समय कसैको लागि पर्खंदैन । समयलाई रोक्ने शक्ति पनि कसैमा छैन । समयानुसार आवश्यक र सही कामलाई पूरा गर्नु नै समयको सदुपयोग हो । विद्यार्थी जीवनमा नै मानिसहरू आप्mनो भावी जीवनको तयारी गर्छन् । मानसिक र शारीरिकरूपले आपूmलाई सक्षम बनाउँछन् । जसले विद्यार्थी जीवनमा समयको सदुपयोग नगरेर अन्य काममा समय खेर फाल्छ, ऊ आप्mनो गृहस्थ जीवनमा सधैं असफल हुन्छ । ऊ शारीरिक दृष्टिले पनि कमजोर र कठिनाईहरूको शिकार हुन्छ । समयको सदुपयोग गर्ने विद्यार्थीको भावी जीवन सङ्कटहीन र प्रगतिपथमा निरन्तर अघि बढिरहेको हुन्छ ।
भारतीय कवि रहीमले भनेका छन्–“समय लाभ सम लाभ नहीं, समय चूक सम चूक/चतुरन चित्त रहिमन लगी, समय चूक की हूक” अर्थात् समय नै लाभ हो र समय नै हानि पनि हो । चलाख मानिसहरू समयबाट लाभान्वित हुन्छन् र जसले समयको सदुपयोग गर्दैन उसको मनमा सधैं डरको बास हुन्छ ।” समय खेर फाल्ने विद्यार्थीको मन चञ्चल हुन्छ । यस्तो विद्यार्थी कुनै पनि कामलाई राम्ररी गर्न सक्दैन । यस्ता विद्यार्थीहरू उद्दण्ड हुन्छन् । उनीहरूमा कार्य गर्ने भावना र क्षमताको कमी हुन्छ । उनीहरू न ज्ञानार्जन गर्न सक्छन्, न धनार्जन नै । उनीहरू सर्वत्र निन्दाको पात्र बन्छन् र जीवनको अन्तिम क्षणमा पछुतोबाहेक हात लाग्दैन । यस कारण हरेक विद्यार्थीले समयको सदुपयोग गरेर आप्mनो जीवनलाई सुमार्गमा अग्रसर गराउने प्रयास गर्नुपर्छ।
समय सँगसँगै हिंडनु
समयको पहिया निरन्तर घुमिरहन्छ । समयको पहियालाई रोक्न सकिंदैन । प्रायः विद्यार्थीहरू ‘समय छैन’ भनिरहेका हुन्छन् । सही त के हो भने उनीहरू व्यर्थको काममा आप्mनो समय खेर फालेर महŒवपूर्ण काम पन्छाइरहेका हुन्छन् । यहाँ ध्यान दिनुपर्ने कुरो के हो भने विद्यार्थीहरूले आप्mनो कामलाई जति व्यवस्थित ढङ्गले गर्छन् काम त्यतिकै राम्ररी सम्पन्न हुन्छ । सबैभन्दा पहिले विद्यार्थीहरूले कहाँ समय खेर फालिरहेका छन् भन्ने कुरामा ध्यान दिनुपर्छ । उदाहरणका लागि फेसबूकमा, च्याटिङ्गमा, मोबाइलमा, इमेल वा टेलिभिजनमा । यस्ता कार्यहरूको लागि समय निर्धारित गरेर विद्यार्थीहरूले धेरै समय बचाउन सक्छन् ।
दुईजना मित्र थिए । तीमध्ये एउटाले जहिले पनि काम गर्दा अलिकति परेशानी हुनासाथ अर्को मित्रलाई भन्थ्यो–“साथी, यो धेरै कठिन कार्य हो ।” अर्को मित्र उसको कुरा सुनेर भन्थ्यो–,“हेर, तिमीलाई यस काममा सफल हुनु छ वा छैन ?” पहिलोको जवाफ हुन्थ्यो–“हो, सफल हुनुछ ।” अनि दोस्रो मित्र भन्थ्यो–“त्यसो भए ढिलो नगरी काम शुरु गरिहाल । यो त्यति कठिन काम होइन । यसलाई बच्चाले पनि गर्न सक्छ ।” यो सुनेर पहिलो मित्र उत्साहपूर्वक काममा लाग्थ्यो र सफल पनि हुन्थ्यो । यस प्रकार एउटा मित्रले अर्को मित्रमा कामप्रति आश जगाउँथ्यो र आशा जागेपछि पहिलो मित्र पहिलेभन्दा पनि बढी ऊर्जाका साथ काम गथ्र्यो ।
प्राथमिकता निर्धारण गर्नु
जुन काम आवश्यक छ त्यसलाई तुरुन्त गर्नुपर्छ र जसलाई पछि गर्न सकिन्छ त्यसको लागि समय निर्धारित गर्नुपर्छ । अनावश्यक काम छोडेर विद्यार्थीहरूले कामको भार कम गर्न सक्छन् । विद्यार्थीहरूले गर्ने यस्ता धेरै काम हुन्छ जसलाई अरूको सहायताले गर्न सकिन्छ । यस्ता कामहरू अरूको सहयोगले र आवश्यक काम आपैंm पूरा गर्न सकिन्छ । कक्षामा शिक्षक नभएको बेला गफमा नअल्झेर नोट्स तयार गर्नु, साथीको सहायताले नबुझेका कुरा बुझ्ने प्रयास गर्नु, किताब पढनु, कुनै विषय माथि साथीहरूसँग छलफल गर्नु आदि ।
व्यवस्थित जीवन
भनिन्छ तपाईंसँग समय छ भने दुनियाँलाई झुकाउन सकिन्छ । तर समयले त्यसै कसैको साथ दिंदैन । जब हामी समयको कदर गर्छौ तब यसले पनि हाम्रो कदर गर्छ । हामी धेरै परिश्रम गर्छौ तर परिणाम हाम्रो अपेक्षा अनुरूप प्राप्त हुँदैन । विद्यार्थीहरूले बुझ्नुपर्ने कुरा के हो भने काम गर्नुभन्दा पनि महŒवपूर्ण कुरो हो – समयमा काम गर्नु । समयको व्यवस्थापन गर्नासाथ जीवन स्वतः व्यवस्थापित हुन्छ । यस कारण व्यवस्थित जीवनका लागि समयको व्यवस्थापन अति आवश्यक छ ।
कार्यसूची बनाऔं
आप्mनो आवश्यकता र समयको माग अनुसार कार्यसूची बनाउनुपर्छ । जुन काम सबैभन्दा बढी महŒवपूर्ण छ, त्यसलाई पहिलो नम्बरमा राख्नुपर्छ । सोही अनुसार कार्यसूची तयार गरेर नियमित अपडेट गरिराख्नुपर्छ । यस कार्यलाई विद्यार्थीहरूले मोबाइल वा कम्प्युटरमा पनि राख्न सक्छन् । यसबाट के फाइदा हुन्छ भने विद्यार्थीहरूले कामको महŒव बुझेर प्राथमिकता निर्धारित गर्न सक्छन् । कहिलेकाहीं निरन्तर काम गर्दा कसलाई प्राथमिकतामा राख्ने भन्ने भ्रम सिर्जना हुन सक्छ । यस कारण विद्यार्थीहरूले बीच–बीचमा ब्रेक पनि लिनुपर्छ । यसबाट ऊर्जा प्राप्त भइरहन्छ । यसबाहेक पढने टेबललाई व्यवस्थित राख्नुपर्छ । त्यहाँ आवश्यक मात्र पुस्तक, कापी आदि राख्नुपर्छ ।
नाइँ भन्नु र पूर्ण निद्रा लिनु
कैयौंपटक आवश्यक काम गरिरहेको बेला वा पढिरहेको बेला साथीहरूले डिस्टर्ब गर्न थाल्छन् र खेल्ने अनुरोध गर्छन् । यस कारण यस्तो परिस्थिति उत्पन्न भएमा ‘नाइँ’ भन्न सिक्नुपर्छ । यसरी विद्यार्थीहरू आप्mनो कामलाई समयमैं पूरा गर्न सक्छन् । यसैगरी अबेर रातिसम्म पढदा निद्रा पुग्दैन र विद्यार्थीहरू थकानले गर्दा अर्को दिनको काम राम्ररी पूरा गर्न सक्दैनन् । यस कारण विद्यार्थीहरूले पर्याप्त निद्रा लिनु आवश्यक छ ।
लक्ष्यमाथि ध्यान दिनु
‘टाइम म्यानेजमेन्ट’को अर्थ हो – निर्धारित लक्ष्य निर्धारित समयभित्र सफलतापूर्वक हासिल गर्नका लागि समयको तालमा हिंडनु । वास्तवमा यी दुवै कुरा एकअर्कासँग सम्बन्धित छन् । यदि लक्ष्य छैन भने टाइम म्यानेजमेन्टको आवश्यकता पर्दैन र यदि टाइमलाई सही तरिकाले म्यानेज गरिएन भने लक्ष्य हासिल गर्न सकिंदैन । यसको लागि प्रथमिकता निर्धारित गरेर एउटा दैनिक कार्ययोजना तयार गर्नुपर्छ तर त्यसलाई पर्खाल वा टेबलमा सजाएर मात्र राख्नु काफी हुँदैन । त्यसलाई आप्mनो व्यवहारमा पनि ल्याउनुपर्छ । यही टाइम म्यानेजमेन्टको ‘की–प्mयाक्टर” हो । कैयन पटक परिस्थितिवश काममा अवरोध उत्पन्न हुन सक्छ । यस परिस्थितिमा के गर्नु उचित हुन्छ ? सातामा एकपटक यसमाथि पनि विश्लेषण गर्नु आवश्यक हुन्छ । यदि कुनै सातामा गर्नुपर्ने काम बाँकी रह्यो भने त्यसलाई अर्को सातामा समावेश गरी पूरा गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ ।
मनोरञ्जन
विद्यार्थीहरू रोबोटजस्तै दिनभरि काम गर्न सक्दैनन् । बेलाबेलामा मस्तिष्कलाई विश्राम दिनु र त्यसलाई पुनः अर्को काम गर्ने लायक बनाउने खुराक दिनु पनि आवश्यक हुन्छ । यस कारण दैनिक कार्यतालिका तयार गर्दा मनोरञ्जनका लागि पनि केही समय छुट्याउनुपर्छ । यस समयलाई विद्यार्थीहरूले खेल्न, गीत सुन्न, टेलिभिजन हेर्न, घरमा आउने अतिथिहरूसँग कुरा गर्न, प्रेरक कथा पढन आदिमा आआप्mनो इच्छा र चाहना अनुसार व्यतीत गर्न सक्छन् । यदि विद्यार्थीहरू इमानदारिता साथ आप्mनो काम पूरा गरिरहेका छन् भने केही समय मनोरञ्जनमा व्यतीत गर्दा झन् राम्रो हुन्छ ।
जीवनलाई सजिलो बनाउनु
‘टाइम म्यानेजमेन्ट’ अनुसार हिंडदा जीवनलाई सजिलो बनाउन सकिन्छ । वर्तमान पीढीको लागि टाइम म्यानेजमेन्ट यस कारण पनि आवश्यक छ कि उनीहरूले एकसाथ धेरै काम गर्नुपर्ने हुन्छ । उनीहरूले कैरियरमाथि ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ, साथीहरूसँग काम गर्नुपर्ने हुन्छ र परिवारको हेरचाह पनि गर्नुपर्ने हुन्छ । यस परिवेशमा समयको सदुपयोग एउटा निश्चित कार्यतालिकाबेगर सम्भव हुँदैन । हुनत तोकिएको अवधिभित्र काम पूरा गरेपछि तनाव कम हुन्छ र खेलकुद र मौजमस्तीका लागि पनि समयको बचत हुन्छ । प्रायः के देखिएको छ भने विद्यार्थीहरूले मौजमस्तीमा आप्mनो अमूल्य समय व्यतीत गरिराखेका हुन्छन् र जब परीक्षाको दिन नजिक आउँछ अनि फटाफट पढाइ गर्ने सोच बनाउँछन् तर सबैथोक फटाफट हुँदैन र हुन्छ भने पनि मन लायक हुँदैन । यस कारण यदि टाइम म्यानेजमेन्ट सही हुन्छ भने यस्तो हालत नै उत्पन्न हुँदैन।
पुरुषार्थ
सफलता हासिल गर्नु प्रत्येक विद्यार्थीको लक्ष्य हुन्छ । उनीहरूले तत्काल परिणामको अपेक्षा पनि राख्छन् तर धेरैजसो विद्यार्थीहरू सफलताको लागि ‘टाइम म्यानेजमेन्ट’को साथ परिश्रम गर्न रुचाउँदैनन् । जीत हासिल गर्ने चाहना सबैको हुन्छ तर धेरै कमले जित्नको लागि चाहिने तयारी गर्छन् । पुरुषार्थ अर्थात् मानिसले गर्ने साहसी काम, विशिष्ट सामथ्र्य वा पराक्रम जसमाथि उसको सम्पूर्ण जीवन निर्भर हुन्छ । धेरैजसो मानिसले भाग्यको भरोसमा आप्mनो बहुमूल्य समय व्यतीत गरिरहेका हुन्छन् तर पुरुषार्थ गर्दैनन् । यदि पुरुषार्थसँगै टाइम म्यानेजमेन्टलाई जोडियो भने त्यो सुनमा सुहागा जस्तै हुन्छ । विद्यार्थीहरूले भाग्यको भरोसमा काम नगरी टाइम म्यानेजमेन्टको आधारमा निरन्तर काम गरिरहनुपर्छ अर्थात् आप्mनो कामलाई इमानदारी, लगन र परिश्रमको साथ समयमा गर्नुपर्छ । महात्मा गाँधीले भनेका छन्–“जसले समय बचत गर्छ, उसले धन बचाउँछ र बचत गरिएको धन आम्दनी गरिएको धन सरह हुन्छ ।”
