सञ्जय साह मित्र
लोकतन्त्रमा आप्mनो अभिमत राख्ने छुट सबैलाई छ । यो लोकतन्त्रको मर्यादा नै हो कि आप्mनो कुरा जनतामा सबैले राख्न पाउँछन् । सबैले आप्mनो तर्क र विचार राखेर अर्काको विचारलाई सभ्य तरिकाले खण्डन गर्दा आप्mनो पनि सभ्यता झल्कन्छ । सभ्यता कुनै दलले सिकाउने होइन, तर दलको प्रतिनिधिको हैसियतमा उम्मेदवार बनेर जनतामा जाँदा ऊ जनताको प्रतिनिधि बन्न आएको देखिन्छ । वास्तवमा जनताको प्रतिनिधि बन्ने योग्यता ममा छ भनेर नै कोही उम्मेदवार बनेको हुन्छ । जनताबीच जाँदा दलको प्रतिनिधि र जनताबाट चुनिएपछि जनताको प्रतिनिधि हुने हो । यसरी दोहरो भूमिकामा रहने व्यक्तिको वाणी संयमित हुँदा जनताले पनि असल बन्ने प्रेरणा पाउँछ ।
लोकतन्त्रमा नेताहरू जनताका लागि आदर्श हुनुपर्छ । हुनत अहिलेका धेरै नेताहरू आदर्श हुन सकेका छैनन् । आदर्श नेतामा हुनुपर्ने अनुकरणात्मक गुणको अभाव देखिएको छ । कतिपय नेताहरू बाहिर व्यवहारमा र बोलीमा पनि निकै सफा हुन्छन् तर यथार्थमा भित्रीरूपमा भने त्यस्तो हुँदैनन् । बढी गफ हाँक्ने नेतालाई जनताले छिटै चिन्छ । जनताले चिनेपछि ऊप्रतिको आकर्षण कम हुँदै जान्छ र विकर्षणमा पनि बदलिन बेर लाग्दैन । जब नेताप्रति एकचोटि विकर्षणको भाव उत्पन्न हुन्छ, उसप्रति पुनः आकर्षण आउन केही दशक लाग्न सक्छ । जनताले सितिमिति पत्याउँदैन । यस कारण जनतालाई धोका दिने काम राम्रो होइन । बरु जति सकिन्छ कम इमानदार बन्ने प्रयास गरौं । जनताले अनुकरण गर्ने गरी काम गरौं । जनताले अनुकरण गर्न सक्नेगरी काम हुँदा जस्तोसुकै साधारण परिवार वा जातको मानिस पनि ठूलो हुन सक्छ । एक दिन उसमाथि सबैको भरोसा हुन सक्छ र सबैले उनलाई विश्वास गर्ने योग्य नेताको रूपमा लिन सक्छन् । तर अरूलाई गाली मात्र गर्ने, अरूका अवगुणजति कण्ठ पार्ने र सभा–समारोहमा फलाक्दै हिंडने बानी भयो भने ऊबाट सर्वसाधारण नागरिकले के सिक्ने ? त्यही गाली गर्न ? अनि उसका अपेक्षा पूरा हुँदैनन्, त्यसपछि उनलाई पनि गाली शुरु हुन्छ । आखिर गाली गर्न उनैले सिकाएको हो । यस कारण सभ्यताको परिचय दिएर, अरूलाई गाली नगरेर, सकेसम्म कम आलोचना गरेर वा नगरेर आप्mनो तर्क राख्नु बढी सान्दर्भिक हुन्छ ।
मधेसी जीवनमा राजनीतिक गालीलाई खासै महŒव दिएको देखिन्न । मञ्चमा अहिले उम्मेदवारहरू उत्रेपछि आप्mनो विषयमा ज्यादै कम र आपूmले विरोधी वा निकटतम प्रतिद्वन्द्वी ठानेका उम्मेदवारको वा निजको पार्टीको आलोचना गर्न धेरै समय खर्च गर्ने गरेका छन् । उम्मेदवारका नजिक बसेर सम्भाषण दिंदा पनि जति उत्तेजक शैलीमा सक्यो, अरूको आलोचना गर्न समय व्यतीत गर्ने प्रयास गर्दछन् । सर्वसाधारण नागरिक के सुन्न आएको छ भन्ने कुरो बिर्सेर कसलाई सुन्न आएको छ भन्ने ठानेर अरूलाई गाली गर्दैमा, अरूको आलोचनाले आपूm ठूलो ठान्दा आफैंले आपूmलाई आलोचित बनाइरहेको बिर्सिन्छन् । जनताको बहुमूल्य वा अमूल्य समय किन र केका लागि खर्च गरिरहेको छु भन्ने हेक्का नराख्ने उम्मेदवार वा तिनका मतियारले खासमा जनतालाई केही पनि दिन सक्दैन । उसले आलोचना गर्ने बानी विकास गराउन र आफैंमाथि अनावश्यक घमण्ड गर्ने मपाइँत्वको विकास गराउन सक्छ, जुन यथार्थमा देश र जनताको लागि दीर्घकालसम्म हानिकारक हुन्छ । अझ यसरी भन्न सकिन्छ, यस प्रकारका नेताहरूले समाजलाई अधोगतितिर धकेल्छन् ।
जब मुद्दा सकिन्छ, जब बोल्नलाई केही बाँकी रहँदैन तब मात्र आलोचनाको हतियार धारिलो बनाएर नेताहरू मैदानमा उत्रन्छन् । चुनावको वास्तविक मैदानमा आपूm कमजोर हुन थालेको अनुभूति भएपछि पनि सम्भवतः उम्मेदवारहरूले यस प्रकारका वाणीहरू निकाल्छन् जसले तत्काल ताली बढी पाउने र यथार्थमा तालीले नै गाली गरेको भनी कालान्तरमा अनुभव हुने हुन्छ । र अझ गालीले पनि नपुगेपछि उम्मेदवारहरू अनेक किसिमको सङ्कुचित घेरामा पुगेर आपूmतर्फ आकर्षित गर्न खोज्छन् । यस प्रकारका घेराहरूमा अहिले सबैभन्दा बढी चलेको जातिवादी घेरा हो । जाति, समुदाय, सम्प्रदाय र धर्मको आडमा भोटको राजनीति हुन थालेको छ । शिक्षा, इमानदारिता, विकास तथा सभ्यता सबै गालीको वाण प्रहारले ध्वस्त पारिन्छ । आपूmलाई शिक्षित भन्नेहरूमध्ये कतिले त आखिरमा जे होस्, म आप्mनो जातको प्रचार गर्छु, आप्mनो जातबाहेक अरूलाई भोट दिन्नँ भनेर जातीय समुदायबीच किरिया खानुपर्छ । यो पनि सुनिएको छ कि मन्दिरमा गएर, गीता हातमा लिएर तथा मस्जिदमा पुगेर कुरान छोएर आफ्नो समुदायलाई सबै किसिमले सहयोग गर्ने किरिया कसम ख्वाइन थालिएको छ । लोकतन्त्रमा यसलाई निकृष्ट अभ्यास मान्नुपर्छ । बौद्धिक समाजको लागि यो लज्जाको विषय हुनुपर्छ । यसरी किरिया कसम खानेहरूले यो पनि बुझ्नुपर्छ कि किरिया कसम खुवाउनेले विश्वास नगरेर यस्तो गरेको हो । उसलाई किरियामाथि विश्वास छ, अमूर्त धर्ममाथि विश्वास छ । दोस्रो कुरा, उसका स्वतन्त्रतालाई उसले हत्या गर्न खोजेको छ, धार्मिक आस्थाको नाउँमा । हुन सक्छ किरिया खाएपछि किरिया खुवाउने उम्मेदवारप्रति अन्य कारणले विश्वास भडकियोस् । तर किरिया खाएपछि छ नैतिक बाध्यता हुन्छ । एकातिर अनैतिक विश्वास र अर्कोतिर नैतिक बाध्यता, द्वन्द्वमा पर्न जान्छ मतदाता । फेरि यो धार्मिक आस्था वा धर्मको दुरुपयोग पनि हो । कसैको लोकतान्त्रिक स्तवतन्त्रामाथि धार्मिक हस्तक्षेप हो । यस प्रकारको विकृतिलाई रोक्ने प्रयास हुनु आवश्यक छ । किनभने कुनै पनि धर्म, देउता वा धार्मिक ग्रन्थले कसैलाई बलजप्mती नैतिक बन्धनमा बाँधेर मानवीय स्वतन्त्रतालाई बन्धक बनाउन सिकाउँदैन । यससँगै जोडिएर आउने अर्को कुरो के पनि छ भने भोट पाउन यसरी धर्मको सहारा लिन खोज्ने उम्मेदवारले जुन धार्मिक ग्रन्थको किरिया खुवाउन खोजेका छन्, के ती उम्मेदवारको समूहले पनि त्यही ग्रन्थमा लेखिएको सदाचार, इमानदारी तथा नैतिक आचरणको कसम खान तयार हुन्छन् ?
जसलाई आपूmमाथि विश्वास छैन, उसलाई अरूमाथि विश्वास कसरी हुन्छ ? अरूको आलोचना मात्र गर्न जान्नेले आप्mनो आलोचना पनि भइरहेको छ भन्ने कुरो कसरी बुझोस् । अहिले भइरहेका कोणसभाका सम्भाषणहरूमा आलोचनाको खेती मात्र उब्जेको देखिन्छ । गालीको वर्षा भइरहेको देखिन्छ । अरूलाई गाली गर्दा केही मानिसले ताली बजाएर नेताको उत्तेजना बढाएको पनि देखिन्छ । यो अवस्थाले अहिले के देखिएको छ भने वास्तवमा अहिलेको राजनीतिक वातावरण नै आलोचनामय बनेको छ । सम्भवतः अहिले नै हुनुपर्छ सबैभन्दा बढी आलोचना भइरहेका दिनहरू । आलोचनाको उत्कर्षमा अहिले देश पुगेको छ । जे मुखमा आयो त्यही आरोप लगाइदिंदा पनि निर्वाचन आयोगमा कोही उजुरी दिन किन गइरहेको छैन भने उसलाई पनि अर्को कार्यक्रममा गाली गर्ने मौका पाइन्छ । कोणसभा वा आमसभामा बोल्ने एउटा थप विषय पाइएको छ । यस प्रकारले आलोचनाका उत्कर्षका दिनहरूमा पनि जनता मौन छ । आलोचनाको तापमान नजिकिंदो निर्वाचनसँगै बढेको छ । अहिले दिनका दिन मौसममा केही चिसोपन बढदै छ तर निर्वाचनको तापक्रम बढदै गएर आलोचनाको उत्कर्षमा पुगेको छ ।
लोकतन्त्रमा आप्mनो अभिमत राख्ने छुट सबैलाई छ । यो लोकतन्त्रको मर्यादा नै हो कि आप्mनो कुरा जनतामा सबैले राख्न पाउँछन् । सबैले आप्mनो तर्क र विचार राखेर अर्काको विचारलाई सभ्य तरिकाले खण्डन गर्दा आप्mनो पनि सभ्यता झल्कन्छ । सभ्यता कुनै दलले सिकाउने होइन, तर दलको प्रतिनिधिको हैसियतमा उम्मेदवार बनेर जनतामा जाँदा ऊ जनताको प्रतिनिधि बन्न आएको देखिन्छ । वास्तवमा जनताको प्रतिनिधि बन्ने योग्यता ममा छ भनेर नै कोही उम्मेदवार बनेको हुन्छ । जनताबीच जाँदा दलको प्रतिनिधि र जनताबाट चुनिएपछि जनताको प्रतिनिधि हुने हो । यसरी दोहरो भूमिकामा रहने व्यक्तिको वाणी संयमित हुँदा जनताले पनि असल बन्ने प्रेरणा पाउँछ ।
लोकतन्त्रमा नेताहरू जनताका लागि आदर्श हुनुपर्छ । हुनत अहिलेका धेरै नेताहरू आदर्श हुन सकेका छैनन् । आदर्श नेतामा हुनुपर्ने अनुकरणात्मक गुणको अभाव देखिएको छ । कतिपय नेताहरू बाहिर व्यवहारमा र बोलीमा पनि निकै सफा हुन्छन् तर यथार्थमा भित्रीरूपमा भने त्यस्तो हुँदैनन् । बढी गफ हाँक्ने नेतालाई जनताले छिटै चिन्छ । जनताले चिनेपछि ऊप्रतिको आकर्षण कम हुँदै जान्छ र विकर्षणमा पनि बदलिन बेर लाग्दैन । जब नेताप्रति एकचोटि विकर्षणको भाव उत्पन्न हुन्छ, उसप्रति पुनः आकर्षण आउन केही दशक लाग्न सक्छ । जनताले सितिमिति पत्याउँदैन । यस कारण जनतालाई धोका दिने काम राम्रो होइन । बरु जति सकिन्छ कम इमानदार बन्ने प्रयास गरौं । जनताले अनुकरण गर्ने गरी काम गरौं । जनताले अनुकरण गर्न सक्नेगरी काम हुँदा जस्तोसुकै साधारण परिवार वा जातको मानिस पनि ठूलो हुन सक्छ । एक दिन उसमाथि सबैको भरोसा हुन सक्छ र सबैले उनलाई विश्वास गर्ने योग्य नेताको रूपमा लिन सक्छन् । तर अरूलाई गाली मात्र गर्ने, अरूका अवगुणजति कण्ठ पार्ने र सभा–समारोहमा फलाक्दै हिंडने बानी भयो भने ऊबाट सर्वसाधारण नागरिकले के सिक्ने ? त्यही गाली गर्न ? अनि उसका अपेक्षा पूरा हुँदैनन्, त्यसपछि उनलाई पनि गाली शुरु हुन्छ । आखिर गाली गर्न उनैले सिकाएको हो । यस कारण सभ्यताको परिचय दिएर, अरूलाई गाली नगरेर, सकेसम्म कम आलोचना गरेर वा नगरेर आप्mनो तर्क राख्नु बढी सान्दर्भिक हुन्छ ।
मधेसी जीवनमा राजनीतिक गालीलाई खासै महŒव दिएको देखिन्न । मञ्चमा अहिले उम्मेदवारहरू उत्रेपछि आप्mनो विषयमा ज्यादै कम र आपूmले विरोधी वा निकटतम प्रतिद्वन्द्वी ठानेका उम्मेदवारको वा निजको पार्टीको आलोचना गर्न धेरै समय खर्च गर्ने गरेका छन् । उम्मेदवारका नजिक बसेर सम्भाषण दिंदा पनि जति उत्तेजक शैलीमा सक्यो, अरूको आलोचना गर्न समय व्यतीत गर्ने प्रयास गर्दछन् । सर्वसाधारण नागरिक के सुन्न आएको छ भन्ने कुरो बिर्सेर कसलाई सुन्न आएको छ भन्ने ठानेर अरूलाई गाली गर्दैमा, अरूको आलोचनाले आपूm ठूलो ठान्दा आफैंले आपूmलाई आलोचित बनाइरहेको बिर्सिन्छन् । जनताको बहुमूल्य वा अमूल्य समय किन र केका लागि खर्च गरिरहेको छु भन्ने हेक्का नराख्ने उम्मेदवार वा तिनका मतियारले खासमा जनतालाई केही पनि दिन सक्दैन । उसले आलोचना गर्ने बानी विकास गराउन र आफैंमाथि अनावश्यक घमण्ड गर्ने मपाइँत्वको विकास गराउन सक्छ, जुन यथार्थमा देश र जनताको लागि दीर्घकालसम्म हानिकारक हुन्छ । अझ यसरी भन्न सकिन्छ, यस प्रकारका नेताहरूले समाजलाई अधोगतितिर धकेल्छन् ।
जब मुद्दा सकिन्छ, जब बोल्नलाई केही बाँकी रहँदैन तब मात्र आलोचनाको हतियार धारिलो बनाएर नेताहरू मैदानमा उत्रन्छन् । चुनावको वास्तविक मैदानमा आपूm कमजोर हुन थालेको अनुभूति भएपछि पनि सम्भवतः उम्मेदवारहरूले यस प्रकारका वाणीहरू निकाल्छन् जसले तत्काल ताली बढी पाउने र यथार्थमा तालीले नै गाली गरेको भनी कालान्तरमा अनुभव हुने हुन्छ । र अझ गालीले पनि नपुगेपछि उम्मेदवारहरू अनेक किसिमको सङ्कुचित घेरामा पुगेर आपूmतर्फ आकर्षित गर्न खोज्छन् । यस प्रकारका घेराहरूमा अहिले सबैभन्दा बढी चलेको जातिवादी घेरा हो । जाति, समुदाय, सम्प्रदाय र धर्मको आडमा भोटको राजनीति हुन थालेको छ । शिक्षा, इमानदारिता, विकास तथा सभ्यता सबै गालीको वाण प्रहारले ध्वस्त पारिन्छ । आपूmलाई शिक्षित भन्नेहरूमध्ये कतिले त आखिरमा जे होस्, म आप्mनो जातको प्रचार गर्छु, आप्mनो जातबाहेक अरूलाई भोट दिन्नँ भनेर जातीय समुदायबीच किरिया खानुपर्छ । यो पनि सुनिएको छ कि मन्दिरमा गएर, गीता हातमा लिएर तथा मस्जिदमा पुगेर कुरान छोएर आफ्नो समुदायलाई सबै किसिमले सहयोग गर्ने किरिया कसम ख्वाइन थालिएको छ । लोकतन्त्रमा यसलाई निकृष्ट अभ्यास मान्नुपर्छ । बौद्धिक समाजको लागि यो लज्जाको विषय हुनुपर्छ । यसरी किरिया कसम खानेहरूले यो पनि बुझ्नुपर्छ कि किरिया कसम खुवाउनेले विश्वास नगरेर यस्तो गरेको हो । उसलाई किरियामाथि विश्वास छ, अमूर्त धर्ममाथि विश्वास छ । दोस्रो कुरा, उसका स्वतन्त्रतालाई उसले हत्या गर्न खोजेको छ, धार्मिक आस्थाको नाउँमा । हुन सक्छ किरिया खाएपछि किरिया खुवाउने उम्मेदवारप्रति अन्य कारणले विश्वास भडकियोस् । तर किरिया खाएपछि छ नैतिक बाध्यता हुन्छ । एकातिर अनैतिक विश्वास र अर्कोतिर नैतिक बाध्यता, द्वन्द्वमा पर्न जान्छ मतदाता । फेरि यो धार्मिक आस्था वा धर्मको दुरुपयोग पनि हो । कसैको लोकतान्त्रिक स्तवतन्त्रामाथि धार्मिक हस्तक्षेप हो । यस प्रकारको विकृतिलाई रोक्ने प्रयास हुनु आवश्यक छ । किनभने कुनै पनि धर्म, देउता वा धार्मिक ग्रन्थले कसैलाई बलजप्mती नैतिक बन्धनमा बाँधेर मानवीय स्वतन्त्रतालाई बन्धक बनाउन सिकाउँदैन । यससँगै जोडिएर आउने अर्को कुरो के पनि छ भने भोट पाउन यसरी धर्मको सहारा लिन खोज्ने उम्मेदवारले जुन धार्मिक ग्रन्थको किरिया खुवाउन खोजेका छन्, के ती उम्मेदवारको समूहले पनि त्यही ग्रन्थमा लेखिएको सदाचार, इमानदारी तथा नैतिक आचरणको कसम खान तयार हुन्छन् ?
जसलाई आपूmमाथि विश्वास छैन, उसलाई अरूमाथि विश्वास कसरी हुन्छ ? अरूको आलोचना मात्र गर्न जान्नेले आप्mनो आलोचना पनि भइरहेको छ भन्ने कुरो कसरी बुझोस् । अहिले भइरहेका कोणसभाका सम्भाषणहरूमा आलोचनाको खेती मात्र उब्जेको देखिन्छ । गालीको वर्षा भइरहेको देखिन्छ । अरूलाई गाली गर्दा केही मानिसले ताली बजाएर नेताको उत्तेजना बढाएको पनि देखिन्छ । यो अवस्थाले अहिले के देखिएको छ भने वास्तवमा अहिलेको राजनीतिक वातावरण नै आलोचनामय बनेको छ । सम्भवतः अहिले नै हुनुपर्छ सबैभन्दा बढी आलोचना भइरहेका दिनहरू । आलोचनाको उत्कर्षमा अहिले देश पुगेको छ । जे मुखमा आयो त्यही आरोप लगाइदिंदा पनि निर्वाचन आयोगमा कोही उजुरी दिन किन गइरहेको छैन भने उसलाई पनि अर्को कार्यक्रममा गाली गर्ने मौका पाइन्छ । कोणसभा वा आमसभामा बोल्ने एउटा थप विषय पाइएको छ । यस प्रकारले आलोचनाका उत्कर्षका दिनहरूमा पनि जनता मौन छ । आलोचनाको तापमान नजिकिंदो निर्वाचनसँगै बढेको छ । अहिले दिनका दिन मौसममा केही चिसोपन बढदै छ तर निर्वाचनको तापक्रम बढदै गएर आलोचनाको उत्कर्षमा पुगेको छ ।