सञ्जय साह मित्र
हाम्रो लोकजीवनमा अनेक पर्व मनाइन्छ । यस्ता पर्वहरूमध्ये कतिपय लोकमान्यताका हुन्छन् भने कतिपय शास्त्रीय मान्यताका । लोकमान्यताका पर्व तथा सांस्कृतिक उत्सवहरूमा कुनै ब्राह्मणको आवश्यकता मूलतः पर्दैन । जसले गर्दछ उसलाई त्यसको सबै विधिविधान थाहा हुन्छ । यप प्रकारको पर्व वा संस्कृतिमा स्थान र परिवार विशेषमा भिन्नता देखिन्छ । शास्त्रीय मान्यताका पर्व वा संस्कृतिमा भने निकै हदसम्म एकरूपता पाइन्छ । यसको विशेषता यो पनि हो कि यस किसिमका पर्व वा संस्कृति मान्न कुनै पुरोहितको आवश्यकता पर्दछ । सर्वसाधारणले आप्mनो अनुकूलता हेरी पर्व र संस्कृति मान्ने वा नमान्ने तथा त्यही अनुकूलता वा प्रतिकूलताले लामो समय लिंदा पर्व हराउने वा परिवर्तन हुने गर्दछ ।
कतिपय के भन्छन् भने कुनै पनि महिनाको शुक्ल षष्ठी स्वतः सूर्यषष्ठी हो । अझ सूर्यषष्ठी र आइतवारको संयोग मिल्यो भने निकै उत्तम । यस प्रकारको अवसर जुन महिनामा मिल्छ छठ गर्दा हुन्छ किनभने सूर्यपूजा भन्नु नै छठपर्व हो । तर यो मान्यता वर्तमान छठसित त्यति मेल खाँदैन । छठमा मूल अघ्र्य सूर्यलाई दिइन्छ तर षष्ठीको अघिल्लो दिनको राति गरिने खरना तथा षष्ठीको राति गरिने कोसिया व्रतले लोकपर्व छठ सूर्योपासनासम्म मात्र सीमित रहेको मान्न सकिन्न ।
विभिन्न पुराणहरूमा छठीमाईको उत्पत्तिबारे उल्लेख भएको पाइन्छ । श्रीमद्देवी भागवत् पुराणको नवौं स्कन्धमा ब्रह्माकी मानसपुत्री देवसेनाको प्रसङ्ग छ । सृष्टिको मूल प्रवृत्तिबाट जन्म भएकोले षष्ठी नाम भएको बताइएको छ । कात्तिक शुक्ल षष्ठीका दिन नै राजा प्रियव्रत र उनका छोरालाई षष्ठीदेवी अर्थात् देवसेनाले बचाएको र राजा तथा प्रजा सबैले पूजा गर्नू भन्ने सल्लाह दिए अनुसार पूजा हुन थालेको देखिन्छ । यही षष्ठी शब्द अपभ्रंश भएर छठ वा छठी भएको मान्यता छ ।
त्रेतायुगमा रामले लङ्काका राजा रावणको वध गरेर अयोध्या फर्केपछि दीपावली मनाइएको थियो । रावण, प्रवृत्तिले राक्षस भन्ने लोकमानसमा व्याप्त छ तर वास्तवमा ब्राह्मण थिए । रामले ब्रह्महत्या गरेको आप्mना पुरोहितलाई बताएर यसबाट मुक्त हुने उपाय खोजे । प्रजाले तत्काल रामलाई राजाको रूपमा हेर्न चाहेका थिए । पुरोहितहरूले रावणको वध लोककल्याणकारी दृष्टिले भएको भए पनि उदाउँदो र अस्ताउँदो सूर्यलाई निराहार अघ्र्य दिए पापमोचन हुने बताए । तर उदाउँदो र अस्ताउँदो सूर्य एकै दिनको हुनुहुँदैनथ्यो । यसकारण पहिले अस्ताउँदो सूर्य र त्यसैको भोलिपल्ट उदाउँदो सूर्यलाई अघ्र्य दिंदा हुने परामर्श भयो । सूर्योपासनाको उपयुक्त तिथि षष्ठी नजिकै थियो । रामले षष्ठीको अस्ताउँदो र सप्तमीको उदाउँदो सूर्यलाई अघ्र्य दिए । रामका धेरै प्रजाहरूले यसै गरे ।
द्वापरमा पनि छठ पूजाको प्रसङ्ग पाइन्छ । पाण्डवहरू बा¥ह वर्ष वनबास बस्दा अन्तिम समय आइपुग्न लाग्दा अज्ञातवासको चिन्ता थियो । भारतवर्षको सबै वनखण्डमा कौरवका दूतहरू सजिलै थाहा पाउन र सक्थे । एक वर्षको अज्ञातवासको अवधिमा पाण्डवलाई भेटे वा चिने फेरि बा¥ह वर्ष वनबास दोहोरिने शर्त थियो । यसकारण अज्ञातवासको सफलताको चिन्ताले पाण्डवलाई सताउन थालेको थियो । द्रोपदीले अज्ञातवासको सफलताको लागि छठ व्रत गरेको उल्लेख पाइन्छ । सूर्यको उपासना र निराहार अघ्र्य दिंदै राति पनि पूजा गरेको बेलाबेलामा चर्चामा आइरहन्छ । राति पनि पूजा गरिने र बेलुका तथा बिहान सूर्यलाई अघ्र्य दिने काम सफलतापूर्वक सम्पन्न भएको र यसैको फलस्वरूप पाण्डवहरूको अज्ञातवास सफल भएको अर्थात द्रोपद्रीको मनोकामना पूरा भएको विश्वास गरिन्छ ।
शास्त्रीय मान्यताको छठ हो भने लोकपर्व किन भनियो ? यस पर्वमा कुनै पनि शास्त्रीय मान्यतालाई खासै महŒवका साथ अपनाइँदैन । कतै कुनै पुरोहितको आवश्यकता पर्दछ भने तिथिको जानकारीको लागि मात्र । अब आधुनिक सञ्चारमाध्यम तथा सामाजिक सञ्जाल र क्यालेन्डरहरूको विकासले गर्दा केही दशकदेखि कसैसँग तिथि सोधिरहनुपर्दैन । छठ पर्वमा कुनै पनि पोथी वा धार्मिक ग्रन्थको आवश्यकता परेको कतै देखिन्न । कतै कुनै ब्राह्मणले छठ पूजाको लागि उपयुक्त समय वा तिथिबारे चर्चा गरेको देखिन्न । यस पर्वलाई विक्रमको मिति वा इस्वीको तारेखसँग पनि कुनै सरोकार हुँदैन । तिथिले कात्तिक महिना लागेदेखि नै व्रत गर्ने महिलाहरू आप्mनै ढङ्गले चोखो बस्न थाल्छन् । घरआँगन लिपपोत गर्ने काम स्वाभाविकरूपमा गर्न थाल्छन् । घरका प्रत्येक वस्तु एकचोटि सफा गर्नुपर्छ भनेर हरेकले हरेक वस्तु सफा गर्दा एकातिर दीपावली र अर्कोतिर छठको तयारी भइरहेको हुन्छ ।
छठको प्रख्याति हाम्रो लोकजीवनमा यति विशाल छ कि सामान्यतया पबनी भन्नासाथ सर्वसाधारणले छठपर्वलाई नै बुझ्छन् । अहिलेको अवस्थामा छठपर्व नगर्ने घरपरिवार कमै छ, पहिले निकै कमले गर्थे तर अब कोही कसैले मात्र गर्दैन । यो पर्व मान्नेहरूको सङ्ख्या निरन्तर विस्तार भइरहेको छ । देशदेखि विदेशसम्मका हिन्दूहरूले विस्तारै यसलाई अँगाल्दै गएको देखिन्छ । हिन्दूभित्रको पनि छठको नाम नसुनेकाहरूले सञ्चारमाध्यमको अत्यधिक विकासले छठलाई बुझ्न थालेका छन् र छठको एउटा विशेषता यो पनि हो कि जो छठलाई बढी बुझ्न खोज्छन्, उनीहरूले केही वर्षमा अपनाउन पनि थाल्छन् । हिन्दू धर्मावलम्बी विभिन्न सम्प्रदायले छठलाई अपनाउँदै जानुको कारण यही हो । कुनै शास्त्रीय आधारलाई मान्नुभन्दा पहिले व्रत लिनेहरूले लोकआस्थालाई आधार बनाउँछन् । लोकआस्थाको विस्तार गतिमान देखिएको छ । यसैकारण अन्य चाडपर्व खुम्चिंदै र रूप परिवर्तन गर्दै जाँदा छठको प्रियता विस्तार भइरहेको छ । के भन्न सकिन्छ भने छठपर्व बिलाएर जाने पर्वहरूको श्रेणीमा अझै केही शताब्दी नजाला ।
छठ पर्व लोकआस्थाको महापर्व बनेको शुभारम्भ कहाँबाट भयो भन्ने विषयमा अनेक दाबी छन् । शास्त्र वा पुराणहरूमा वर्णन गरिएका दाबीहरू आफैंमा महŒवपूर्ण छन् । यसबाहेक पनि लोकदाबीहरू कम छैनन् । मिथिलावासीले आप्mनो मूल पर्व भएको बताउँछन् । पटनाभन्दा दक्ष्Fिणकाहरूको आप्mनै दाबी छ । पश्चिम र पूर्व बिस्तारै यो बढदै गएको छ । दक्षिण र उत्तरतिर पनि यो पर्व गर्नेहरूको सङ्ख्यामा वृद्धि हुँदै गएको छ । तर केही तथ्यहरूको आधारमा छठपर्वको विषयमा यी दाबीमाथि पनि विचार गरौं ।
मकवानपुर जिल्लाको हेटौंडाको नाउँ हेडम्बा वा हिडिम्बाबाट रहन गएको लोकविश्वास छ । हिडिम्बा महाभारतकी पात्र हुन् । उनी भीमकी पत्नी हुन् । जसबाट एक पुत्रको जन्म भएको थियो – घटोत्कच । घटोत्कचको पुत्र बर्बरिक भएको उल्लेख पाइन्छ । हेटौंडाभन्दा पूर्वतिर नै कतै भीमबाँध पनि छ । हेडम्बालाई नै पछि पूजा गर्न थालियो । अहिले हेटौंडा बजारको पश्चिमतिर रहेको प्रसिद्ध भुटनदेवी भनेकै हेडम्बा हो भन्ने स्थानीय जानकारहरूको भनाइ छ । भीमकी पत्नी हिडिम्बा, हेटौंडाको पूर्वपट्टि भीमबाँध हुनुका साथै थप अर्को रोचक पक्ष पनि छ । हेटौंडादेखि पूर्वमा फुर्केचौरसम्म रहेको समतल भूभाग पनि भीमकै गदाले तयार भएको हो रे । महाभारत युद्धमा छोरा घटोत्कच मारिएको घटना बताउन भीम दौडेर आउँदा परैबाट आप्mनो गदा फालेको ठाउँका पहाड चकनाचुर भएर हेटौंडादेखि फुर्केचौरसम्म करिब अठार किलोमिटरको भूभाग समथर बन्न गयो भन्ने जनविश्वास पनि छ ।
यसैगरी रौतहटको गढीमाई नगरपालिकाको समनपुरमा रहेको एउटा महादेव मन्दिरमा पूजा भइरहेको शिवलिङ्गको ढुङ्गा भीमले ल्याएको विश्वास छ । जब पाण्डवहरूको अज्ञातवास शुरु भयो, उनीहरू एउटा सुरुङमा पसे र त्यसको मुख भीमले ढुङ्गाले छोपिदिए । त्यो सुरुड्ढो मुखमा रहेको ढुङ्गालाई नै समनपुरवासीले अहिलेसम्म महादेवको रूपमा पूजा गरेको लोकविश्वास छ । यस लोकविश्वासबाट के स्पष्ट हुन्छ भने पाण्डवहरूको अज्ञातवास रौतहटको समनपुरको यही महादेवस्थानबाट भएको हो । पाण्डवहरूको अज्ञातवास समनपुरबाट शुरु भएको हो भने द्रोपदीले गरेको पहिलो छठ पनि यही वाग्मती नदीको किनार नै हुनुपर्छ । पाण्डवहरूले अज्ञातवास विराटनगरमा बिताएको पौराणिक प्रमाणहरू छन् र अज्ञातवास बिताउने यात्रा समनपुरबाट शुरु गरी सुरुङ भएर वाग्मती नदी पार गरेर जङ्गलैजङ्गल विराटनगर पुगेको हुनुपर्छ । यस कारण पाण्डवपत्नी द्रोपदीले गरेको पहिलो छठ समनपुरमा हुनुपर्छ भन्ने दाबी छ ।
लोकआस्थाको महापर्व छठको वैज्ञानिक पक्षको पनि खोजी हुन थालेको छ । यसरी पौराणिक तथ्यदेखि वैज्ञानिक तथ्यसम्मको खोजी हुनुलाई निकै सकारात्मक मान्न सकिन्छ । आस्थालाई धर्म र विज्ञान दुवैसित सम्बन्धितहरूले जोडने प्रयास गर्दै गर्दा यसको दीर्घकालीनताको पुष्टि हुन्छ । यसको विस्तारलाई स्वीकार गरेको मान्न सकिन्छ । छठपर्वको व्रत बस्ने महिला तथा पुरुषहरूको व्रत सफलतापूर्वक सम्पन्न होओस्, मनोकामना पूरा होओस् र यस व्रतप्रति आस्था तथा आशामा कुनै कमी नआओस् । सबैले स्वच्छतापूर्वक, स्वच्छन्द र स्वतन्त्र भएर छठ मान्न पाऊन् । पर्वको नाउँमा धेरै परिवारको मिलन भएको छ, यो सुखद बन्न सकोस् । पर्वले जीवनमा सकारात्मक आशाको दीप जलाओस् । सबैको मनोकामना पूरा होस् १
हाम्रो लोकजीवनमा अनेक पर्व मनाइन्छ । यस्ता पर्वहरूमध्ये कतिपय लोकमान्यताका हुन्छन् भने कतिपय शास्त्रीय मान्यताका । लोकमान्यताका पर्व तथा सांस्कृतिक उत्सवहरूमा कुनै ब्राह्मणको आवश्यकता मूलतः पर्दैन । जसले गर्दछ उसलाई त्यसको सबै विधिविधान थाहा हुन्छ । यप प्रकारको पर्व वा संस्कृतिमा स्थान र परिवार विशेषमा भिन्नता देखिन्छ । शास्त्रीय मान्यताका पर्व वा संस्कृतिमा भने निकै हदसम्म एकरूपता पाइन्छ । यसको विशेषता यो पनि हो कि यस किसिमका पर्व वा संस्कृति मान्न कुनै पुरोहितको आवश्यकता पर्दछ । सर्वसाधारणले आप्mनो अनुकूलता हेरी पर्व र संस्कृति मान्ने वा नमान्ने तथा त्यही अनुकूलता वा प्रतिकूलताले लामो समय लिंदा पर्व हराउने वा परिवर्तन हुने गर्दछ ।
कतिपय के भन्छन् भने कुनै पनि महिनाको शुक्ल षष्ठी स्वतः सूर्यषष्ठी हो । अझ सूर्यषष्ठी र आइतवारको संयोग मिल्यो भने निकै उत्तम । यस प्रकारको अवसर जुन महिनामा मिल्छ छठ गर्दा हुन्छ किनभने सूर्यपूजा भन्नु नै छठपर्व हो । तर यो मान्यता वर्तमान छठसित त्यति मेल खाँदैन । छठमा मूल अघ्र्य सूर्यलाई दिइन्छ तर षष्ठीको अघिल्लो दिनको राति गरिने खरना तथा षष्ठीको राति गरिने कोसिया व्रतले लोकपर्व छठ सूर्योपासनासम्म मात्र सीमित रहेको मान्न सकिन्न ।
विभिन्न पुराणहरूमा छठीमाईको उत्पत्तिबारे उल्लेख भएको पाइन्छ । श्रीमद्देवी भागवत् पुराणको नवौं स्कन्धमा ब्रह्माकी मानसपुत्री देवसेनाको प्रसङ्ग छ । सृष्टिको मूल प्रवृत्तिबाट जन्म भएकोले षष्ठी नाम भएको बताइएको छ । कात्तिक शुक्ल षष्ठीका दिन नै राजा प्रियव्रत र उनका छोरालाई षष्ठीदेवी अर्थात् देवसेनाले बचाएको र राजा तथा प्रजा सबैले पूजा गर्नू भन्ने सल्लाह दिए अनुसार पूजा हुन थालेको देखिन्छ । यही षष्ठी शब्द अपभ्रंश भएर छठ वा छठी भएको मान्यता छ ।
त्रेतायुगमा रामले लङ्काका राजा रावणको वध गरेर अयोध्या फर्केपछि दीपावली मनाइएको थियो । रावण, प्रवृत्तिले राक्षस भन्ने लोकमानसमा व्याप्त छ तर वास्तवमा ब्राह्मण थिए । रामले ब्रह्महत्या गरेको आप्mना पुरोहितलाई बताएर यसबाट मुक्त हुने उपाय खोजे । प्रजाले तत्काल रामलाई राजाको रूपमा हेर्न चाहेका थिए । पुरोहितहरूले रावणको वध लोककल्याणकारी दृष्टिले भएको भए पनि उदाउँदो र अस्ताउँदो सूर्यलाई निराहार अघ्र्य दिए पापमोचन हुने बताए । तर उदाउँदो र अस्ताउँदो सूर्य एकै दिनको हुनुहुँदैनथ्यो । यसकारण पहिले अस्ताउँदो सूर्य र त्यसैको भोलिपल्ट उदाउँदो सूर्यलाई अघ्र्य दिंदा हुने परामर्श भयो । सूर्योपासनाको उपयुक्त तिथि षष्ठी नजिकै थियो । रामले षष्ठीको अस्ताउँदो र सप्तमीको उदाउँदो सूर्यलाई अघ्र्य दिए । रामका धेरै प्रजाहरूले यसै गरे ।
द्वापरमा पनि छठ पूजाको प्रसङ्ग पाइन्छ । पाण्डवहरू बा¥ह वर्ष वनबास बस्दा अन्तिम समय आइपुग्न लाग्दा अज्ञातवासको चिन्ता थियो । भारतवर्षको सबै वनखण्डमा कौरवका दूतहरू सजिलै थाहा पाउन र सक्थे । एक वर्षको अज्ञातवासको अवधिमा पाण्डवलाई भेटे वा चिने फेरि बा¥ह वर्ष वनबास दोहोरिने शर्त थियो । यसकारण अज्ञातवासको सफलताको चिन्ताले पाण्डवलाई सताउन थालेको थियो । द्रोपदीले अज्ञातवासको सफलताको लागि छठ व्रत गरेको उल्लेख पाइन्छ । सूर्यको उपासना र निराहार अघ्र्य दिंदै राति पनि पूजा गरेको बेलाबेलामा चर्चामा आइरहन्छ । राति पनि पूजा गरिने र बेलुका तथा बिहान सूर्यलाई अघ्र्य दिने काम सफलतापूर्वक सम्पन्न भएको र यसैको फलस्वरूप पाण्डवहरूको अज्ञातवास सफल भएको अर्थात द्रोपद्रीको मनोकामना पूरा भएको विश्वास गरिन्छ ।
शास्त्रीय मान्यताको छठ हो भने लोकपर्व किन भनियो ? यस पर्वमा कुनै पनि शास्त्रीय मान्यतालाई खासै महŒवका साथ अपनाइँदैन । कतै कुनै पुरोहितको आवश्यकता पर्दछ भने तिथिको जानकारीको लागि मात्र । अब आधुनिक सञ्चारमाध्यम तथा सामाजिक सञ्जाल र क्यालेन्डरहरूको विकासले गर्दा केही दशकदेखि कसैसँग तिथि सोधिरहनुपर्दैन । छठ पर्वमा कुनै पनि पोथी वा धार्मिक ग्रन्थको आवश्यकता परेको कतै देखिन्न । कतै कुनै ब्राह्मणले छठ पूजाको लागि उपयुक्त समय वा तिथिबारे चर्चा गरेको देखिन्न । यस पर्वलाई विक्रमको मिति वा इस्वीको तारेखसँग पनि कुनै सरोकार हुँदैन । तिथिले कात्तिक महिना लागेदेखि नै व्रत गर्ने महिलाहरू आप्mनै ढङ्गले चोखो बस्न थाल्छन् । घरआँगन लिपपोत गर्ने काम स्वाभाविकरूपमा गर्न थाल्छन् । घरका प्रत्येक वस्तु एकचोटि सफा गर्नुपर्छ भनेर हरेकले हरेक वस्तु सफा गर्दा एकातिर दीपावली र अर्कोतिर छठको तयारी भइरहेको हुन्छ ।
छठको प्रख्याति हाम्रो लोकजीवनमा यति विशाल छ कि सामान्यतया पबनी भन्नासाथ सर्वसाधारणले छठपर्वलाई नै बुझ्छन् । अहिलेको अवस्थामा छठपर्व नगर्ने घरपरिवार कमै छ, पहिले निकै कमले गर्थे तर अब कोही कसैले मात्र गर्दैन । यो पर्व मान्नेहरूको सङ्ख्या निरन्तर विस्तार भइरहेको छ । देशदेखि विदेशसम्मका हिन्दूहरूले विस्तारै यसलाई अँगाल्दै गएको देखिन्छ । हिन्दूभित्रको पनि छठको नाम नसुनेकाहरूले सञ्चारमाध्यमको अत्यधिक विकासले छठलाई बुझ्न थालेका छन् र छठको एउटा विशेषता यो पनि हो कि जो छठलाई बढी बुझ्न खोज्छन्, उनीहरूले केही वर्षमा अपनाउन पनि थाल्छन् । हिन्दू धर्मावलम्बी विभिन्न सम्प्रदायले छठलाई अपनाउँदै जानुको कारण यही हो । कुनै शास्त्रीय आधारलाई मान्नुभन्दा पहिले व्रत लिनेहरूले लोकआस्थालाई आधार बनाउँछन् । लोकआस्थाको विस्तार गतिमान देखिएको छ । यसैकारण अन्य चाडपर्व खुम्चिंदै र रूप परिवर्तन गर्दै जाँदा छठको प्रियता विस्तार भइरहेको छ । के भन्न सकिन्छ भने छठपर्व बिलाएर जाने पर्वहरूको श्रेणीमा अझै केही शताब्दी नजाला ।
छठ पर्व लोकआस्थाको महापर्व बनेको शुभारम्भ कहाँबाट भयो भन्ने विषयमा अनेक दाबी छन् । शास्त्र वा पुराणहरूमा वर्णन गरिएका दाबीहरू आफैंमा महŒवपूर्ण छन् । यसबाहेक पनि लोकदाबीहरू कम छैनन् । मिथिलावासीले आप्mनो मूल पर्व भएको बताउँछन् । पटनाभन्दा दक्ष्Fिणकाहरूको आप्mनै दाबी छ । पश्चिम र पूर्व बिस्तारै यो बढदै गएको छ । दक्षिण र उत्तरतिर पनि यो पर्व गर्नेहरूको सङ्ख्यामा वृद्धि हुँदै गएको छ । तर केही तथ्यहरूको आधारमा छठपर्वको विषयमा यी दाबीमाथि पनि विचार गरौं ।
मकवानपुर जिल्लाको हेटौंडाको नाउँ हेडम्बा वा हिडिम्बाबाट रहन गएको लोकविश्वास छ । हिडिम्बा महाभारतकी पात्र हुन् । उनी भीमकी पत्नी हुन् । जसबाट एक पुत्रको जन्म भएको थियो – घटोत्कच । घटोत्कचको पुत्र बर्बरिक भएको उल्लेख पाइन्छ । हेटौंडाभन्दा पूर्वतिर नै कतै भीमबाँध पनि छ । हेडम्बालाई नै पछि पूजा गर्न थालियो । अहिले हेटौंडा बजारको पश्चिमतिर रहेको प्रसिद्ध भुटनदेवी भनेकै हेडम्बा हो भन्ने स्थानीय जानकारहरूको भनाइ छ । भीमकी पत्नी हिडिम्बा, हेटौंडाको पूर्वपट्टि भीमबाँध हुनुका साथै थप अर्को रोचक पक्ष पनि छ । हेटौंडादेखि पूर्वमा फुर्केचौरसम्म रहेको समतल भूभाग पनि भीमकै गदाले तयार भएको हो रे । महाभारत युद्धमा छोरा घटोत्कच मारिएको घटना बताउन भीम दौडेर आउँदा परैबाट आप्mनो गदा फालेको ठाउँका पहाड चकनाचुर भएर हेटौंडादेखि फुर्केचौरसम्म करिब अठार किलोमिटरको भूभाग समथर बन्न गयो भन्ने जनविश्वास पनि छ ।
यसैगरी रौतहटको गढीमाई नगरपालिकाको समनपुरमा रहेको एउटा महादेव मन्दिरमा पूजा भइरहेको शिवलिङ्गको ढुङ्गा भीमले ल्याएको विश्वास छ । जब पाण्डवहरूको अज्ञातवास शुरु भयो, उनीहरू एउटा सुरुङमा पसे र त्यसको मुख भीमले ढुङ्गाले छोपिदिए । त्यो सुरुड्ढो मुखमा रहेको ढुङ्गालाई नै समनपुरवासीले अहिलेसम्म महादेवको रूपमा पूजा गरेको लोकविश्वास छ । यस लोकविश्वासबाट के स्पष्ट हुन्छ भने पाण्डवहरूको अज्ञातवास रौतहटको समनपुरको यही महादेवस्थानबाट भएको हो । पाण्डवहरूको अज्ञातवास समनपुरबाट शुरु भएको हो भने द्रोपदीले गरेको पहिलो छठ पनि यही वाग्मती नदीको किनार नै हुनुपर्छ । पाण्डवहरूले अज्ञातवास विराटनगरमा बिताएको पौराणिक प्रमाणहरू छन् र अज्ञातवास बिताउने यात्रा समनपुरबाट शुरु गरी सुरुङ भएर वाग्मती नदी पार गरेर जङ्गलैजङ्गल विराटनगर पुगेको हुनुपर्छ । यस कारण पाण्डवपत्नी द्रोपदीले गरेको पहिलो छठ समनपुरमा हुनुपर्छ भन्ने दाबी छ ।
लोकआस्थाको महापर्व छठको वैज्ञानिक पक्षको पनि खोजी हुन थालेको छ । यसरी पौराणिक तथ्यदेखि वैज्ञानिक तथ्यसम्मको खोजी हुनुलाई निकै सकारात्मक मान्न सकिन्छ । आस्थालाई धर्म र विज्ञान दुवैसित सम्बन्धितहरूले जोडने प्रयास गर्दै गर्दा यसको दीर्घकालीनताको पुष्टि हुन्छ । यसको विस्तारलाई स्वीकार गरेको मान्न सकिन्छ । छठपर्वको व्रत बस्ने महिला तथा पुरुषहरूको व्रत सफलतापूर्वक सम्पन्न होओस्, मनोकामना पूरा होओस् र यस व्रतप्रति आस्था तथा आशामा कुनै कमी नआओस् । सबैले स्वच्छतापूर्वक, स्वच्छन्द र स्वतन्त्र भएर छठ मान्न पाऊन् । पर्वको नाउँमा धेरै परिवारको मिलन भएको छ, यो सुखद बन्न सकोस् । पर्वले जीवनमा सकारात्मक आशाको दीप जलाओस् । सबैको मनोकामना पूरा होस् १