$type=ticker$count=12$cols=4$cate=0

जनकपुरधामको ऐतिहासिक परिचय

SHARE:

डा. बासुदेवलाल दास, पीएच.डी.
सहप्राध्यापक, इतिहास विभाग
ठाकुरराम बहुमुखी क्याम्पस, वीरगंज

    नेपालको जनकपुर अञ्चल, धनुषा जिल्लामा अवस्थित जनकपुरधाम विश्वकै हिन्दू धर्मावलम्बीहरूका लागि आस्थाको केन्द्र रहेको छ । ऐतिहासिक र धार्मिक महŒव बोकेको यो धाम आन्तरिक र बाह्य पर्यटनका लागि पनि रमणीय गन्तव्यको रूपमा स्वीकार गरिएको छ ।
    जनकपुर नगरको नामकरण मिथिलाका राजा जनकको नामबाट भएको मानिन्छ । जनकपुर नगर अहिले हिन्दू धर्मावलम्बीहरूका लागि एउटा पवित्र धामको रूपमा रहेको छ । जनकपुरधामको भौगोलिक अवस्थिति उत्तरी आक्षांश २६० ३५’ – २७० ५’ एवं पूर्वी देशान्तर ८५० ५२’ – ८६० २०’ को बीचमा वर्तमान नेपालको जनकपुर अञ्चलको धनुषा जिल्ला अन्तर्गत रहेको छ । राजा जनकको यस नगरी जनकपुरधामको नामबाट नै यस अञ्चलको नाम राखिएको हो । यो एउटा ऐतिहासिक तथा धार्मिक तीर्थस्थलको रूपमा विश्वमा प्रख्यात रहेको छ । जनकपुरधामको परिसीमाभित्र अनेक मठमन्दिर एवं ताल, सरोवर रहेका छन् । जनकपुरधामको श्रीजानकी मन्दिर, जसलाई नौलखा मन्दिर पनि भनिन्छ, आकर्षणको प्रमुख केन्द्रको रूपमा रहेको छ । यस मन्दिरको शिलान्यास विक्रम संवत् १९५२ माघ २८ गते सोमवार एवं प्रतिष्ठा विक्रम संवत् १९६७ माघ २८ गते शुक्रवार भएको थियो ।
    ऐतिहासिक दृष्टिकोणबाट अध्ययन गर्दा थाहा पाइन्छ कि प्राचीनकालको मिथिलाको राजधानी जनकपुर नगरको विनाश महाभारत युद्धपश्चात् भएको थियो । त्यसपछिको समयमा जनकपुर नगर रहेको क्षेत्रमा वनजङ्गलले आच्छादित भएर त्यसको पहिचान अलभ्य हुन गएको थियो । वर्तमान युगको ईसाको सोह्रौं र सत्रहौं शताब्दीतिर गङ्गाको मैदानी भागमा भगवान् श्रीरामको भक्ति र उपासनाको प्रचार हुँदा, विशेषगरी वैष्णव रामानन्दीय सम्प्रदायका भक्त र सन्तहरूले आप्mना उपास्यदेव श्रीरामका चरण परेका स्थलहरूको खोजी कार्य गर्ने अभियान चलाएका थिए । यसै सन्दर्भमा विन्ध्य पर्वत क्षेत्रमा चित्रकूट जस्ता तीर्थस्थलको खोजी भएको थियो । यसरी नै भारतमा मुगल शासनकालको अन्त्यतिर अवधका नवाब सुजाउद्दौलाद्वारा सन् १७५४ ई.मा आप्mनो राजधानी अयोध्याबाट पैmजाबादमा सारिएपछि अयोध्या क्षेत्रमा वैष्णव धर्मावलम्बीहरूद्वारा अनेक मठहरूको निर्माण भएको थियो । अर्कोतिर, हिन्दू धर्मावलम्बीहरूका ध्यान र उपासनामा जनकपुर विषयक जानकारी रहेको भए तापनि ईसाको सत्रहौं शताब्दीसम्म जनकपुरधामको खोजी हुन सकेको थिएन, अर्थात् यो नगर अज्ञात नै रहेको थियो ।
    वर्तमान जनकपुरधामको खोजी र पहिचानको सिलसिलामा थाहा पाइएको अनुश्रुति अनुसार ईसाको अठारहौं शताब्दीको आरम्भिक वर्षतिर यस स्थानमा चतुर्भुज गिरि नामक सन्तको आगमन भएको थियो । उनी बद्रीनाथधामका प्रसिद्ध ज्योतिर्मठका सन्त दुर्गानाथ गिरिद्वारा दशनामी सम्प्रदायमा दीक्षित भएका सन्त थिए । उनी शान्त तपस्यास्थलको खोजीमा भ्रमण गर्दै उत्तरी मिथिला क्षेत्रको यस स्थानमा एउटा वटवृक्षनिकट पुगेका थिए । यो वटवृक्ष अहिले श्रीराममन्दिर परिसरमा रहेको छ । उनलाई प्राचीन जनकपुर विषयक स्वप्नमा निर्देश भए अनुसार उत्खनन गराउँदा प्राप्त भएका मूर्तिहरू श्रीराममन्दिरमा राखिएका भनिन्छ । यसरी नै यस सिलसिलामा भारतको राजस्थानको जयपुरनिकट गलात मठका वैष्णव रामानन्दीय सम्प्रदायका सन्त खेमदासका शिष्य सूरकिशोर दासको नाम आउँछ । उनी दीक्षाग्रहणपश्चात् राजस्थानको सीकरको लोहरगढ (लोहागढ)स्थित रमानी मठमा बस्ने गर्दथे तथा श्रीजानकीको उपासना पुत्रीभावले गर्दथे । उनी आपूmलाई जानकीका पिता जनकको भाइको रूपमा ठान्ने गर्दथे । सूरकिशोर दासले यस क्षेत्रको जङ्गलको अवस्थामा रहेको भूभागमा भ्रमण गर्दा एउटा नीमको वृक्षनिकट श्रीजानकीको प्रतिमा फेला पारेका थिए । यसको आधारमा यस स्थानलाई प्राचीन जनकपुरको रूपमा पहिचान गरिएको थियो । त्यो प्रतिमा अहिले श्रीजानकी मन्दिरमा राखिएको छ । यसरी नै जनकपुरधामबाट करिब १२ किलोमिटर उत्तर–पूर्वमा अवस्थित धनुषाधामको पनि पहिचान गरिएको थियो । वर्तमान जनकपुरधामको भूमिमा चतुर्भुज गिरि र सूरकिशोर दास यी दुवैमध्ये पहिले आउने को थिए भन्ने विषय निश्चितरूपमा स्पष्ट भएको देखिंदैन ।
    यस्तै, वर्तमान जनकपुरधामको पहिचानमा योगदान दिने अर्का सन्त प्रीतमदास थिए । उनी भारतको उत्तर प्रदेशको गोरखपुरनिकट मुरिया–रामपुर मठका वैष्णव रामानन्दीय सम्प्रदायका सन्त थिए । उनीद्वारा ल्याइएको श्रीहनुमानको प्रतिमा अहिले हनुमाननगरमा स्थापित छ । यसरी नै यस स्थानमा औलियाजीका शिष्य रघुनाथ दास बङ्गालको मकसूदाबादबाट आएका थिए । यी सन्तहरूले जनकपुरधाम क्षेत्रमा आप्mना स्थान (कुटी) बनाएर निवास गर्न थालेका थिए ।
    जनकपुरधाम क्षेत्र तत्कालीन अवस्थामा मकवानपुर राज्यको अधीनस्थ भूभाग थियो । जनकपुरको खोजी तथा पहिचान विषयक सूचना मकवानपुरका राजासमक्ष पुगेपछि यस स्थानमा स्थापित मठहरूका लागि राजाद्वारा अनेक अधिकारपत्र प्रदान गरिएका थिए । पश्चात्कालमा यस क्षेत्रमा गोरखाली शक्तिको आधिपत्य स्थापित हुँदा पृथ्वीनारायण शाह तथा उनका उत्तराधिकारीहरूद्वारा ती अधिकारपत्रहरूलाई विभिन्न लालमोहरहरूद्वारा थमौती गरिदिइएको देखिन्छ । यस सन्दर्भमा गिर्वाणयुद्ध विक्रम शाहको सन् १८०७ ई., सन् १८१० ई. एवं सन् १८११ ई.का लालमोहरहरूका साथै सुरेन्द्र विक्रम शाहको सन् १८७७ ई.को लालमोहरलाई उल्लेख गर्न सकिन्छ ।
    जनकपुरधाममा वर्तमान समयमा हिन्दू धर्मावलम्बीका विभिन्न सम्प्रदायका आश्रम, कुटी, मठ, मन्दिर तथा स्थानहरू रहेका छन् । यसमा वैष्णव, शैव, शाक्त, इत्यादि सम्प्रदायका उपासकहरू रहने गर्दछन् । यस्तै, वैष्णव सम्प्रदाय अन्तर्गतका सगुणोपासकमध्ये रामानुजीय, रामानन्दीय, निम्बार्क र विष्णुस्वामी तथा निर्गुणोपासकमध्ये कबीरपन्थी जस्ता सम्प्रदायका अनुयायी भक्त, सन्त रहेका पाइन्छन् । यी विभिन्न सम्प्रदायहरूका आप्mनै विशेष प्रकारका स्वरूप, तिलक, उपासना पद्धति, साम्प्रदायिक मान्यता इत्यादि रहने गरेका देखिन्छन् । धार्मिक अनुष्ठान तथा साधनाको अन्तिम लक्ष्य एउटै भगवत्प्राप्ति अथवा परमात्मस्वरूपमा विलय अथवा मोक्षप्राप्ति रहेको भए तापनि साधना र उपासनाको मार्गमा विभिन्नता रहेको पाइन्छ । यसरी नै कर्मकाण्डीय प्रवृत्ति आदि एवं तिलक र मालाको स्वरूपमा पनि विविधता देखिन्छन् ।
neelambAd
Name

(स्थानीय समाचार ,1, %प्रमुख समाचार ,1, खेलकूद ,25, मन्तव्य ,3, सम्पादकीय ,27,(७ अप्रिल–विश्व स्वास्थ्य दिवसको उपलक्ष्यमा),1,(सन्दर्भ: ५८ औं राष्ट्रिय सहकारी दिवस,1,(स्थानीय समाचार,7,%प्रमुख समाचार,3,१५ अगस्त,6,२० चैत्र २०७१),1,२०७७ सालको वार्षिक राशिफल,1,main news,8,pramuk samachar,1,recent,5,अन्तरार्टिय समाचार,10,अन्तराष्ट्रिय समाचार,105,अन्तर्राष्ट्रिय मातृभाषा दिवस,1,अन्तर्वार्ता,28,अर्थ विशेष,129,अर्थ-उद्योग-वाणिज्य,710,अर्थ–उद्योग–वाणिज्य,29,अर्थविशेष,390,असार १५: धान दिवस,1,आइतवार विशेष,441,आजको बहस,16,आयुर्वेद,77,आर्थिक समाचार,136,आलेख,3,इतिहास,11,उपन्यास,11,एकाङ्की,4,एकाङ्की नाटक,2,कथा,55,कबीरा खडा बजार,216,कविता,44,कानुनी परामर्श,61,कुरोको चुरो,41,कृति समीक्षा,3,खेलकूद,1780,खोजीनीति,2,गजब,2,गुड फ्राइडे,1,गुरुनानक जयन्ती,1,गुरुनानक देव जयन्ती विशेष,1,चिठ्ठी,1,चियोचर्चा,1,जनसरोकार,2,जीवनी,2,जीवशास्त्र,1,जीवेम शरदः शतम्,1,जीवेम शरद: शतम्,1,जैव विविधता दिवस,1,टाकन–टुकन,54,टाकनटुकन,18,तथ्याङ्क,1,दृष्टिकोण,1,धन्वन्तरि जयन्ती,1,धर्म दर्शन,5,धर्म संस्कृति,10,धर्म–संस्कृति,115,नारी हस्ताक्षर,3,नारी हस्ताक्षर,6,नियतिको फल,1,नियात्रा,2,नीति वचन,1,पाठक पत्र,54,पाठक प्रतिक्रिया,22,पाठक मञ्च,58,पाठकमंच,42,पुस्तक समीक्षा,10,पोषण,2,पोषण/आहार,3,प्रजापिता ब्रह्माबाबाको ४७ औं अव्यक्ति दिवस,1,प्रतीक दैनिक,2264,प्रमुख समाचार,3585,प्रविधि,3,प्रवृत्ति र मनोवृत्ति,2,प्रसङ्गतरङ्ग,4,प्रसङ्गवश,1,फरक,145,फरक मत,2,फिचर,456,फिचर समाचार,81,फोटो,8,बाटिका,441,बुद्ध जयन्तीको उपलक्ष्यमा,1,बेलाको बोली,1,ब्रह्मा स्मृति दिवस,1,भानु जयन्ती,1,भाषा,1,भाषा/संस्कृति,1,भ्यालेन्टाइन डे,1,मजदुर दिवस विशेषः,1,मतमतान्तर,1,मतान्तर,1,मनोरन्जन,9,मन्तव्य,483,महाभारतबाट सङकलन तथा अनुवाद,231,महाभारतबाट सङकलित,16,महाशिवरात्री,1,महिला सरोकार,1,महिला हस्ताक्षर,1,मानवीय व्यवहार,1,यात्रा,29,यात्रा संस्मरण,3,यात्रानुभव,1,युग परिवर्तन कसरी र कहिले,3,युवा आवाज,1,राशिफल,2,रोचक,18,लघुकथा,32,लोक/संस्कृति,11,लोकविश्वास,2,लोहिया जयन्ती,1,वाटिका,553,वातावरण,1,वि.सं. २०७७ सालको वर्षफल,1,विज्ञान प्रविधि,3,विज्ञापनको लागि सम्पर्क,1,विश्लेषण,1,विश्व एड्स दिवसको उपलक्ष्यमा,1,विश्व सन्दर्भ,3,व्यक्तित्व,1,व्यङग्य,27,व्यङ्ग्य,35,व्यङ्ग्यम्,5,शिक्षा नेपाल,10,शिक्ष्f नेपाल,487,सङ्कलन तथा अनुवाद,35,सन्दभ: विश्व मधुमेह दिवस,1,सन्दर्भ ः विवेकानन्दा दिवस,2,सन्दर्भ - महिला हिंसा,3,सन्दर्भ - मानव अधिकार दिवस,1,सन्दर्भ : क्षयरोग दिवस,1,सन्दर्भ : चुरे दिवस,1,सन्दर्भ : बाल दिवस,1,सन्दर्भ : रमजान,1,सन्दर्भ ६१ औं राष्ट्रिय क्षयरोग दिवस,1,सन्दर्भः अन्तर्राष्ट्रिय हिन्दी दिवस,1,सन्दर्भ गाँधी जयन्ती,1,सन्दर्भः गुरु नानक जयन्ती,1,सन्दर्भ भानुजयन्ती,1,सन्दर्भः भारतको स्वतन्त्र दिवस,1,सन्दर्भ मोती जयन्ती,1,सन्दर्भः योग दिवस,1,सन्दर्भ रक्तसञ्चार सेवा दिवस,1,सन्दर्भ विश्व रेडक्रस दिवस,1,सन्दर्भ- विश्व वातावरण दिवस,1,सन्दर्भ- श्रीकृष्ण जन्माष्टमी,2,सन्दर्भ-विश्व पर्यटन दिवस,1,सन्दर्भ– शहीद दिवस,1,सन्दर्भ: २६ जनवरी,8,सन्दर्भ: नारी दिवस,2,सन्दर्भ: बाल दिवस,2,सन्दर्भ: भारतको ६४औं गणतन्त्र दिवस,1,सन्दर्भ: भारतको ६९औं स्वतन्त्रता दिवस,1,सन्दर्भ: भारतको स्वतन्त्र दिवस,2,सन्दर्भ: रमजान पर्व,1,सन्दर्भ: रेडक्रस दिवस,1,सन्दर्भ: विश्व एड्स दिवस,3,सन्दर्भ: विश्व बाल दिवस,1,सन्दर्भ: विश्व मौसम दिवस,1,सन्दर्भ: विश्व रेडक्रस दिवस,1,सन्दर्भ: वीपी जयन्ती,1,सन्दर्भ: श्री गुरु अर्जुनदेवजी महाराज शहिदी दिवस,1,सन्र्दभ विश्व पर्यावरण दिवस,1,सम–सामयिक,1,समय–सन्दर्भ,9,समयान्तर,301,समसामयिक,28,समाचार विश्लेषण,3,समीक्षा,1,समीक्षा समाहरण,1,सम्पादकीय,3049,सरोकार,46,संस्कृति/साहित्य,3,संस्मरण,15,साहित्यवार्ता,1,साहित्यात्मक,5,सिर्सियाँ नदी प्रदूषण प्रकरण,2,स्तवतन्त्र विचार,254,स्थानीय समाचार,12448,स्मृति,2,स्वतन्त्त विचार,2,स्वतन्त्र विचार,2833,स्वान्त सुखाय,88,स्वान्तः सुखाय,14,स्वान्तः सुखायः,140,स्वान्त सुखाय:,132,स्वान्त–सुखाय,157,स्वायन्त सुखाय,22,स्वास्थ्य चर्चा,49,हाम्रो बारेमा,2,हास्य एकाङ्की,1,हास्यव्यङ्ग्य एकाÍी,1,
ltr
item
Prateek Daily । प्रतीक दैनिक : जनकपुरधामको ऐतिहासिक परिचय
जनकपुरधामको ऐतिहासिक परिचय
https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhGTgLnAcvyzziv-csxs2ZUFpeMMLiFGep0ZvSj4-sJcMgodg3QvicQRQDMPU95PtHW2tYKW9zv0R_rl5WpFxqsLSWeJqQVwVuDm7taL77-yKamT3u1-pSBFLVdmSwmyKi2qbnZpLvnRL1E/s1600/basudev+lal+das.jpg
https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhGTgLnAcvyzziv-csxs2ZUFpeMMLiFGep0ZvSj4-sJcMgodg3QvicQRQDMPU95PtHW2tYKW9zv0R_rl5WpFxqsLSWeJqQVwVuDm7taL77-yKamT3u1-pSBFLVdmSwmyKi2qbnZpLvnRL1E/s72-c/basudev+lal+das.jpg
Prateek Daily । प्रतीक दैनिक
https://www.prateekdainik.com.np/2018/03/blog-post_564.html
https://www.prateekdainik.com.np/
https://www.prateekdainik.com.np/
https://www.prateekdainik.com.np/2018/03/blog-post_564.html
true
6917042177189007432
UTF-8
सबै हेर्नुहोस् केही भेटिएन थप विस्तृत जवाफ दिनुहोस् Cancel reply Delete By Home PAGES POSTS सबै हेर्नुहोस सिफारिस गरिएको वर्गीकरण समाचार संग्रह खोज्नुहोस् सबै पोस्ट Not found any post match with your request गृहपृष्ठ Sunday Monday Tuesday Wednesday Thursday Friday Saturday Sun Mon Tue Wed Thu Fri Sat January February March April May June July August September October November December Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec भर्खरै एक मिनेट अघि $$1$$ एक मिनेट अघि एक घण्टा अघि $$1$$ एक घण्टा अघि हिजो $$1$$ हिजो $$1$$ एक साताअघि पाँच साताअघि Followers Follow THIS PREMIUM CONTENT IS LOCKED STEP 1: Share to a social network STEP 2: Click the link on your social network Copy All Code Select All Code All codes were copied to your clipboard Can not copy the codes / texts, please press [CTRL]+[C] (or CMD+C with Mac) to copy