण्डार मान्ने गरिन्छ । र अमेरिका धनी भएको पनि ज्ञानले हो, स्रोत र साधनहरूको पर्याप्तताले गर्दा भएको होइन ।
    एसियाभरिमा रेलमार्गबाट सर्वाधिक फाइदा उठाउने देश भारत हो । नेटवर्कको आधारमा (६५ हजार किलोमिटरमा फैलिएको) भारतको रेलसेवालाई संसारको नै चौथो ठूलो रेलसेवा मान्ने गरिन्छ । भारतको रेलसेवाले वर्षभरिमा लगभग ८०० करोड यात्रु ओसार्छ । यात्रीहरूलाई गन्तव्यमा पु¥याउने सङ्ख्याको आधारमा भारत संसारकै सर्वाधिक ठूलो रेलसेवा हो । तर यो रेलसेवाको (रेल इन्जनको) विकास ब्रिटेनमा भएको हो, भारतमा होइन । भारतमा उहिले पनि बैलगाडी चल्थ्यो, अहिले पनि त्यहाँको सुदूर ग्रामीण क्षेत्रमा बैलगाडी चल्ने गर्छ । खेतमा हलो चल्छ ।
    भारतको आर्थिक विकासमा अङ्ग्रेजहरूको योगदान ज्यादै ठूलो रह्यो । अङ्ग्रेजहरू भारत नआएको भए भारतको आर्थिक अवस्था अहिलेको अफगानिस्तान जस्तो हुन्थ्यो होला । तर पनि भारतीयहरू अङ्ग्रेजलाई निकै गाली गर्छन् । भारतलाई अहिलेको स्वरूप
(बृहत् आकार वा एकीकृत रूप) दिन र आर्थिक रूपमा आत्मनिर्भर तुल्याउन अङ्ग्रेजहरूको योगदान ठूलो छ । यसैगरी नेपालको राष्ट्रियताको रक्षा गर्न नेपालको शाहवंश (पञ्चायती व्यवस्था) को योगदान पनि ठूलो छ । त्रिभुवन र पछिका राजाहरूले चीनसँग राम्रो सम्बन्ध नगाँसेको भए नेपालको स्थिति सिक्किम झैं हुने थियोभन्दा अतिशयोक्ति हुँदैन । तिब्बतलाई त चीनले खायो भनी कसैले प्रश्न गर्न सक्छ । यो प्रश्नका लागि यस्तो प्रतिप्रश्न आउन सक्छ–तत्कालीन तिब्बत सरकारले, नेपाल सरकारले जस्तै  आप्mनो अस्तित्व जोगाउन कूटनैतिक प्रयास किन गरेन ?
    स्मरण रहोस, संयुक्त राष्ट्रसङ्घको स्थापनाका लागि राजा महेन्द्रले खास किसिमको भूमिका निर्वाह गरेका थिए । राजा महेन्द्र निरङ्कुश थिए, उनको त्यो स्वभावले थप बहस माग गर्दछ । तर उनको निरङ्कुशताको चर्चा गर्दा हालमा राष्ट्रियताको रक्षा गर्न रूसमा पुटिन, इजिप्टमा अल फतह सिसी, टर्कीमा एर्डोगानले खेलेको भूमिका मनन गर्नुपर्छ । के तीनैजना तानाशाह होइनन् ? सोभियत युनियनलाई टुक्राटुक्रा पार्ने युरोप अहिले पनि रूसलाई टुक्रा बनाउने दाउमा लागेको देखिन्छ । युक्रेनलाई बेलाबेलामा रूसविरुद्ध उचाल्ने काम युरोपले गर्दै आएको छ । यी विवरणहरूको प्रस्तुति पुटिन वा अलफतह सिसी असल हुन् भन्नका लागि होइन, वरन् रूसी राजनीतिले पुटिनको र इजिप्टले अलफतह सिसीको माग गर्दछ भन्न मात्र खोजेको हो । यस्तै स्थिति तत्कालीन नेपाली राजनीतिमा राजा महेन्द्रको थियो । राजा महेन्द्रको निरङ्कुशताको चर्चा भने चलि नै रहनेछ । र भारतको नेपालप्रतिको दृष्टिकोणको चर्चा पनि चलि नै रहनेछ ।
    दक्षिण एसिया र खासगरी नेपाल र भारतमा एउटा अचम्मको चलन वा जनविश्वास छ–ज्ञान बाँड्नुहुँदैन । ज्ञान बाँडेमा त्यसको असर समाप्त हुन्छ वा पाप लाग्छ । यो कारणले गर्दा कतिपय गुरुहरू आपूmले जानेका मन्त्र अरू (चेलाहरू) लाई सुनाएनन् । यहाँ मन्त्रलाई प्रतीकात्मक रूपमा, ज्ञानको रूपमा लिने हो, मन्त्रलाई अन्धविश्वासको कुनै सूत्रको रूपमा नमान्ने हो भने एउटा प्रश्न तेर्सिन आउँछ । त्यो के हो भने के कारणले ज्ञान (मन्त्र सुनाउने कार्य) बाँडिएन ? ज्ञानको विस्तारमा किन रोक लगाइयो ? हुन पनि हाम्रो ज्ञान बाँड्ने चलन छैन । ज्ञान बाँडेमा आप्mनो गुरुत्व वा शक्ति घट्छ भन्ने कुरामा हामी अहिले पनि बलियो गरी विश्वास गर्छौ । यही कारणले गर्दा महाभारत, गीता, वेद, उपनिषद् महिला र शुद्रहरूले पढ्न हुँदैन भनेर प्रचार गरियो । यस्ता ज्ञानका स्रोतबाट ती वर्गलाई वञ्चित गरियो । ज्ञानमाथि यसरी सीमा लगाउने हो भने कसरी ज्ञानको विकास हुन्छ ?
    पश्चिमी राष्ट्रहरूमा एउटा आँधी आउँदा पनि त्यसको नाम राख्ने गरिन्छ । त्यसले के के क्षति पु¥यायो भन्ने कुराको अभिलेख राखिन्छ । र त्यो अभिलेख आउने पुस्ताले पढून् भनेर त्यसलाई सुरक्षित साथ राखिन्छ । अर्थात् यसरी ज्ञान बाँड्ने कार्य गरिन्छ । तर हामी कहाँ ज्ञान बाँडिदैन ।
    अङ्ग्रेजहरूले (आएर) सर्भे गरेर, नापी गरेर घोषणा गरेपछि मात्र हामीलाई थाहा भयो, नेपालको सर्वाधिक अग्लो शिखर, सगरमाथा संसारभरिमा अग्लो छ । सगरमाथालाई पहिले पिक ‘बी’ भन्ने गरिन्थ्यो । तर पछि बेलायती नागरिक एन्ड्रयु स्कट ब्यागले नाप गरेपछि (गणना गर्नमा उनलाई राधानाथ सिकदरले सघाएका थिए) मात्र थाहा भयो पिक बी संसारमा नै सर्वाधिक अग्लो शिखर रहेछ । त्यो शिखरको नाम पनि बेलायतीहरूले नै ‘एभरेस्ट’ भनेर राखे । बेलायती नागरिक जर्ज एभरेस्ट (तत्कालीन सर्भेएर जनरल अफ इन्डिया) को सम्मानमा पिक ‘बी’ को नाम माउन्ट एभरेस्ट बेलायती सरकारद्वारा सन् १८५६ तिर राखिएको हो । एभरेस्टलाई नेपालीमा पछि सगरमाथा नाममा रूपान्तरण गरियो ।
    भनिन्छ भारतीयहरूलाई ‘कौटिल्य’, ँ‘चाणक्य’ वा ‘विष्णुगुप्त’ को थिए थाहा नै थिएन । धेरै पछिसम्म पनि थाहा थिएन । चाणक्यको वास्तविक नाम विष्णुगुप्त थियो । विष्णुगुप्त कुटिल वा विद्वान् भएको हुनाले उनलाई कौटिल्य भनिएको हो । र यसैगरी चणकको छोरा भएकाले उनलाई चाणक्य भनिएको हो ।
    भारतमा अङ्ग्रेजहरूको आगमन भएपछि, अङ्ग्रेजहरूले चाणक्यबारे अध्ययन र अनुसन्धान गरेर तथ्य पत्ता लगाएर सो तथ्य सार्वजनिक गरेपछि मात्र आम भारतीयले चाणक्य को थिए भन्ने कुरा थाहा पाए । हुनत यस कुराको पुष्टि आधिकारिकरूपमा भएको छैन, तर धरैजनाको विश्वास छ, चाणक्यबारे खोजतलाश अङ्ग्रेजहरूले नै गरेका हुन्, भारतीयहरूले होइन ।
    हामी ज्ञानको क्षेत्रमा पछाडि मात्र छैनौं, ज्ञान बाँड्ने मनोविज्ञान पनि राख्दैनौं । ज्ञान बाँड्न झन् पछाडि छौ । सामाजिक र आर्थिक विकासको लागि ज्ञानको व्यवस्थापन र सञ्चार उत्तिकै आवश्यक छ । हामी गरीब भएको ज्ञानको अभावले हो । र ज्ञानको अभाव ज्ञानको उचित व्यवस्थापन नभएर भएको हो ।
    हामी ज्ञानको क्षेत्रमा निकै पछाडि रहेकोले नै कुनै वस्तुको उत्पादन लागत (विकसित देशमा) रु १०० सय पर्छ भने त्यही वस्तु नेपालमा उत्पादन गर्दा उत्पादन लागत रु १००० तिरिरहेका हुन्छौ । हामीले उत्पादनमा उन्नत प्रविधि प्रयोग गर्न नसकेकोले उत्पादन लागत बढी बेहोर्नुपरेको हो । यसरी अधिकतम ज्ञान र प्रविधिको प्रयोग हामीले उत्पादन र वितरण व्यवस्थापन गर्न नसकेकोले वस्तु र सेवाहरूको उत्पादन महँगो भएको हो । हाम्रो जीवन पद्धति (ीष्खष्लन  अयकत) नै महँगो हुन पुगेको हो ।
    ज्ञानको क्षेत्रमा हामी कति पछाडि छौ भन्ने कुरा हालै भएको एउटा घटनाले पनि पुष्टि गर्दछ । कैलाली जिल्लाको घोडाघोडी नपा– ५ बस्ने राधा चौधरीलाई बोक्सीको आरोपमा ज्यानै जानेगरी कुट्दा मानिस रमिते बनेर हेरि मात्र रहे । कुट्ने व्यक्ति त बुद्धिहीन भयो नै, दर्शकहरू पनि के सबै बुद्धिहीन थिए त ? थिए होलान् । त्यसैले राधा चौधरीले ज्यानै जाने किसिमको कुटाइ खाँदा पनि हेरेर बसे । के यो घटनाबाट हाम्रो ज्ञान र चेतनाको स्तर कति छ भन्ने थाहा हुँदैन ? राधा चौधरीको एकल घटनाको कुरा उठाएर सम्पूर्ण जनताको ज्ञानको स्तर नाप्नु उचित नहोला भन्ने तर्क उठ्न सक्छ । तर के हामी कहाँ वा भारतमा बोक्सीको आरोमा सयौं मारिएका छैनन् ? के अन्तर्जातीय विवाह गरेकै कारण सयौको ज्यान गएको छैन ? के दाइजो नल्याएको रिसमा सयौं छोरी वा बुहारीको ज्यान गएको छैन ? तल्लो जातको व्यक्ति मन्दिरभित्र पस्यो भन्दै हजारौंले कुटाइ खाएका छैनन् ? हो, यिनै कुरा हुन हाम्रो ज्ञान र चेतना नाप्ने मापदण्ड ।
          बपयगतष्थिब२नmबष्।िअयm