चन्द्रकिशोर
कुनै पनि देशबारे जानकारी लिन त्यस देशको इतिहासकै अध्ययन गर्नु अति आवश्यक पर्छ । मानवीय इतिहासको क्रममैं राष्ट्रिय इतिहासको क्रम शुरू हुने हुँदा इतिहासकारहरूले सत्य र तथ्यको आधारमा राष्ट्रिय इतिहास निर्माण गर्ने प्रयास गरेका हुन्छन् । इतिहासले नै हिजोको राष्ट्रिय स्थितिको जानकारी दिने हुँदा आजको कार्यमा सजिलो भई भोलिको लागि परिकल्पना गर्न सिकाउँछ । नेपाल—भारत सम्बन्धबारे विवेचना गर्दा सीमा वारि र पारि बस्ने जनबारे त्यति मिहीन प्रकाश पारेको देखिंदैन । पृथ्वीनारायण शाहले गोर्खा राज्यको सीमा पैmलाउने क्रमदेखि अहिलेको नेपाल—भारत सीमा सम्बन्धको इतिहास मान्न सकिन्छ।
सरदार भीमबहादुर पाण्डेले ‘त्यस बखतको नेपाल—राणाकालीन आखिरी तीन दशक’ पहिलो भागमा लेखेका छन्– “वि.सं.१९७७ सालमा एक प्रकारले विश्वभरि नै ठूलो उथलपुथल शुरू भयो । हाम्रो पडोसी भारतमा महात्मा गाँधीले भर्खर चम्पारणमा सूत्रपात गरेको सत्याग्रह र भद्र अवज्ञा आन्दोलनले १९७७ सालताका देशभरि हलचल मचायो । भारतीय कारागारहरू हजारन सत्याग्रहीले भरिए । एक शब्दमा भनिने हो भने १९७७ सालदेखि नेपालको दक्षिणमा गाँधीयुग शुरू भयो भने हुन्छ, भारतप्रति विश्वको नै ध्यान आकर्षित गर्ने किसिमले । नेपालको उत्तरी छिमेकी चीनमा केही वर्षयता तारासमान उदाएका डा. सन्यात सेनको चीनलाई एकीकरण, उत्तर–दक्षिण चीनका सामन्ती वार लर्डलाई दमन गर्ने र चीनमा आन्तरिक स्थिरता ल्याउने अविरल प्रयास असफल साबित हुन थालेकोले, १९७७ सालमा आजको नयाँ चीनको जन्मदाता साम्यवादी पार्टी उदायो । त्यतिका वर्षसम्म मस्त सुतेको चीन वि.सं. १९७७ मा उठ्यो भने हुन्छ ।”
त्यस बखत नेपालको कूटनीतिक सम्बन्ध जगाउने एक सजिलो साधन गनिएको शिकार । त्यसैले भारतमा आएका ठूला–ठूला अङ्ग्रेजी पाहुनाहरूलाई नेपालमा शिकार नखेलाइ फर्काइँदैनथे । राणाकालमा नेपालको सफल परराष्ट्रनीति नै जसरी भएपनि भारतको अङ्गे्रज सरकारलाई राजीखुशी राख्ने र हात लिने हुँदा, उच्चस्तरीय अङ्ग्रेजको नेपाल तराईको शिकारलाई अति भव्यतापूर्वक सम्पन्न गरिन्थ्यो । मेचीदेखि महाकालीसम्म पैmलिएको एकनासको घना चारकोसको जङ्गल त्यस बेला जातजातका रूख र जङ्गली जनावरहरूले भरिभराउ थियो । आजकालका हिमालजस्तै नामी थियो, चारकोसको झाडी । कुनै बेला त्यो चारकोसको झाडी गनिएको थियो, नेपालको मजबुत किल्ला र जङ्गली जनावरको खानी । अहिलेको वीरगंज क्षेत्रमा पहिले–पहिले यस्तो बाक्लो बस्ती थिएन, न यो क्षेत्रको नाम नै वीरगंज स्थापित भएको थियो ।
नेपाल—भारत सीमाञ्चलवासीबीच वीरगंजको भूमिका महŒवपूर्ण रहेको पाइन्छ । भौगोलिक कारणले पनि वीरगंज एउटा महŒवपूर्ण सरोकार भएर नेपाल–भारत सम्बन्धलाई आयाम दिएको छ । नेपाल–भारतबीच जनस्तरको सम्बन्धलाई बहुआयामिक बनाउन वीरगंजले निर्माण गरेको इतिहास खोतल्नु जरुरी छ । इतिहास ऐतिहासिक साधन वा सामग्रीहरूका आधारमा तयार हुने एउटा विज्ञान जस्तै विषय हो ।
नयाँ साधन र स्रोत प्राप्त भएपछि इतिहासको स्वरूप बदलिन्छ । यो विषयमा अनुसन्धानको बाहुल्यता रहन्छ । त्यसैले समयसमयमा प्राप्त नयाँ सामग्रीहरूको संयोजन गरी इतिहासलाई बढाउनुपर्ने हुन्छ । कुनै पनि देशको भौगोलिक अवस्थाको त्यस देशको इतिहासमा ठूलो प्रभाव परेको हुन्छ । विश्वका सबै देशले आआप्mनो भौगोलिक अवस्थाकै आधारमा नीति निर्धारण र कार्यान्वयन गरेका हुन्छन् । देशको विकास पनि मुख्यतः भौगोलिक बनोटबाट प्रभावित हुन्छ । दुई मुलुकबीचको सम्बन्ध स्थापनामा पनि शहरविशेषको भूगोलले इतिहास तय गर्छ ।
वीरगंज समावेशी शहर हो । यहाँ विभिन्न समुदायका नागरिक बसोवास गर्छन्, यहाँ विभिन्न भाषाभाषीहरूको सङ्गम छ । वीरगंजसँग जोडिएको भारतीय शहर रक्सौलको पनि नेपालसँग पुरानो साइनो छ । इतिहास बितेका घटनाहरूको विवरण हो । वास्तविक इतिहासले भविष्यको मार्ग निर्धारण गर्छ । वीरगंज हुनत सवा सय वर्ष पुरानो शहर हो तर नेपालको सीमाभित्र वीरगंजले ओगटेको भूभाग हुन आएको दुई सय वर्ष पुगेको छ । नेपाल–भारत सम्बन्धका सन्दर्भमा वीरगंजको चर्चा नभईकन इतिहास अधूरो रहन्छ । यी दुई मुलुकबीच सम्बन्धको ऐतिहासिक पृष्ठभूमिमा शहरहरूको कथा पनि आपैंmमा इतिहासको स्रोत हो । त्यस अर्थमा वीरगंजको चर्चा इतिहासलेखनमा सान्दर्भिक हुन आउँछ ।
नेपाल—भारत सम्बन्धको सबैभन्दा ठूलो विशेषता भनेको नै दुई देशबीच खुला सीमा हो । खुला सिमाना तराई भूभागसँग बढी जोडिएको हुनाले यो राष्ट्रिय सवाल तराई क्षेत्रका बासिन्दाको सरोकारसँग जोडिन पुग्छ । छिमेकी भारतीय राज्यहरूसँग जुन विशेष सम्बन्ध छ, त्यसको मूल कारण नै खुला सीमा हो । यसले हाम्रो सांस्कृतिक, सामाजिक, ऐतिहासिक, धार्मिक परम्परामा एकरूपता र साझापनको परिचय दिन्छ । सीमावर्ती तराईका मानिसहरू दैनिक दिनचर्याका क्रियाकलाप भारतमा र सीमा क्षेत्रका भारतीयहरू नेपालमा दिनचर्या गर्दै आइरहेका छन् ।
नेपाल—भारतबीच अन्तर्राष्ट्रिय सीमा वरिपरि बस्ने बासिन्दा जसका कतिपय सामाजिक, आर्थिक स्वार्थ समान र साझा छन् र जसका वारिपारिको संवाद र सम्पर्कको नियमितता छ, तिनीहरू सीमाञ्चलवासी हुन् । नेपाल–भारतबीच सीमा क्षेत्रमा सामाजिक, सांस्कृतिक, कला र धर्म धेरै अर्थमा चलनचल्ती मिल्दोजुल्दो छ । नेपाल स्वतन्त्र, सार्वभौमसत्ता सम्पन्न मुलुक हो । नेपालको भूराजनीतिक अवस्थाले गर्दा उत्तरको छिमेकी देशभन्दा दक्षिण छिमेकीसँग विविध पक्षमा नजिकिन पुगेको कुरा सबैको सामु छ । नेपाल–भारतबीच सामाजिक संस्कार धेरै अर्थमा मिल्दोजुल्दो छ । त्यसैले नेपालको भारतसँग, भारतको नेपालसँग घनिष्ट सम्बन्ध रहेको छ । हुनत एकअर्काबीच बढी सम्पर्क जस्तै आतेजाते, लेनदेन र उठबस हुँदा कुनै बेला कटुता वा मनमुटाव हुन जानु स्वाभाविक हो ।
वीरगंजमा रूपान्तरित हुनुपूर्वदेखि नै गहवा एउटा प्रमुख बस्तीका साथै क्रमिकरूपमा बजारको रूपमा विकसित हुन थालिसकेको तथ्य राणा प्रधानमन्त्री वीर शम्शेरको शासनकालमा गहवामा नै पर्सा जिल्लाको सदरमुकाम स्थानान्तरण गर्नुबाट पुष्टि हुन्छ । गहवाकै बासिन्दा तत्कालीन राणाशाही महŒवपूर्ण ओहदामा कार्यरत हुनु एवं राणा प्रधानमन्त्री एवं अन्य रोलवाला राणाहरूको यसतर्पm भ्रमण हुँदा गहवामा मुकाम रहेको पाइनुले गहवा त्यस बेला यस तराई क्षेत्रमा अरूभन्दा निकै विकसित बस्ती बनिसकेको अनुमान गर्न सकिन्छ । वि.सं. १९५३ सालतिर गहवामा तत्कालीन मालचलानीको हाकिम रहेका ज्ञानमान यसै गहवामा बस्थे ।
राणाकालमा नेपालको पूर्वी तथा पश्चिमी तराई राणाशासक एवं तिनका परिवारका निमित्त एवं राणा श्री ३ का साथ तत्कालीन राजाहरूसमेतको शिकारका निमित्त प्रमुख स्थल मानिन्थ्यो । तराईको चितवन, रामवन, ठोरी, बगरी, सिम्रौनगढ, पत्थरघटा आदि प्रमुख स्थान मानिन्थ्यो । यी ठाउँमा शिकार खेल्न आउँदा कतिपय राणा प्रधानमन्त्री एवं राणा परिवारका उच्च सदस्यहरूको क्याम्प गहवामा पनि रहेको हुँदा तत्कालीन ऐतिहासिक स्रोतको रूपमा उल्लेख रहेको पाइन्छ । साथै नेपालबाट तीर्थाटन एवं अन्य प्रयोजनका लागि भारत जानुपर्दा सुगौली (भारत)बाट रेल चढी जानुपर्ने हुँदा राणाहरू गहवामा वास बस्ने गरेको पाइन्छ ।
राष्ट्र—राष्ट्रबीच सम्बन्धमा आआप्mना आधारभूमिहरू हुुन्छन् तर ती आधारभूमिमाथि विभिन्न स्वार्थी समूहहरूका विभिन्न दबाब परि नै रहन्छ र सम्बन्धमा पनि दबाब र तनाव निर्माण हुने गर्दछ । जनस्तरको घनिष्टता र सम्बन्धको गहनता पनि स्वार्थ समूहहरूको विविध चरित्रबाट औसतन मुक्त त रहन्छ तर नेपाल र भारतको सम्बन्धमा जनस्तरको यो सम्बन्धलाई वास्तविक राष्ट्रिय हितद्वारा संरक्षण प्रदान गर्न सकिएन भने जनस्तरको सम्बन्धका विश्वास र घनिष्टताको जस्तै उच्च शिखरमा पनि क्रमशः पहिरो जान थाल्छ । यो पनि दुई राष्ट्रबीच सम्बन्धको अर्को जटिल एवं संवेदनशील पक्ष हो ।
कतिपयले नेपालको भौगोलिक एकीकरणपछि नेपालीलाई आवतजावतमार्पmत् जोड्ने र बाहिरी दुनियाँमा पु¥याउने आधार सीमावर्ती क्षेत्रको रेलसेवाले नै गरेको मानेका छन् । नेपालभित्रको प्रशासनिक कामकाजका लागि पनि यही माध्यमको छनोट गर्नुपर्ने बाध्यता थियो । नेपालभित्र लामो समयसम्म आवागमनको आन्तरिक आधार नहुँदा त्यही भएर गुज्रिनुपथ्र्यो । बरु विसं २०४६ सालपछि बिस्तारै यो निर्भरतामा ¥हास आउँदै गएको छ । सीमावर्ती रेलसेवामाथिको निर्भरताले नेपाली जीवनलाई दक्षिणमुखी बनाएको थियो, जो बिस्तारै आप्mनै ‘केन्द्र’ तिर फर्किन थालेको छ । यसले नेपाली राज्यको विकासक्रमको यात्रालाई पनि झल्काउँछ । अर्थात् शिक्षा, स्वास्थ्य, व्यापारका लागि आप्mनैतिर मोडिएको छ ।
नेपाल–भारतको स्थायी राजनीतिक नक्सा सन् १८१६ को सुगौली सन्धिबाट शुरू भएको हो । त्यसअघि लडाइँ भइरहने र सिमाना पनि बदलिरहने गर्दथ्यो । नेपाल–भारत सीमा क्षेत्रमा बसोवास गर्ने जनतामाझ सम्बन्धको आप्mनै ऐतिहासिकता छ । अहिलेको आधुनिक दुई राज्य निर्माण हुनु पहिलेदेखिकै यी दुई मुलुकबीचका सम्बन्ध हुन् । सिमाना क्षेत्रका शहर बजारहरू कालान्तरमा विकसित हुँदै गएका हुन्, जो समयक्रममा सीमाञ्चलवासीबीचको सम्बन्धको सेतुको रूपमा उदाएका छन् । नेपाल–भारत सम्बन्धको विभिन्न पक्षको ऐतिहासिक अध्ययनका लागि फराकिलो अध्ययनको आवश्यकता छ । तसर्थ यहाँ नेपालको एउटा मुख्य शहर वीरगंजको भूमिकाको ऐतिहासिक अध्ययन गर्ने जमर्को गरिएको छ । यसरी नै नेपाल–भारतबीच प्रत्येक शहरको सरोकार, स्वार्थ र सामीप्यबारे खोजीनीति हुनुपर्छ । वीरगंज–रक्सौलबीचको सम्बन्धलाई अतीत, वर्तमान र भविष्यको कसीमा हेर्ने हो भने हामी त्यसमा बिस्तारै बदलाव आउँदै गएको पाउँछौं । धेरै कुरामा हाम्रो निर्भरता बढेको छ, उनीहरूको यता आउने क्रम थपिएको छ । कैयौं समस्या समान छन्, जसको समान समाधानको खोजी गर्नु दुवै शहरको साझा जिम्मेवारी हो ।
कुनै पनि देशबारे जानकारी लिन त्यस देशको इतिहासकै अध्ययन गर्नु अति आवश्यक पर्छ । मानवीय इतिहासको क्रममैं राष्ट्रिय इतिहासको क्रम शुरू हुने हुँदा इतिहासकारहरूले सत्य र तथ्यको आधारमा राष्ट्रिय इतिहास निर्माण गर्ने प्रयास गरेका हुन्छन् । इतिहासले नै हिजोको राष्ट्रिय स्थितिको जानकारी दिने हुँदा आजको कार्यमा सजिलो भई भोलिको लागि परिकल्पना गर्न सिकाउँछ । नेपाल—भारत सम्बन्धबारे विवेचना गर्दा सीमा वारि र पारि बस्ने जनबारे त्यति मिहीन प्रकाश पारेको देखिंदैन । पृथ्वीनारायण शाहले गोर्खा राज्यको सीमा पैmलाउने क्रमदेखि अहिलेको नेपाल—भारत सीमा सम्बन्धको इतिहास मान्न सकिन्छ।
सरदार भीमबहादुर पाण्डेले ‘त्यस बखतको नेपाल—राणाकालीन आखिरी तीन दशक’ पहिलो भागमा लेखेका छन्– “वि.सं.१९७७ सालमा एक प्रकारले विश्वभरि नै ठूलो उथलपुथल शुरू भयो । हाम्रो पडोसी भारतमा महात्मा गाँधीले भर्खर चम्पारणमा सूत्रपात गरेको सत्याग्रह र भद्र अवज्ञा आन्दोलनले १९७७ सालताका देशभरि हलचल मचायो । भारतीय कारागारहरू हजारन सत्याग्रहीले भरिए । एक शब्दमा भनिने हो भने १९७७ सालदेखि नेपालको दक्षिणमा गाँधीयुग शुरू भयो भने हुन्छ, भारतप्रति विश्वको नै ध्यान आकर्षित गर्ने किसिमले । नेपालको उत्तरी छिमेकी चीनमा केही वर्षयता तारासमान उदाएका डा. सन्यात सेनको चीनलाई एकीकरण, उत्तर–दक्षिण चीनका सामन्ती वार लर्डलाई दमन गर्ने र चीनमा आन्तरिक स्थिरता ल्याउने अविरल प्रयास असफल साबित हुन थालेकोले, १९७७ सालमा आजको नयाँ चीनको जन्मदाता साम्यवादी पार्टी उदायो । त्यतिका वर्षसम्म मस्त सुतेको चीन वि.सं. १९७७ मा उठ्यो भने हुन्छ ।”
त्यस बखत नेपालको कूटनीतिक सम्बन्ध जगाउने एक सजिलो साधन गनिएको शिकार । त्यसैले भारतमा आएका ठूला–ठूला अङ्ग्रेजी पाहुनाहरूलाई नेपालमा शिकार नखेलाइ फर्काइँदैनथे । राणाकालमा नेपालको सफल परराष्ट्रनीति नै जसरी भएपनि भारतको अङ्गे्रज सरकारलाई राजीखुशी राख्ने र हात लिने हुँदा, उच्चस्तरीय अङ्ग्रेजको नेपाल तराईको शिकारलाई अति भव्यतापूर्वक सम्पन्न गरिन्थ्यो । मेचीदेखि महाकालीसम्म पैmलिएको एकनासको घना चारकोसको जङ्गल त्यस बेला जातजातका रूख र जङ्गली जनावरहरूले भरिभराउ थियो । आजकालका हिमालजस्तै नामी थियो, चारकोसको झाडी । कुनै बेला त्यो चारकोसको झाडी गनिएको थियो, नेपालको मजबुत किल्ला र जङ्गली जनावरको खानी । अहिलेको वीरगंज क्षेत्रमा पहिले–पहिले यस्तो बाक्लो बस्ती थिएन, न यो क्षेत्रको नाम नै वीरगंज स्थापित भएको थियो ।
नेपाल—भारत सीमाञ्चलवासीबीच वीरगंजको भूमिका महŒवपूर्ण रहेको पाइन्छ । भौगोलिक कारणले पनि वीरगंज एउटा महŒवपूर्ण सरोकार भएर नेपाल–भारत सम्बन्धलाई आयाम दिएको छ । नेपाल–भारतबीच जनस्तरको सम्बन्धलाई बहुआयामिक बनाउन वीरगंजले निर्माण गरेको इतिहास खोतल्नु जरुरी छ । इतिहास ऐतिहासिक साधन वा सामग्रीहरूका आधारमा तयार हुने एउटा विज्ञान जस्तै विषय हो ।
नयाँ साधन र स्रोत प्राप्त भएपछि इतिहासको स्वरूप बदलिन्छ । यो विषयमा अनुसन्धानको बाहुल्यता रहन्छ । त्यसैले समयसमयमा प्राप्त नयाँ सामग्रीहरूको संयोजन गरी इतिहासलाई बढाउनुपर्ने हुन्छ । कुनै पनि देशको भौगोलिक अवस्थाको त्यस देशको इतिहासमा ठूलो प्रभाव परेको हुन्छ । विश्वका सबै देशले आआप्mनो भौगोलिक अवस्थाकै आधारमा नीति निर्धारण र कार्यान्वयन गरेका हुन्छन् । देशको विकास पनि मुख्यतः भौगोलिक बनोटबाट प्रभावित हुन्छ । दुई मुलुकबीचको सम्बन्ध स्थापनामा पनि शहरविशेषको भूगोलले इतिहास तय गर्छ ।
वीरगंज समावेशी शहर हो । यहाँ विभिन्न समुदायका नागरिक बसोवास गर्छन्, यहाँ विभिन्न भाषाभाषीहरूको सङ्गम छ । वीरगंजसँग जोडिएको भारतीय शहर रक्सौलको पनि नेपालसँग पुरानो साइनो छ । इतिहास बितेका घटनाहरूको विवरण हो । वास्तविक इतिहासले भविष्यको मार्ग निर्धारण गर्छ । वीरगंज हुनत सवा सय वर्ष पुरानो शहर हो तर नेपालको सीमाभित्र वीरगंजले ओगटेको भूभाग हुन आएको दुई सय वर्ष पुगेको छ । नेपाल–भारत सम्बन्धका सन्दर्भमा वीरगंजको चर्चा नभईकन इतिहास अधूरो रहन्छ । यी दुई मुलुकबीच सम्बन्धको ऐतिहासिक पृष्ठभूमिमा शहरहरूको कथा पनि आपैंmमा इतिहासको स्रोत हो । त्यस अर्थमा वीरगंजको चर्चा इतिहासलेखनमा सान्दर्भिक हुन आउँछ ।
नेपाल—भारत सम्बन्धको सबैभन्दा ठूलो विशेषता भनेको नै दुई देशबीच खुला सीमा हो । खुला सिमाना तराई भूभागसँग बढी जोडिएको हुनाले यो राष्ट्रिय सवाल तराई क्षेत्रका बासिन्दाको सरोकारसँग जोडिन पुग्छ । छिमेकी भारतीय राज्यहरूसँग जुन विशेष सम्बन्ध छ, त्यसको मूल कारण नै खुला सीमा हो । यसले हाम्रो सांस्कृतिक, सामाजिक, ऐतिहासिक, धार्मिक परम्परामा एकरूपता र साझापनको परिचय दिन्छ । सीमावर्ती तराईका मानिसहरू दैनिक दिनचर्याका क्रियाकलाप भारतमा र सीमा क्षेत्रका भारतीयहरू नेपालमा दिनचर्या गर्दै आइरहेका छन् ।
नेपाल—भारतबीच अन्तर्राष्ट्रिय सीमा वरिपरि बस्ने बासिन्दा जसका कतिपय सामाजिक, आर्थिक स्वार्थ समान र साझा छन् र जसका वारिपारिको संवाद र सम्पर्कको नियमितता छ, तिनीहरू सीमाञ्चलवासी हुन् । नेपाल–भारतबीच सीमा क्षेत्रमा सामाजिक, सांस्कृतिक, कला र धर्म धेरै अर्थमा चलनचल्ती मिल्दोजुल्दो छ । नेपाल स्वतन्त्र, सार्वभौमसत्ता सम्पन्न मुलुक हो । नेपालको भूराजनीतिक अवस्थाले गर्दा उत्तरको छिमेकी देशभन्दा दक्षिण छिमेकीसँग विविध पक्षमा नजिकिन पुगेको कुरा सबैको सामु छ । नेपाल–भारतबीच सामाजिक संस्कार धेरै अर्थमा मिल्दोजुल्दो छ । त्यसैले नेपालको भारतसँग, भारतको नेपालसँग घनिष्ट सम्बन्ध रहेको छ । हुनत एकअर्काबीच बढी सम्पर्क जस्तै आतेजाते, लेनदेन र उठबस हुँदा कुनै बेला कटुता वा मनमुटाव हुन जानु स्वाभाविक हो ।
वीरगंजमा रूपान्तरित हुनुपूर्वदेखि नै गहवा एउटा प्रमुख बस्तीका साथै क्रमिकरूपमा बजारको रूपमा विकसित हुन थालिसकेको तथ्य राणा प्रधानमन्त्री वीर शम्शेरको शासनकालमा गहवामा नै पर्सा जिल्लाको सदरमुकाम स्थानान्तरण गर्नुबाट पुष्टि हुन्छ । गहवाकै बासिन्दा तत्कालीन राणाशाही महŒवपूर्ण ओहदामा कार्यरत हुनु एवं राणा प्रधानमन्त्री एवं अन्य रोलवाला राणाहरूको यसतर्पm भ्रमण हुँदा गहवामा मुकाम रहेको पाइनुले गहवा त्यस बेला यस तराई क्षेत्रमा अरूभन्दा निकै विकसित बस्ती बनिसकेको अनुमान गर्न सकिन्छ । वि.सं. १९५३ सालतिर गहवामा तत्कालीन मालचलानीको हाकिम रहेका ज्ञानमान यसै गहवामा बस्थे ।
राणाकालमा नेपालको पूर्वी तथा पश्चिमी तराई राणाशासक एवं तिनका परिवारका निमित्त एवं राणा श्री ३ का साथ तत्कालीन राजाहरूसमेतको शिकारका निमित्त प्रमुख स्थल मानिन्थ्यो । तराईको चितवन, रामवन, ठोरी, बगरी, सिम्रौनगढ, पत्थरघटा आदि प्रमुख स्थान मानिन्थ्यो । यी ठाउँमा शिकार खेल्न आउँदा कतिपय राणा प्रधानमन्त्री एवं राणा परिवारका उच्च सदस्यहरूको क्याम्प गहवामा पनि रहेको हुँदा तत्कालीन ऐतिहासिक स्रोतको रूपमा उल्लेख रहेको पाइन्छ । साथै नेपालबाट तीर्थाटन एवं अन्य प्रयोजनका लागि भारत जानुपर्दा सुगौली (भारत)बाट रेल चढी जानुपर्ने हुँदा राणाहरू गहवामा वास बस्ने गरेको पाइन्छ ।
राष्ट्र—राष्ट्रबीच सम्बन्धमा आआप्mना आधारभूमिहरू हुुन्छन् तर ती आधारभूमिमाथि विभिन्न स्वार्थी समूहहरूका विभिन्न दबाब परि नै रहन्छ र सम्बन्धमा पनि दबाब र तनाव निर्माण हुने गर्दछ । जनस्तरको घनिष्टता र सम्बन्धको गहनता पनि स्वार्थ समूहहरूको विविध चरित्रबाट औसतन मुक्त त रहन्छ तर नेपाल र भारतको सम्बन्धमा जनस्तरको यो सम्बन्धलाई वास्तविक राष्ट्रिय हितद्वारा संरक्षण प्रदान गर्न सकिएन भने जनस्तरको सम्बन्धका विश्वास र घनिष्टताको जस्तै उच्च शिखरमा पनि क्रमशः पहिरो जान थाल्छ । यो पनि दुई राष्ट्रबीच सम्बन्धको अर्को जटिल एवं संवेदनशील पक्ष हो ।
कतिपयले नेपालको भौगोलिक एकीकरणपछि नेपालीलाई आवतजावतमार्पmत् जोड्ने र बाहिरी दुनियाँमा पु¥याउने आधार सीमावर्ती क्षेत्रको रेलसेवाले नै गरेको मानेका छन् । नेपालभित्रको प्रशासनिक कामकाजका लागि पनि यही माध्यमको छनोट गर्नुपर्ने बाध्यता थियो । नेपालभित्र लामो समयसम्म आवागमनको आन्तरिक आधार नहुँदा त्यही भएर गुज्रिनुपथ्र्यो । बरु विसं २०४६ सालपछि बिस्तारै यो निर्भरतामा ¥हास आउँदै गएको छ । सीमावर्ती रेलसेवामाथिको निर्भरताले नेपाली जीवनलाई दक्षिणमुखी बनाएको थियो, जो बिस्तारै आप्mनै ‘केन्द्र’ तिर फर्किन थालेको छ । यसले नेपाली राज्यको विकासक्रमको यात्रालाई पनि झल्काउँछ । अर्थात् शिक्षा, स्वास्थ्य, व्यापारका लागि आप्mनैतिर मोडिएको छ ।
नेपाल–भारतको स्थायी राजनीतिक नक्सा सन् १८१६ को सुगौली सन्धिबाट शुरू भएको हो । त्यसअघि लडाइँ भइरहने र सिमाना पनि बदलिरहने गर्दथ्यो । नेपाल–भारत सीमा क्षेत्रमा बसोवास गर्ने जनतामाझ सम्बन्धको आप्mनै ऐतिहासिकता छ । अहिलेको आधुनिक दुई राज्य निर्माण हुनु पहिलेदेखिकै यी दुई मुलुकबीचका सम्बन्ध हुन् । सिमाना क्षेत्रका शहर बजारहरू कालान्तरमा विकसित हुँदै गएका हुन्, जो समयक्रममा सीमाञ्चलवासीबीचको सम्बन्धको सेतुको रूपमा उदाएका छन् । नेपाल–भारत सम्बन्धको विभिन्न पक्षको ऐतिहासिक अध्ययनका लागि फराकिलो अध्ययनको आवश्यकता छ । तसर्थ यहाँ नेपालको एउटा मुख्य शहर वीरगंजको भूमिकाको ऐतिहासिक अध्ययन गर्ने जमर्को गरिएको छ । यसरी नै नेपाल–भारतबीच प्रत्येक शहरको सरोकार, स्वार्थ र सामीप्यबारे खोजीनीति हुनुपर्छ । वीरगंज–रक्सौलबीचको सम्बन्धलाई अतीत, वर्तमान र भविष्यको कसीमा हेर्ने हो भने हामी त्यसमा बिस्तारै बदलाव आउँदै गएको पाउँछौं । धेरै कुरामा हाम्रो निर्भरता बढेको छ, उनीहरूको यता आउने क्रम थपिएको छ । कैयौं समस्या समान छन्, जसको समान समाधानको खोजी गर्नु दुवै शहरको साझा जिम्मेवारी हो ।