के विदेशमा बस्ने नेपालीहरूको बचत र ज्ञानको उपयोग भएको छ ?

विश्वराज अधिकारी
    परदेशमा व्यक्ति जहाँ हुन्छ, उसको साथमा उसको देश पनि हुन्छ । कुनै व्यक्ति भूगोलद्वारा निर्धारित गरिएको आप्mनो देशभित्र नभए तापनि, कारणवश अन्य विभिन्न मुलुकहरूमा पुगे तापनि, उक्त व्यक्तिसँग उसको देश पनि सँगै रहेको हुन्छ । विदेशमा बसोबास गरे तापनि, उसले निरन्तर आप्mनो जन्मस्थल, आप्mनो देशलाई अटुट माया गरिरहेको हुन्छ । र विदेशमा बस्नेलाई आप्mनो देशको माया झनै बढी लाग्ने गर्दछ किनभने स्वदेशमा बस्न नपाएको पीडा उसले स्वयंले प्रत्येक पल अनुभव गरिरहेको हुन्छ । विदेशमा बस्ने कुनै व्यक्तिलाई स्वदेशको माया लाग्दैन भने त्यो अपवाद हो । विश्लेषणको पृथक विषय हो ।
    यसरी आप्mनो मुलुक छाडेर विभिन्न कारणले विदेशमा बसेका व्यक्तिहरूको समूहलाई डायस्पोरा भन्ने चलन छ । हामी यस आलेखमा नेपाली डायस्पोराको चर्चा गर्नेछौं । नेपाली डायस्पोराले नेपालको आर्थिक विकासमा पु¥याउन सक्ने योगदानबारे चर्चा गर्नेछौं ।
    नेपाली डायस्पोरा निकै विस्तारित हुँदैछ । ज्ञान र साधन एवं स्रोतको हिसाबले पनि अन्य मुलुकको भन्दा नेपाली डायस्पोरा धेरै अगाडि छ । अहिले नेपालीहरू संरा अमेरिका, क्यानाडा, जर्मनी, फ्रान्स, बेलायत, जापान, अस्ट्रेलियाजस्ता धनी राष्ट्रहरूमा बसोबास गरिरहेका त छन नै, साथै अफ्रिकाका विकासशील राष्ट्रहरू नाइजेरिया, केन्या, साउथ अफ्रिका, इजिप्ट आदिमा पनि विभिन्न पेशा व्यवसाय गरेर बसेका छन् । नेपालदेखि निकै पर रहेका, दक्षिण अमेरिकाका मुलुकहरू जस्तै मेक्सिको, कोलम्बिया, ब्रजीलमा पनि केही नेपालीहरू बसोबास गर्न पुगेका छन् । साउदी अरेबिया, बहरेन, कतार, युएईलगायत मध्यपूर्व एवं खाडीका मुलुकहरूमा ज्यादै ठूलो सङ्ख्यामा नेपालीहरूको बसोबास छ भन्ने हामी सबैलाई थाहा भएको कुरा हो । तथ्याङ्कहरूले देखाए अनुसार अहिले भारतमा १ करोड ९ लाख २५ हजार, मलेसियामा ७ लाख, बर्मामा ७ लाख, कतारमा ४ लाख, युएईमा ३ लाख २५ हजार, साउदी अरेबियामा ३ लाख १५ हजार, बेलायतमा १ लाख ३१ हजार, अस्ट्रेलियामा १ लाख २४ हजार ६००, सरा अमेरिकामा २ लाख ५० हजार, जापानमा ६० हजार, दक्षिण कोरियामा ५१ हजार, क्यानाडामा ३१ हजार, थाइल्यान्डमा २० हजार, हड्ढङमा १६ हजार, कुवेतमा १२ हजार, सिंगापुरमा ५ हजार, ओमानमा ५ हजार र जर्मनीमा ४ हजार नेपालीहरूको बसोबास रहेको देखिन्छ । यसैगरी रूस, बु्रनाई, बेल्जियम, निदरल्यान्ड्स, स्पेन, पोर्चुगल, डेनमार्क, स्वीडेन, फिनल्यान्ड, स्वीटजरल्यान्डजस्ता देशहरूमा पनि नेपालीहरू छरिएर बसेका छन् । यसरी नेपालीहरू विश्वका अनेकौं मुलुकमा पुगेका छन् । र आप्mनो आम्दानीको ठूलो हिस्सा स्वदेश (नेपाल) पठाइरहेका छन् । आप्mनो बचत स्वदेश पठाएर मातृभूमिको आर्थिक विकासमा योगदान पु¥याउने सपना देख्ने नेपालीहरूको सङ्ख्या पनि सानो छैन ।
    नेपालीहरू यसरी संसारका विभिन्न मुलुकहरूमा छरिएर किन बस्न पुगे ? यसबारे पनि छोटो चर्चा गरौं । केवल सानो अवधिमा कसरी यति ठूलो नेपाली डायस्पोरा निर्माण भयो त्यसबारे पनि छलफल गरौं ।
    २०४६–४७ सालमा भएको राजनैतिक परिवर्तनले नेपालीहरूलाई राजनीतिक–अधिकार सम्पन्न त तुल्यायो तर आर्थिक समृद्धि भने दिन सकेन । शक्ति, पद र स्रोत केवल केही व्यक्ति (नेता) हरूको हातमा सीमित हुन पुग्यो । सीमित व्यक्ति धनी र शक्तिशाली भए । अति गरिब नेपालीहरूको आर्थिक स्तरमा सुधार आउन सकेन, उल्टो उनीहरूमा चरम निराशा देखियो । गरिबहरूमा आएको चरम निराशाको उपयोग भने माओवादीका केही बाठा नेताहरूले ठूलो चतु¥याइँपूर्वक गर्न थाले । खासगरी युवाहरूलाई सुनौलो भविष्यको सपना देखाए, उनीहरूलाई आप्mनो महŒवाकाङ्क्षाको भ¥याङ बनाए । २०५२ देखि २०६२ सालसम्म चलेको अति हिंसापूर्ण माओवादी–सङ्घर्षले १७ हजार नागरिकहरूको ज्यान लियो तर मुलुकको आर्थिक विकासमा त्यो सङ्घर्षले कुनै उल्लेख्य भूमिका खेल्न सकेन । उल्टो अत्यधिक हिंसाले भरिएको माओवादी–सङ्घर्षले मुलुकभरिका आर्थिक विकासका विभिन्न पूर्वाधार ध्वंस पार्ने कार्य ग¥यो । लाखौंको सङ्ख्यामा नेपालीहरूलाई विस्थापित ग¥यो ।
    २०६३ सालमा भएको राजनीतिक परिवर्तनले माओवादीहरूलाई हिंसात्मक गतिविधि परित्याग गरेर मूलधारको राजनीतिमा आउन प्रेरित ग¥यो । मुलुकमा शान्ति र राजनैतिक स्थिरताको स्थिति देखा प¥यो पनि । तर त्यो स्थिरताले दीर्घ जीवन पाउन सकेन । माओवादी–सङ्घर्षकालमा पहाडमा केन्द्रित रहेको अशान्ति २०६३ सालपछि तराई वा मधेसमा हस्तान्तरण भयो । जसरी माओवादीका केही बाठा नेताहरूले पहाडका थुप्रै युवाहरूलाई आप्mनो स्वार्थ–सिद्धिका लागि भ¥याङ बनाए त्यसरी नै मधेसका बाठा नेताहरूले आप्mनो स्वार्थसिद्धिका लागि मधेसका युवाहरूलाई भ¥याङ बनाउन थाले । परिणामतः २०६३ सालपछि मधेस अशान्त हुने क्रम शुरु भयो । मधेसका प्रमुख शहरहरू– वीरगंज, गौर, मलङ्गवा, लालबन्दी, जनकपुर, लहान, विराटनगर आदिमा द्रुततर गतिमा उद्योगहरू स्थापना हुन सकेन । कुनै समय गुलजार रहने यी शहरहरूमा आर्थिक गतिविधि विपरीत दिशमा दौडिन थाल्यो । रोजगारको विस्तार हुन सकेन । बेलाबेलामा यी शहरहरू अशान्त हुन थाले । हत्या, हिंसा, बन्द, हडताल बढन थाल्यो । आर्थिक विकासका पर्याप्त सम्भावना बोकेका यी शहरहरू ग्राहकबिनाको पसलजस्तो भए । तराईका युवाहरूमा चरम निराशा देखिन थाल्यो ।
    माथि उल्लेख गरिएका कारणहरूले नेपालीहरूमा घोर निराशा उत्पन्न गरायो । देशमा व्याप्त अशान्ति र त्यसबाट उत्पन्न आर्थिक मन्दी र बेरोजगारले त्यो घोर निराशालाई झन् चुलिमा पु¥यायो । त्यो घोर निराशाले बाढीको रूप धारण गरेर नेपालीहरूलाई विदेशतिर बगाउन था¥यो । राम्रो आर्थिक हैसियत भएका तथा नेपालभित्र नै पनि कुनै पेशा वा व्यवसाय गर्न सक्नेहरू पनि घोर निराशाको बढीमा बगेर विदेश पलायन हुन थाले । मुख्यगरी माओवादी सशस्त्र द्वन्द्व र मधेस आन्दोलनले लाखौं नेपाली युवाहरूलाई विदेशतिर भास्सिन बाध्य पा¥यो । प्रमुखरूपमा यी दुई कारणले गर्दा नेपाली डायस्पोराले २६ वर्षको छोटो अवधिमा नै ठूलो आकार ग्रहण ग¥यो ।
    तर कहिलेकाहीं नकारात्मक कुरा भित्र पनि सकारात्मक कुरा लुकेको हुन्छ । देशमा व्याप्त अनेक राजनैतिक समस्याहरूले गर्दा छोटो समयमा ठूलो नेपाली डायस्पोरा निर्माण भए तापनि यो नेपाली डायस्पोराको प्रयोग मुलुकको आर्थिक विकासको लागि उपयोग गर्न सकिन्छ । विदेशमा बसेर नेपालीहरूले आर्जन गरेका पूँजी एवं ज्ञानलाई देशको विकासमा सदुपयोग गर्न सकिन्छ ।
    यस आलेखमा नेपालीहरूले विदेशमा बसेर गरेका सानासानन बचतलाई ठूलो राष्ट्रिय पूँजीको स्वरूप दिएर त्यस पूँजीलाई कसरी देशको आर्थिक विकासमा उपयोग गर्न सकिन्छ त्यसबारे छोटो चर्चा गर्ने प्रयास गरिने छ ।
    विदेशमा बसेका नेपालीहरूको बचतलाई राष्ट्रिय र स्थानीयगरी दुई किसिमबाट उपयोग गर्न सकिन्छ ।
    राष्ट्रियस्तरमा जलविद्युत् उत्पादन, विमान स्थल, राष्ट्रिय–राजमार्ग आदिको निर्माणमा विदेशमा बसेका नेपालीहरूले पठाएको बचत (रेमिट्यान्स) को उपयोग गर्न सकिन्छ । यस किसिमका ठूला–ठूला निर्माणहरूमा ठूलो रकमको खाँचो पर्दछ । सरकारले यस किसिमका ठूला निर्माणहरू आफैंले सम्पन्न गर्न सक्छ र त्यसका लागि आवश्यक ठूलो रकमको व्यवस्था विदेशमा बसेका नेपालीहरूसँग ऋण लिएर गर्न सक्छ । विदेशमा बसेका नेपालीहरूसँग ऋण लिएर त्यस किसिमका निर्माणहरू सरकार आफैंले सजिलै गर्न सक्छ । यदि निजी क्षेत्रले त्यस किसिमका निर्माण गरेमा र निजी क्षेत्रले त्यस किसिमका निर्माणहरू गर्न सर्वसाधारणसँग ऋण लिएमा, सरकार जमानी बसिदिन सक्छ । रेमिट्यान्सको उपयोग सरकारले यसरी बृहत् निर्माणका लागि गर्न सक्छ । सरकारले नै ऋण लिने वा जमानी बसिदिने भएकोले सामान्य आर्थिक अवस्था भएका विदेशमा बस्ने नेपालीहरू पनि लगानी गर्न तयार हुन्छन्, किनभने सरकारलाई ऋण दिंदा वा सरकार जमानी बसेको कारणले गर्दा आप्mनो वचत डुब्दैन भन्नेमा लगानीकर्ताहरू ढुक्क हुन सक्छन् । यसरी यदि सरकारले पहल गर्ने हो भने विदेशमा बसेका नेपालीहरूको बचतको उपयोग राष्ट्र निर्माणमा सजिलै हुन सक्छ । यस्तो गर्न नेता र जनता दुवै पक्षमा विकास गर्ने प्रबल इच्छाशक्ति हुनु आवश्यक छ ।
    स्थानीय स्तरमा, नगर वा गाउँ पालिकाभित्र सडक, पुल, स्कूल, कलेज, अस्पताल, सभाकक्ष, सार्वजनिक समारोह आदि निर्माण गर्न स्थानीय सरकारहरूले ऋण लिन सक्छन् र ऋणको स्रोत विदेशमा बसेका नेपालीहरूको बचत हुन सक्छ । स्थानीय सरकारलाई आप्mनो क्षेत्रभित्र विभिन्न किसिमका निर्माणहरू गर्न र ती निर्माणहरूका लागि आवश्यक पर्ने कोष सृजना गर्ने अधिकार दिइएको हुन्छ पनि । विदेशमा बसेका नेपालीहरूले आप्mनो बसोबास रहेको गाउँ वा शहरको विकास गर्न आप्mनो बचत (रेमिट्यान्स) लगानी गर्ने तत्परता निश्चय पनि देखाउने छन् । आप्mनो गाउँ वा शहरको सबैलाई माया हुन्छ । यस्तो गर्न सकिए पचहत्तरै जिल्लाका विभिन्न गाउँ एवं शहरहरूमा कोष सृजना भएर विकास एवं निर्माणका कार्यहरू अगाडि बढाउन सकिन्छ । यसरी नेपालको आर्थिक विकासमा विदेशमा बसिरहेका नेपालीहरूको बचतको उपयोग गर्न सकिन्छ । नेपाली डायस्पोराको उपयोग नेपालको आर्थिक विकासमा यसरी गर्न सकिन्छ । तर अहिलेसम्म विदेशमा बस्ने नेपालीहरूको बचत र ज्ञानको उपयोग हुन सकेको छैन । उनीहरूको बचत र ज्ञानको उपयोग कसरी गर्ने भन्नेबारे सरकारले नीतिहरू पनि बनाउन सकेको छैन । हातमा पैसा भएर पनि गरिब हुनुजस्तो स्थिति होइन त यो ? बपयगतष्तिथब२नmबष् ि।अयm