एक मात्र हो सत्य

    सत्य एक हुन्छ, अनेक हुँदैन । सत्य अनेक हुन सक्दैन । अनेकमा एक नै सत्यको अभिव्यक्ति हुन्छ । जसरी चन्द्रमा एक हुन्छ, तर नदीको हरेक जलकणमा त्यो अलगअलग देखिने प्रतीत हुन्छ । यदि यस प्रतीतिलाई कसैले सत्य मान्यो भने उसको अज्ञानता नै हो । सत्य त एक हो, तर त्यससम्म पुग्ने ढोका अनेक अवश्य हुन सक्छन् । अलगअलग ढोकाबाट त्यहाँसम्म पुग्न सकिन्छ । जुन द्वारको आकर्षणमा अल्झिएर जो त्यसको मोहमा पर्छ, त्यो द्वारमैं अडिन्छ । यस्तोमा सत्यको समीपता उसको लागि कहिल्यै सुलभ हुन सक्दैन, वरन् दुर्लभ नै बनिरहन्छ ।
    जुन आँखाबाट देखिन्छ, त्यो इन्द्रियजन्य सत्य हो । आँखाबाट जे देखिन्छ, हामीलाई त्यत्तिकै सत्य लाग्छ, तर जुन देखिंदैन, त्यो छैन, यस्तो हुँदैन । सत्य त यसभन्दा टाढा छ । जसरी–जसरी इन्द्रियको सीमालाई हामी नाघ्दै जान्छौं, त्यसरी–त्यसरी सत्य प्रकट हुन थाल्छ । मनको धरातलमा यो स्पष्ट देखिन्छ र मनको सीमालाई पार ग¥यौं भने सत्य झनै स्पष्ट देखिन थाल्छ । यो त यस्तो हो, जसरी दर्पणको माथि जमेको धूलो सफा गर्दै जाँदा प्रतिविम्ब पनि त्यत्तिकै सफा देखिन्छ । अतः हामीलाई जुन सत्य देखिन्छ, त्यो सापेक्ष रूप हो।
    संसारमा जुन सत्यको हामी अनुभव गर्छौं, त्यो सापेक्ष सत्य हो । सत्य त छस किनभने त्यो हाम्रो सामुन्ने छ, तर त्यसको तुलनामा कुनै दोस्रो आयो भने पहिलो सत्य कमजोर पर्छ । यस प्रकार एक सत्यको सामुन्ने अर्को सत्य आइपुग्छ र यो संसार चलिरहन्छ । सापेक्ष सत्य, दिक्कालको अन्तर्गत हुन्छ, तर निरपेक्ष सत्य देशगत वा कालगत सत्ता होइन । न त यो कुनै स्थानविशेषमा भएपछि त्यस स्थानबाट प्रभावित हुन्छ र न त त्यसमाथि समयको कुनै प्रभाव पर्छ । निरपेक्ष सत्य, स्थान र समय (टाइम र स्पेस)भन्दा टाढा र पारि हुन्छ । यसलाई कुनै वस्तुले प्रभावित गर्न सक्दैन र न यो कसैबाट प्रभावित हुन्छ । त्यो जस्तो छ, त्यस्तै हुन्छ । यसमा कतै कुनै परिवर्तन हुँदैन । निरपेक्ष्F सत्य केवल परमात्मा नै हुन सक्छ । वेद, उपनिषद्मा यस परमात्मालाई नै निरपेक्ष सत्य मानेर यसलाई अपरिवर्तनीय, अखण्ड, अविभाजित, अमत्र्य आदि अनेक विशेषणबाट युक्त मानिएको छ ।
    निरपेक्ष सत्य कुनै पनि कालबन्धनबाट सर्वथा मुक्त छ । यसमाथि त्रिकालको पनि कुनै प्रभाव पर्दैन । सत्य कालातीत हो । काललाई सम्झिनको लागि तीन खण्डमा बाँडिएको छ । भूत अर्थात् त्यो समय, जुन बितिसक्यो, आउँदैन, वर्तमान जुन अहिले छ, बनेको छ तथा भविष्य जुन आउनेवाला छ । त्यसो त काल, खण्डित हुँदैन, यो एक सतत प्रवाह हो, तर यसलाई मानवीय बोधको लागि तीन भागमा बाँडिएको छ । स्मृति–भूत हो, चित्तमा अतीतको घटना सञ्चित हुन्छ र त्यसलाई स्मृति भनिन्छ, तर यो स्मृति वर्तमानमा आएर जीवन्त हुन्छ । हाम्रो सम्पूर्ण स्मृति, ज्ञानविज्ञान र विवेकको सत्ता भूतकालको अनुभूति हो । तर यो भूतकालको घटना हो । तर सबै कालमा यसको उपादेयता एवं उपयोगिता  बनिरहन्छ । यसै कारण यसलाई कालातीत भनिन्छ, तर जब हामी ती अनुभूतिलाई अनुभव गर्छौं, तब त्यो वर्तमानको समझ बन्दछ । हाम्रो समस्त समझको विकास भूतकालमा भएको हो ।
    वर्तमानको प्रत्येक गतिविधिमा अतीतको सक्रियता नजर आउँछ । वर्तमानको प्रत्येक क्षण, अतीतको अनुभवबाट आएको हो । अतीत त्यो सुदृढ आधार हो, जहाँ वर्तमान टिक्छ, उभिन्छ । हामी जे पनि छौं, आप्mनो अतीतको परिणाम हौं र वर्तमानमा जे गरिरहेका छौं, यसमा भविष्यको निहितार्थ लुकेको छ । यो पनि एक विचारणीय विषय हो कि जबदेखि सृष्टिको निर्माण भयो, तबदेखि आजसम्म सबै भूतको गर्भमैं समाहित छ ।
    वर्तमानको क्षण पनि निकै महŒवपूर्ण हुन्छ । अतीतको महŒव निस्सन्देह छ, तर त्यो त गइसकेको छ, हामीकहाँ छैन र हामी कति नै अनुनय–विनय गरे पनि त्यो फर्किएर आउँदैन । हो १ यसको अनुभवबाट सिकेर वर्तमानलाई श्रेष्ठतम् ढङ्गबाट सदुपयोग गर्न सकिन्छ । वर्तमान नै भविष्यको आधार हो । वर्तमानमा गरिएका प्रत्येक कर्म, भविष्यको गर्भमा परिपाक हुनेछ । यो सत्य त हो, तर निरपेक्ष सत्य होइन । हामी जुन पनि कर्म गर्छौं, कालखण्डमा त्यसबाट हाम्रो आत्मा अप्रभावित रहन्छस किनभने आत्मा कालातीत हो ।
    सत्यको चाह कसरी पैदा हुन्छ, सत्य कसरी जीवनमा उतार्ने र कसरी यसलाई पाउने– यस सन्दर्भमा उपनिषद्कार भन्छन्– यदि सत्यको चाह छ भने चित्तलाई कुनै पनि आग्रहले बाँध्नुहुँदैन । जहाँ आग्रह छ, त्यहाँ सीमा छ र जहाँ सीमा छ, त्यहाँ सत्य समाउन सक्दैनस किनकि सत्य त स्थानभन्दा पनि पर छ र समयभन्दा पनि पर छ । जहाँ आग्रह छ, त्यहाँ सत्य आउन सक्दैन । आग्रह र सत्यमा गहिरो विरोध छ । मुक्त जिज्ञासा सत्यको खोजको लागि पहिलो सिंढी हो । यस सिंढीबाट नै सत्यको खोजमा पहिलो कदम राख्न सकिन्छ । जुन व्यक्ति सत्यको अनुभूतिभन्दा पहिले नै आप्mनो चित्तलाई कुनै सिद्धान्त, मतवाद एवं आग्रहबाट बोझिल गर्छ, उसको जिज्ञासा कुण्ठित एवं अवरुद्ध हुन पुग्छ ।
    जिज्ञासा–खोजको गति र प्राण हो । यसैको माध्यमबाट विवेक जागृत हुन्छ । यसैको माध्यमबाट उचित र अनुचितबीच भेद गर्न सकिन्छ । उचित र अनुचित भेदबिना, सही–गलतको निर्णयबिना विवेक जागृत हुन सक्दैन । जिज्ञासा आस्थाबाट होइन, आश्चर्यबाट पैदा हुन्छ । जब कहीं सामान्यभन्दा पर कुनै यस्तो घटना देखिन्छ, जसबाट हामी आश्चर्यचकित नभईकन बस्न सक्दैनौं, तब जिज्ञासा प्रकट हुन्छ । आश्चर्य–स्वच्छ चित्तको लक्षण हो । उसको सम्यक अनुगमनबाट सत्यको माथि परेको पर्दा क्रमशः झर्दै जान्छ र एक क्षण सत्य झल्किन्छ, त्यसको दर्शन हुन्छ ।
    यहाँ यो बताउन आवश्यक छ कि आस्तिक र नास्तिक, दुवै आस्थावान् हुन्छन् । आस्तिकको आस्था त बुभ्mन सकिन्छ, तर नास्तिक कसरी आस्थावान् कहलाउँछ ? यथार्थमा आस्तिकको आस्था विधेयात्मक हुन्छ र नास्तिकको आस्था निषेधात्मक वा नकारात्मक हुन्छ । नास्तिकले पनि आस्था गर्छ, जुन केही निषेध छन्, त्यसमा उसको गहिरो आस्था हुन्छस जबकि सत्यको खोजी यी दुवैबाट मुक्त खोजको लागि स्वतन्त्र छ । यहाँ कुनै पनि आग्रहको लागि कुनै स्थान छैन र जहाँ यस्तो हुनेछ, त्यहाँ सत्यानुसन्धान प्रारम्भ हुन्छ ।
    सत्यको खोजको लागि पूर्वाग्रह, मत, सिद्धान्त आदिबाट मुक्त हुनुपर्छ । जो पहिलेदेखि नै कुनै मतबाट बाँधिएको छ, सिद्धान्तबाट बाँधिएको छ, पूर्वाग्रहबाट ग्रसित छ– त्यसले कसरी सत्यको खोज गर्न सक्छ ? सत्यलाई बाँध्न सकिंदैन र न त बाँधिएको कुनै मार्गबाट प्राप्त गर्न सकिन्छ । जुन असीम छ, सीमित छैन, त्यसलाई कसरी कुन सीमाको माध्यमबाट पाउन सकिन्छ, उपलब्ध गराउन सकिन्छ । मत अथवा आग्रहको खुँटोले विश्वास वा अविश्वासको साङ्लो जसले खोलिदिन्छ, त्यसको डुङ्गा, सत्यको महासागरको यात्रा गर्नमा समर्थ हुन पुग्छ ।
    सत्यलाई पाउनको लागि जेसुकै पनि छ र जसबाट हामी बाँधिएका छौं, त्यसलाई खोल्नुपर्छ । सत्य अनन्तको विस्तार हो, अनन्त अन्तरिक्षमा व्याप्त छ । जसले स्वयम्लाई खोलेर मुक्त–उन्मुक्त भएर यस अनन्त अन्तरिक्षमा उडान भर्ने साहस गर्छ, त्यसैले सत्यको अनुभव गर्न सक्छ । जसले यो बुभ्mछ कि आप्mनो सार रूपमा हर कहीं एक नै सत्य विद्यमान छ, जसले यस सत्यतालाई बुझेको छ– उसले बाटोको अवरोधलाई पनि सिंढी बनाउँछ र जसले जानेको छैन, उसको लागि सिंढी पनि अवरोध बन्न पुग्छ ।