चन्द्रकिशोर
स्थानीय निर्वाचनको दुई दिन बाँकी छ । मौन अवधि शुरू भइसक्यो । तर कहीं कतै पनि यस क्षेत्रको गरिबीबारे चर्चा भएन । विकासको हावादारी कुरा गरिए, स्मार्ट सिटी बनाउने गफ दिइयो तर यथार्थ धरातलसँग जोडिएका थोरै मात्र बहस चल्यो । मधेसमा कुन खाले गरिबी छ ? किन पछाडि प¥यो मधेस ? मधेसका राजनीतिक अभियन्ताहरूले त्यहाँको गरिबीको यथार्थ तस्वीर हेरेका छन् त ? कुनै पनि नेतालाई सोध्नुस्, तपाईंले अहिलेसम्म देखेकामध्ये चरम गरिबी भोगेको मान्छेको चित्रण गर्नुस्, उनलाई पक्कै गा¥हो होला ?
के सपनाको राजनीति गर्नेहरूले समृद्ध मधेसको सुन्दर तस्वीर पस्किन सक्छन् ? मधेसको सन्दर्भमा गरिबीलाई कुन रूपमा परिभाषित गर्ने ? यस्ता प्रश्नहरू अहिले उपेक्षा गरिए पनि लामो समयसम्म अस्वीकार गर्न सकिंदैन । नेपालको भविष्य मधेसको भविष्यसँग फुकाउन नसकिने गरी गाँसिएको छ, मधेसमा गरिबी समाप्त नभईकन नेपाल समृद्ध हुन सक्दैन । तर त्योभन्दा पहिला गरिबीमा रहेको मधेसको सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक जटिलता बुभ्mन जरुरी छ । मधेसको द्वन्द्व निम्त्याउन सक्ने त्यहाँको सामाजिक र आर्थिक विपन्न संरचना र त्यसले खडा गरेको सामाजिक–आर्थिक सीमान्तीकरणको अस्तित्वलाई ठम्याउन आवश्यक छ ।
गरिबीको रूप
मधेसको गरिबीलाई दुई दृष्टिबाट हेरिनुपर्छ । गरिबीलाई वस्तुपरक आधारमा देखिनुपर्छ । यसलाई आर्थिक सूचकहरूबाट नापिनुपर्छ । कुनै पनि व्यक्तिलाई बाँच्नका लागि के कस्ता स्रोतहरू उपलब्ध छन् ? भौतिक साधनहरूबाट वञ्चितीको अवस्था गरिबी हो । त्यस्ता साधनविहीनहरूको आम्दानी बढाएर उनीहरूको गरिबीलाई हटाउन सकिन्छ । अर्को सोचाइ हो, गरिबी भावनात्मक विषय हो । यसलाई आधुनिक समयमा बहुआयामिक दृष्टिबाट हेरिनु र व्याख्या गर्नुपर्छ । वस्तुपरक नजरबाट नापेजस्तै भावनात्मक दृष्टिबाट गरिबीलाई कुनै सूचक निर्माण गरेर नाप्न गा¥हो छ । स्रोत र साधनको अभाव गरिबीको परिचायक हुँदै हो, उपलब्ध स्रोतको असमान वितरण प्रणाली पनि गरिबी हो । कुनै व्यक्तिले निर्णय गर्ने अधिकार र अवसरवाट वञ्चिती रहेको अवस्था पनि गरिबी हो । व्यक्तिको सम्मान र स्वतन्त्रता पनि गरिबीलाई अथ्र्याउने चक्रभित्र पारिनुपर्छ । मधेसीहरू किन र कसरी गरीब भइराखेका छन् ? मधेसीहरू किन गरीब भए ? गरिबी निवारण र समाज परिवर्तनबीचको साइनो के हो जस्ता पक्षलाई पनि गरिबी विमर्शसँग नजोडेसम्म गरिबीको महारोगबारे सही ठम्याइ हुन सक्दैन ।
मधेसको जमीन निकै उब्जाउ रहँदै आएको छ, नदीहरूको जाल बाक्लो छ । जमीन मख्खनजस्तो मुलायम छ । दक्षिण एसियामा तुलनात्मकरूपमा मधेसको जग्गामा यसो बीउ प्mयाँकिदियो भने जमीनमा त्यो अङ्कुरित हुन्छ । तर भूमिको असमान वितरण, सिंचाइ प्रणालीको अभाव, बीउ, मलको समस्याले गर्दा उर्वर खेतको सही उपयोग हुन सकेको छैन । जमीन, जनशक्ति र जलभण्डार (नदी, पोखरी, इनार) यहाँको विकासका आधार हुन् । मधेसमा नेपालका मुख्य वन्यजन्तु आरक्षहरू छन्, सीता र बुद्धको जन्मभूमि छ, सीमावर्ती भारतीय राज्य र पहाड जोड्ने आर्थिक सम्भावना छ, तर आपूmसँग विद्यमान रहेको सम्पदाको सही उपयोग गर्न नसकेर सुनको थालीमा भिख माग्नुपरेको अवस्था छ मधेसको । परिणाम जनशक्तिको ठूलो हिस्सा विदेशिएका छन् । बाहिरबाट आएको खाद्यान्नले जनजीविका टरेको छ । भोजपुरीमा भनिन्छ नि,“भोजन विनु, भक्ति होई ना गे माई ।”
केन्द्र र मधेसको बीचमा टकराव हुने मूल कारण पनि असमानता र गरिबी नै हो । आर्थिक विकासबिना सामाजिक न्याय सम्भव छैन । पहिले “मनी अर्डर” इकोनोमी थियो, अहिले “रेमिटान्स” इकोनोमीले खर्च थेगिएको छ । तर मधेसमा जुन प्रकारको गरिबी पैmलिंदै गएको छ, त्यसको कल्पनासम्म पनि गर्न सकिंदैन । कारण प्रस्ट छ, मधेस आपैंmमा नेपालजस्तो विविधता बोकेको छ । गाउँ, शहर छिरेको छ, गाउँमा रेमिटान्स सङ्क्रमित छन्, शहर छिरेको गाउँले शहरलाई बेचैन बनाएको छ । त्यसैले मधेसको शहर होस् वा गाउँ गरिबीको आआप्mनै आख्यानहरू सुन्न र हेर्न पाइन्छन् ।
सम्भावनाको समथर, चुनौतीको पहाड
मधेसमा गरिबीसँग जोडिएका चुनौतीहरू निम्न प्रकारका छन् वा यसलाई यसरी भनौं मधेसमा गरिबी हुनुका पछाडि यी कारणहरू रहेका छन् । यसलाई मधेसका शब्दावलीमा प्रवृत्तिगत अभिरेखाङ्कित गर्दा निम्न अनुसार प्रस्तुत गर्न सकिन्छ–
क) झुलनिया
यो एउटा यस्तो मानिसकता हो, जसले यथास्थितिलाई स्वीकार गर्छ । झुलामा झुलेजस्तै गरिबीको रोटेपिङमा हल्लिनुलाई नियति मान्दछन् । नेपालमा बस्ने हो भने यही हाम्रFे नियति हो, यसमा हामीले केही गर्न सकिंदैन । गरिबीको गोलचक्करमा हल्लिराख्ने, हल्लिराख्ने । गरिबी भनेको एउटा प्रक्रिया हो, जसद्वारा उनीहरूसँग भएका साधन र सामथ्र्यहरूको पनि दोहन गरी उनीहरूको जीवनस्तरमा नकारात्मकता ल्याउन बल दिन्छ, जुन सामाजिक र शासकीय ढाँचाको चाहना अनुरूपको छ ।
ख) टकटकिया
विकास भनेको राज्यले दिने हो । राज्यले नै हेरेको छैन, जे गर्छ उसैले गर्छ । जबकि विकास भनेको दिने र लिने कुरै होइन । यो लिने व्यक्तिको ग्रहणशीलता र स्वामित्वको चाहनामा पनि भर पर्छ । गरिबीको नाममा राजनीतिको व्यापार गर्नेहरूले टकटकिया मनोविज्ञानलाई हौंस्याएका छन् । यसले आप्mनो दायित्वप्रति व्यक्ति वा समुदायलाई चुपचाप र शिथिल बनाउँछ भने राज्यप्रति सामान्य मानिसमा पनि आक्रोश पैदा गर्छ । राजनीतिमा जनतालाई उक्साउने यस्तो प्रयोग नौलो होइन । विकास वास्तवमा जनजीवनको उत्थानको लागि हो भने व्यक्ति र समुदायको पनि अग्रसरता चाहिन्छ । तर टकटकिया मनोविज्ञानले यसलाई निषेध गर्छ ।
ग) मखमलिया
यो केन्द्रबाट भुइँ सतहलाई हेर्ने नजरिया हो वा अहिलेको राजनीतिक शब्दावलीमा भन्ने हो भने काठमाडौंले मधेसलाई हेर्ने आँखा हो । यसले के भन्छ भने संविधान र संसाधनमा कहाँनिर असमानता छ ? स्रोत दिइएकै छ, त्यत्रो सुगमता छ, यति विघ्न साङ्गठनिक क्रियाशीलता छ तर खै किन हो किन मधेसीहरूले आपूmलाई बदलावको सेरोफेरोमा राख्न सकेको ? यस्तो सोचले विकासलाई अनुकम्पाको रूपमा हेर्छन् । स्रोत भुइँ सतहसम्म कुन रूपमा, कसरी, कति र कसमा पुग्यो ? त्यसको निगरानी गर्दैनन् । योजनाहरू निर्माण गरिंदा के गर्ने, किन गर्ने, कसरी गर्ने, कुन गर्ने, कति गर्ने, केबाट गर्ने र परिणाम के हुने, यस सवालमा भुइँ सतहसँग सही ढङ्गले संवाद र समन्वय गरिंदैन । एक अर्थमा भनौं, यो थोपरिएको विकास हो । यसले गरिबी व्यवस्थापनमा चुनौती दिन्छ ।
घ) चितपटिया
यो मानसिकता भनेको पहिले फोहर आपैंm गर्छन्, त्यसपछि सफाइका लागि बजेट माग गर्छन् । उल्टो र सुल्टो दुईटै भूमिका खेल्छन् । बिगार्ने र सपार्ने पनि । अहिले मधेसमा “एन्टी चिटिङ” अभियान चलेको छ, यो भनेको विद्यालय वा क्याम्पसमा हुने जाँचमा नक्कललाई रोक्नु हो । पहिले आपैंm चोरीको संस्कृति विकास गर्छन्, अनि त्यसको प्रतिरोध पनि आपैंm शुरू गर्छन् ।
ङ) पडोसिया
भारतसँगको दैनिक सम्बन्धले पनि हाम्रो जनजीवनलाई असर गरेको छ । सीमावर्ती भारतीय क्ष्Fेत्रको सामाजिक, आर्थिक अवस्थाको असर हामीकहाँ आउने गरेको छ । त्यसैगरी, भारतले गरेका नदी व्यवस्थापनका काम हुन् वा सडक निर्माणका काम त्यसले पनि मधेसको स्वाभाविक विकासक्रममा अडचन पैदा गरेको छ । मधेसी राजनीतिलाई पुच्छर बनाउने सोच दिल्लीको देखिए पनि आप्mनै साँधसँग जोडिएको क्ष्Fेत्रमा असन्तुलित विकासका निम्ति उनीहरू कहिल्यै पनि गम्भीर देखिएनन् । खुला सिमानाले गर्दा हुने मूल्यान्तरको व्यापारबाट लाभ लिने मुठीभरहरू छन् तर त्यसको बाछिटामा बाँच्ने लोभमा सीमावर्ती क्ष्Fेत्रमा भरियाहरूको ठूलो हिस्सा छ । यस पेशाबाट उनीहरूको दैनिक गर्जो त टरेको छ तर अन्य उद्यमहरूतिर अनाकर्षित भएका छन् ।
च) विभेदिया
जातीय भेदभाव र जातीय अर्थतन्त्रलाई निषेध गर्ने प्रवृतिले पनि मधेसभित्रको आन्तरिक जीवनलाई उथलपुथल बनाउने गरेको छ । मधेसको आर्थिक गिरावटमा र स्थानीयता आधारित विकास पद्धतिलाई प्रोत्साहित गर्नमा विभेदिया मनोविज्ञानको भूमिका पनि कम छैन । मधेसी समाज जाति र उपजातिहरूको झुन्ड मात्र हुन पुगेको छ । यहाँ नागरिक होइन, फगत जातिहरू बस्छन् । मधेसी गरिबीलाई बुभ्mनका लागि समाजमा व्याप्त जातीय विषमतालाई बुभ्mनुपर्छ ।
मुसहर भन्ने बित्तिकै त्यो सामाजिकरूपमा वञ्चितीमा परेको मात्र हुँदैन, आर्थिक र राजनीतिक हैसियतमा पनि कमजोर हुन्छ । भूस्वामित्वको जातीय आधार अहिले पनि कमजोर भएको छैन । उच्च तथा मध्य जातिको तुलनामा निम्न एवं दलित जातिहरूको सामाजिक, आर्थिक अवस्थामा कुनै मूलभूत परिवर्तन भएको छैन । प्रायः दलितहरू आज पनि भूमिहीन छन् । स्त्री उत्पीडन मधेसी समाजको मूल तŒव हो । मधेसको विभिन्न क्षेत्रमा उत्पीडनको विभिन्न स्वरूप विकसित भएको छ, जसको सोझो सम्बन्ध त्यो समाजको स्तरीकरणको संरचनामा निहित छ ।
छ) दुमुहिया
यो एउटा यस्तो मानसिकता हो, जसले आप्mनैभित्रको सामथ्र्यलाई पहिचान गर्दैन । आपैंmभित्रको धनात्मक र ऋणात्मक शक्तिको चिनारी आपैंmले गर्दैन । सम्पन्नताको खोजी त गर्छ, सम्भावनाहरूको सपना हेर्छ तर आपैंmभित्रको सामथ्र्यलाई केलाउँदैन अर्थात् दुईटा मुख छ । उदाहरणमा मधेसका सांस्कृतिक उत्पादनहरूलाई हेला गर्छ तर त्यो ज्ञानलाई उत्पादन विकास र बजारीकरणसँग जोड्दैन ।
ज) बेअजिया
तन्त्र यति विघ्न भ्रष्ट भइसकेको छ कि उसले यहाँको समाजबाट थप ब्याज आर्जन गर्न खोज्छ । राज्य र मधेसबीच दूरीको एउटा कारण तन्त्रको नाउँमा त्यहाँ ठडिएका गणहरूको व्यवहार हो । त्यसैगरी, यहाँको सामाजिक अर्थतन्त्रमा चर्को ब्याज लिने चलन यथार्थ हो । रेमिटान्सले गर्दा पनि परिस्थितिमा आमूल परिवर्तन आउन नसक्नुको कारण चर्को ब्याजदर नै हो । मूल धनसँगै ब्याज चुक्ता गर्नमैं आर्जनको ठूलो हिस्सा समाप्त हुने गरेको छ । केही मुठीभर मानिसहरू ब्याजको धनबाट आर्जन गरिरहेका छन् । सामान्य जनताको ठूलो हिस्सा चर्को ब्याजको जाँतोमा पिल्सिएको छ ।
यसरी नखोजिएको मधेसलाई चियाउन जरुरी हँुदै गएको छ । गरिबी व्यवस्थापनसँग जोडिएका तथ्य र भ्रम के हो त्यो छुट्याउन जरुरी छ । गरिबी निर्मूलनको नाराबाट विरक्तिनुभन्दा पनि उपरोक्त चुनौतीहरूलाई दृष्टिगत गरी गोरेटो समातिएमा सन्तुष्टि लिने ठाउँ हुन सक्छ ।
राम्रो पक्ष के छ भने गणतन्त्र लड्दैपड्दै पाइला टेक्न सिक्दैछ । यसले बिस्तारै जनजीवन र जनजीविकामा सुधार ल्याउँछ भन्ने विश्वास फिजाउनु छ । प्रचुर सम्भावनाहरू बोकेको सुनको थाल मधेसको यस्तै हाल बेहाल रहने हो भने यहाँको गरिबीले यहाँको राजनीतिलाई ताल बेताल गरिदिन्छ भनेर ठोकुवा पक्कै गर्न सकिन्छ । यसले सिकाएको पाठ के हो भने राज्यसँग सम्बन्ध सुधारका साथै सामाजिक जीवनलाई पनि आधुनिक परिभाषामा ल्याउन सक्नुप¥यो अनिमात्र गरिबीको महारोगबाट मुक्त हुन सकिन्छ । स्थानीय चुनावमा यस पक्षबाट पनि विचारविमर्श हुनुपर्छ । केवल ठूला ठूला कुरा गरेर मात्र हुँदैन ।
स्थानीय निर्वाचनको दुई दिन बाँकी छ । मौन अवधि शुरू भइसक्यो । तर कहीं कतै पनि यस क्षेत्रको गरिबीबारे चर्चा भएन । विकासको हावादारी कुरा गरिए, स्मार्ट सिटी बनाउने गफ दिइयो तर यथार्थ धरातलसँग जोडिएका थोरै मात्र बहस चल्यो । मधेसमा कुन खाले गरिबी छ ? किन पछाडि प¥यो मधेस ? मधेसका राजनीतिक अभियन्ताहरूले त्यहाँको गरिबीको यथार्थ तस्वीर हेरेका छन् त ? कुनै पनि नेतालाई सोध्नुस्, तपाईंले अहिलेसम्म देखेकामध्ये चरम गरिबी भोगेको मान्छेको चित्रण गर्नुस्, उनलाई पक्कै गा¥हो होला ?
के सपनाको राजनीति गर्नेहरूले समृद्ध मधेसको सुन्दर तस्वीर पस्किन सक्छन् ? मधेसको सन्दर्भमा गरिबीलाई कुन रूपमा परिभाषित गर्ने ? यस्ता प्रश्नहरू अहिले उपेक्षा गरिए पनि लामो समयसम्म अस्वीकार गर्न सकिंदैन । नेपालको भविष्य मधेसको भविष्यसँग फुकाउन नसकिने गरी गाँसिएको छ, मधेसमा गरिबी समाप्त नभईकन नेपाल समृद्ध हुन सक्दैन । तर त्योभन्दा पहिला गरिबीमा रहेको मधेसको सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक जटिलता बुभ्mन जरुरी छ । मधेसको द्वन्द्व निम्त्याउन सक्ने त्यहाँको सामाजिक र आर्थिक विपन्न संरचना र त्यसले खडा गरेको सामाजिक–आर्थिक सीमान्तीकरणको अस्तित्वलाई ठम्याउन आवश्यक छ ।
गरिबीको रूप
मधेसको गरिबीलाई दुई दृष्टिबाट हेरिनुपर्छ । गरिबीलाई वस्तुपरक आधारमा देखिनुपर्छ । यसलाई आर्थिक सूचकहरूबाट नापिनुपर्छ । कुनै पनि व्यक्तिलाई बाँच्नका लागि के कस्ता स्रोतहरू उपलब्ध छन् ? भौतिक साधनहरूबाट वञ्चितीको अवस्था गरिबी हो । त्यस्ता साधनविहीनहरूको आम्दानी बढाएर उनीहरूको गरिबीलाई हटाउन सकिन्छ । अर्को सोचाइ हो, गरिबी भावनात्मक विषय हो । यसलाई आधुनिक समयमा बहुआयामिक दृष्टिबाट हेरिनु र व्याख्या गर्नुपर्छ । वस्तुपरक नजरबाट नापेजस्तै भावनात्मक दृष्टिबाट गरिबीलाई कुनै सूचक निर्माण गरेर नाप्न गा¥हो छ । स्रोत र साधनको अभाव गरिबीको परिचायक हुँदै हो, उपलब्ध स्रोतको असमान वितरण प्रणाली पनि गरिबी हो । कुनै व्यक्तिले निर्णय गर्ने अधिकार र अवसरवाट वञ्चिती रहेको अवस्था पनि गरिबी हो । व्यक्तिको सम्मान र स्वतन्त्रता पनि गरिबीलाई अथ्र्याउने चक्रभित्र पारिनुपर्छ । मधेसीहरू किन र कसरी गरीब भइराखेका छन् ? मधेसीहरू किन गरीब भए ? गरिबी निवारण र समाज परिवर्तनबीचको साइनो के हो जस्ता पक्षलाई पनि गरिबी विमर्शसँग नजोडेसम्म गरिबीको महारोगबारे सही ठम्याइ हुन सक्दैन ।
मधेसको जमीन निकै उब्जाउ रहँदै आएको छ, नदीहरूको जाल बाक्लो छ । जमीन मख्खनजस्तो मुलायम छ । दक्षिण एसियामा तुलनात्मकरूपमा मधेसको जग्गामा यसो बीउ प्mयाँकिदियो भने जमीनमा त्यो अङ्कुरित हुन्छ । तर भूमिको असमान वितरण, सिंचाइ प्रणालीको अभाव, बीउ, मलको समस्याले गर्दा उर्वर खेतको सही उपयोग हुन सकेको छैन । जमीन, जनशक्ति र जलभण्डार (नदी, पोखरी, इनार) यहाँको विकासका आधार हुन् । मधेसमा नेपालका मुख्य वन्यजन्तु आरक्षहरू छन्, सीता र बुद्धको जन्मभूमि छ, सीमावर्ती भारतीय राज्य र पहाड जोड्ने आर्थिक सम्भावना छ, तर आपूmसँग विद्यमान रहेको सम्पदाको सही उपयोग गर्न नसकेर सुनको थालीमा भिख माग्नुपरेको अवस्था छ मधेसको । परिणाम जनशक्तिको ठूलो हिस्सा विदेशिएका छन् । बाहिरबाट आएको खाद्यान्नले जनजीविका टरेको छ । भोजपुरीमा भनिन्छ नि,“भोजन विनु, भक्ति होई ना गे माई ।”
केन्द्र र मधेसको बीचमा टकराव हुने मूल कारण पनि असमानता र गरिबी नै हो । आर्थिक विकासबिना सामाजिक न्याय सम्भव छैन । पहिले “मनी अर्डर” इकोनोमी थियो, अहिले “रेमिटान्स” इकोनोमीले खर्च थेगिएको छ । तर मधेसमा जुन प्रकारको गरिबी पैmलिंदै गएको छ, त्यसको कल्पनासम्म पनि गर्न सकिंदैन । कारण प्रस्ट छ, मधेस आपैंmमा नेपालजस्तो विविधता बोकेको छ । गाउँ, शहर छिरेको छ, गाउँमा रेमिटान्स सङ्क्रमित छन्, शहर छिरेको गाउँले शहरलाई बेचैन बनाएको छ । त्यसैले मधेसको शहर होस् वा गाउँ गरिबीको आआप्mनै आख्यानहरू सुन्न र हेर्न पाइन्छन् ।
सम्भावनाको समथर, चुनौतीको पहाड
मधेसमा गरिबीसँग जोडिएका चुनौतीहरू निम्न प्रकारका छन् वा यसलाई यसरी भनौं मधेसमा गरिबी हुनुका पछाडि यी कारणहरू रहेका छन् । यसलाई मधेसका शब्दावलीमा प्रवृत्तिगत अभिरेखाङ्कित गर्दा निम्न अनुसार प्रस्तुत गर्न सकिन्छ–
क) झुलनिया
यो एउटा यस्तो मानिसकता हो, जसले यथास्थितिलाई स्वीकार गर्छ । झुलामा झुलेजस्तै गरिबीको रोटेपिङमा हल्लिनुलाई नियति मान्दछन् । नेपालमा बस्ने हो भने यही हाम्रFे नियति हो, यसमा हामीले केही गर्न सकिंदैन । गरिबीको गोलचक्करमा हल्लिराख्ने, हल्लिराख्ने । गरिबी भनेको एउटा प्रक्रिया हो, जसद्वारा उनीहरूसँग भएका साधन र सामथ्र्यहरूको पनि दोहन गरी उनीहरूको जीवनस्तरमा नकारात्मकता ल्याउन बल दिन्छ, जुन सामाजिक र शासकीय ढाँचाको चाहना अनुरूपको छ ।
ख) टकटकिया
विकास भनेको राज्यले दिने हो । राज्यले नै हेरेको छैन, जे गर्छ उसैले गर्छ । जबकि विकास भनेको दिने र लिने कुरै होइन । यो लिने व्यक्तिको ग्रहणशीलता र स्वामित्वको चाहनामा पनि भर पर्छ । गरिबीको नाममा राजनीतिको व्यापार गर्नेहरूले टकटकिया मनोविज्ञानलाई हौंस्याएका छन् । यसले आप्mनो दायित्वप्रति व्यक्ति वा समुदायलाई चुपचाप र शिथिल बनाउँछ भने राज्यप्रति सामान्य मानिसमा पनि आक्रोश पैदा गर्छ । राजनीतिमा जनतालाई उक्साउने यस्तो प्रयोग नौलो होइन । विकास वास्तवमा जनजीवनको उत्थानको लागि हो भने व्यक्ति र समुदायको पनि अग्रसरता चाहिन्छ । तर टकटकिया मनोविज्ञानले यसलाई निषेध गर्छ ।
ग) मखमलिया
यो केन्द्रबाट भुइँ सतहलाई हेर्ने नजरिया हो वा अहिलेको राजनीतिक शब्दावलीमा भन्ने हो भने काठमाडौंले मधेसलाई हेर्ने आँखा हो । यसले के भन्छ भने संविधान र संसाधनमा कहाँनिर असमानता छ ? स्रोत दिइएकै छ, त्यत्रो सुगमता छ, यति विघ्न साङ्गठनिक क्रियाशीलता छ तर खै किन हो किन मधेसीहरूले आपूmलाई बदलावको सेरोफेरोमा राख्न सकेको ? यस्तो सोचले विकासलाई अनुकम्पाको रूपमा हेर्छन् । स्रोत भुइँ सतहसम्म कुन रूपमा, कसरी, कति र कसमा पुग्यो ? त्यसको निगरानी गर्दैनन् । योजनाहरू निर्माण गरिंदा के गर्ने, किन गर्ने, कसरी गर्ने, कुन गर्ने, कति गर्ने, केबाट गर्ने र परिणाम के हुने, यस सवालमा भुइँ सतहसँग सही ढङ्गले संवाद र समन्वय गरिंदैन । एक अर्थमा भनौं, यो थोपरिएको विकास हो । यसले गरिबी व्यवस्थापनमा चुनौती दिन्छ ।
घ) चितपटिया
यो मानसिकता भनेको पहिले फोहर आपैंm गर्छन्, त्यसपछि सफाइका लागि बजेट माग गर्छन् । उल्टो र सुल्टो दुईटै भूमिका खेल्छन् । बिगार्ने र सपार्ने पनि । अहिले मधेसमा “एन्टी चिटिङ” अभियान चलेको छ, यो भनेको विद्यालय वा क्याम्पसमा हुने जाँचमा नक्कललाई रोक्नु हो । पहिले आपैंm चोरीको संस्कृति विकास गर्छन्, अनि त्यसको प्रतिरोध पनि आपैंm शुरू गर्छन् ।
ङ) पडोसिया
भारतसँगको दैनिक सम्बन्धले पनि हाम्रो जनजीवनलाई असर गरेको छ । सीमावर्ती भारतीय क्ष्Fेत्रको सामाजिक, आर्थिक अवस्थाको असर हामीकहाँ आउने गरेको छ । त्यसैगरी, भारतले गरेका नदी व्यवस्थापनका काम हुन् वा सडक निर्माणका काम त्यसले पनि मधेसको स्वाभाविक विकासक्रममा अडचन पैदा गरेको छ । मधेसी राजनीतिलाई पुच्छर बनाउने सोच दिल्लीको देखिए पनि आप्mनै साँधसँग जोडिएको क्ष्Fेत्रमा असन्तुलित विकासका निम्ति उनीहरू कहिल्यै पनि गम्भीर देखिएनन् । खुला सिमानाले गर्दा हुने मूल्यान्तरको व्यापारबाट लाभ लिने मुठीभरहरू छन् तर त्यसको बाछिटामा बाँच्ने लोभमा सीमावर्ती क्ष्Fेत्रमा भरियाहरूको ठूलो हिस्सा छ । यस पेशाबाट उनीहरूको दैनिक गर्जो त टरेको छ तर अन्य उद्यमहरूतिर अनाकर्षित भएका छन् ।
च) विभेदिया
जातीय भेदभाव र जातीय अर्थतन्त्रलाई निषेध गर्ने प्रवृतिले पनि मधेसभित्रको आन्तरिक जीवनलाई उथलपुथल बनाउने गरेको छ । मधेसको आर्थिक गिरावटमा र स्थानीयता आधारित विकास पद्धतिलाई प्रोत्साहित गर्नमा विभेदिया मनोविज्ञानको भूमिका पनि कम छैन । मधेसी समाज जाति र उपजातिहरूको झुन्ड मात्र हुन पुगेको छ । यहाँ नागरिक होइन, फगत जातिहरू बस्छन् । मधेसी गरिबीलाई बुभ्mनका लागि समाजमा व्याप्त जातीय विषमतालाई बुभ्mनुपर्छ ।
मुसहर भन्ने बित्तिकै त्यो सामाजिकरूपमा वञ्चितीमा परेको मात्र हुँदैन, आर्थिक र राजनीतिक हैसियतमा पनि कमजोर हुन्छ । भूस्वामित्वको जातीय आधार अहिले पनि कमजोर भएको छैन । उच्च तथा मध्य जातिको तुलनामा निम्न एवं दलित जातिहरूको सामाजिक, आर्थिक अवस्थामा कुनै मूलभूत परिवर्तन भएको छैन । प्रायः दलितहरू आज पनि भूमिहीन छन् । स्त्री उत्पीडन मधेसी समाजको मूल तŒव हो । मधेसको विभिन्न क्षेत्रमा उत्पीडनको विभिन्न स्वरूप विकसित भएको छ, जसको सोझो सम्बन्ध त्यो समाजको स्तरीकरणको संरचनामा निहित छ ।
छ) दुमुहिया
यो एउटा यस्तो मानसिकता हो, जसले आप्mनैभित्रको सामथ्र्यलाई पहिचान गर्दैन । आपैंmभित्रको धनात्मक र ऋणात्मक शक्तिको चिनारी आपैंmले गर्दैन । सम्पन्नताको खोजी त गर्छ, सम्भावनाहरूको सपना हेर्छ तर आपैंmभित्रको सामथ्र्यलाई केलाउँदैन अर्थात् दुईटा मुख छ । उदाहरणमा मधेसका सांस्कृतिक उत्पादनहरूलाई हेला गर्छ तर त्यो ज्ञानलाई उत्पादन विकास र बजारीकरणसँग जोड्दैन ।
ज) बेअजिया
तन्त्र यति विघ्न भ्रष्ट भइसकेको छ कि उसले यहाँको समाजबाट थप ब्याज आर्जन गर्न खोज्छ । राज्य र मधेसबीच दूरीको एउटा कारण तन्त्रको नाउँमा त्यहाँ ठडिएका गणहरूको व्यवहार हो । त्यसैगरी, यहाँको सामाजिक अर्थतन्त्रमा चर्को ब्याज लिने चलन यथार्थ हो । रेमिटान्सले गर्दा पनि परिस्थितिमा आमूल परिवर्तन आउन नसक्नुको कारण चर्को ब्याजदर नै हो । मूल धनसँगै ब्याज चुक्ता गर्नमैं आर्जनको ठूलो हिस्सा समाप्त हुने गरेको छ । केही मुठीभर मानिसहरू ब्याजको धनबाट आर्जन गरिरहेका छन् । सामान्य जनताको ठूलो हिस्सा चर्को ब्याजको जाँतोमा पिल्सिएको छ ।
यसरी नखोजिएको मधेसलाई चियाउन जरुरी हँुदै गएको छ । गरिबी व्यवस्थापनसँग जोडिएका तथ्य र भ्रम के हो त्यो छुट्याउन जरुरी छ । गरिबी निर्मूलनको नाराबाट विरक्तिनुभन्दा पनि उपरोक्त चुनौतीहरूलाई दृष्टिगत गरी गोरेटो समातिएमा सन्तुष्टि लिने ठाउँ हुन सक्छ ।
राम्रो पक्ष के छ भने गणतन्त्र लड्दैपड्दै पाइला टेक्न सिक्दैछ । यसले बिस्तारै जनजीवन र जनजीविकामा सुधार ल्याउँछ भन्ने विश्वास फिजाउनु छ । प्रचुर सम्भावनाहरू बोकेको सुनको थाल मधेसको यस्तै हाल बेहाल रहने हो भने यहाँको गरिबीले यहाँको राजनीतिलाई ताल बेताल गरिदिन्छ भनेर ठोकुवा पक्कै गर्न सकिन्छ । यसले सिकाएको पाठ के हो भने राज्यसँग सम्बन्ध सुधारका साथै सामाजिक जीवनलाई पनि आधुनिक परिभाषामा ल्याउन सक्नुप¥यो अनिमात्र गरिबीको महारोगबाट मुक्त हुन सकिन्छ । स्थानीय चुनावमा यस पक्षबाट पनि विचारविमर्श हुनुपर्छ । केवल ठूला ठूला कुरा गरेर मात्र हुँदैन ।