चार पुरुषार्थ

गताङ्कको बाँकी
मोक्ष
    मोक्ष या परमार्थमा मुख्य विचार आत्मसुखको हो । आत्मसुखको लागि  कसैको पनि आवश्यकता छैन । सुखको हाम्रो परिभाषा र सन्तको परिभाषामा जमीन–आकाशको फरक छ । यस कारण केही नीतिज्ञ व्यक्तिलाई लाग्न सक्छ–जब उनीहरू धनवान् छन्, पढेलेखेका, वैभवयुक्त, सफल, कीर्तिशाली्, बच्चा पनि होनहार छन्, सङ्क्षेपमा सबै कुरा जस्तो हुनुपर्ने हो त्यस्तै छ भने आत्मसुख किन चाहियो ? यस्तै विचारबाट यस्तो धारणा बन्दछ कि परमार्थ गरिब वा दरिद्र व्यक्तिको अभीष्ट हो । समाजले जसलाई त्यागिदिएको छ, उसैले परमार्थको बाटो लाग्नुपर्छ– यस्तो धारणा पूर्णतया गलत हो । समर्थ स्वामी रामदासजीले आप्mनो दासबोध ग्रन्थमा स्पष्टरूपले समाजसँग सोधेका छन्– जसले पेट भर्न रोटी पाउँदैन, त्यो अभागीले के परमार्थ गर्छ ? प्रश्नोपनिषद्मा एउटा कथा छ जसमा ६ शिष्य परमार्थ प्राप्तिको लागि श्रीगुरुकहाँ पुग्छन् । ती सबै जीवनमा सफल र सम्पन्न थिए । उनीहरू दरिद्र, माग्ने, काम नलाग्ने, बेकार, पराजित, दीन, अनपढ, बहिष्कृत, निराश, थाकेका–हारेका र दुर्बल थिएनन् । सामान्य विचारधारा अनुसार उनीहरूलाई परमार्थसँग केही लिनुदिनु थिएन तर वास्तविक सुख केवल मोक्षमा नै छ, यस्तो बुझेर उनीहरूले परमार्थको बाटो रोजे । स्वामी विवेकानन्दले भारतवासीलाई दरिद्रता, लाचारी, कामचोरी, दीनता, बहिष्कार, उत्साहहीनता, नैराश्य, दुर्बलता आदिलाई सबैभन्दा पहिलो आप्mनो जीवनबाट बाहिर झिक्न सिकाए । प्रश्नोपनिषद्को कथालाई महाशिष्य उपनिषद्को भाषामा भनौं भने ब्रह्मपरा ब्रह्मानिष्ठाः परं ब्रह्मान्वेषमाणाः थिए । अर्थात् वेद अनुसार आचरण गर्ने, ब्रह्माको विषयमा प्रश्नजिज्ञासा राख्ने र ब्रह्मानुभूतिमा उत्कण्ठा र लगन राख्नेव मानिस थिए । यही आत्मसुखको स्वरूप हो । व्यावहारिक सुख र पारमार्थिक सुखमा अन्तर छ । हाम्रो सुखको परिभाषा व्यावहारिक सुस्थितिमा निर्भर छ । यति मात्र होइन वरन् यी बाहिरी सुखको चक्करमा हामीलाई भित्री दुःख दिने कुराको ध्यान पनि रहँदैन । आऔं, यी वाक्यको जाँच–पडताल गरौं । व्यावहारिकरूपबाट जो व्यक्ति राम्रो स्थितिमा छ्, उसलाई ईष्र्या हुन्छ कि हुँदैन ? मनुष्यको स्वभाव विचित्रको छ । जहाँसम्म सम्भव छ मभन्दा उत्तम अरू कोही हुनुहुँदैन । मभन्दा कम छ भने धेरै राम्रो, यदि बराबरीमा छ भने पनि ठीकै छ, तर कुनै पनि कुरामा कोही आपूmभन्दा उत्तम देख्यो कि ईष्र्याको झिल्को उफ्रिन थाल्छ । सन्तको स्वभाव यसभन्दा एकदमै विपरीत हुन्ण्छ । सन्त तुकाराम महाराजले भनेका छन्– आपणां सारिखे करिती तात्काल । नाहीं काल वेल तयां लागी ।। अर्थात् सन्त सबैलाई आपूmजस्तै बनाउँछन् । उनीहरूलाई समय लाग्दैन । उनीहरूलाई समयको कुनै बन्धन हुँदैन । सन्त सबैलाई आप्mनै योग्यतासम्म ल्याउने प्रयत्न गर्छन् । हाम्रो दैनन्दिनको व्यवहारमा प्रयोग गरिने वाक्यांशलाई हेरौं । ईष्र्याबाट जल्ने, द्वेषमा सल्किने, बदलाको आगोमा जल्ने, कामबाट बेचैन, लोभले भरिएको, मस्तीमा डुबेको, सत्ताबाट मदोन्मत्त  । के यस प्रकारका व्यक्ति कहिल्यै पनि सुखी रहन सक्छन् ? यस्तो नुनिलो, पिरो, तीतो, अमिलो जीव आत्मज्ञानबिना मीठो हुन सक्दैन । यस्ता मनुष्य जति पनि वैभवसम्पन्न भएर पनि के आनन्द प्राप्त गर्न सक्छन् ? जुन समय ऊ मत्सरबाट ग्रस्त हुन्छ, त्यसै क्षण उसको सुख नष्ट हुन्छ । यो कुरा सन्तलाई सहन हुन सक्दैन । हरेक क्षण नष्ट हुने सुखलाई सन्तहरू सुख भन्न तयार हुँदैनन् । ईश्वरको सच्चा पूजाको मर्म बताउँदै सन्त तुकाराम महाराजले भनेका छन्–कोणाही जीवा चा न घडो मत्सर । वर्म सर्वेश्वर पूजना चे ।। अर्थात् मनुष्य कुनै पनि जीवप्रति मत्सर नहुनु नै ईश्वरको पूजाको मर्म हो ।
    सन्तहरूले भन्नुपर्ने कुनै पनि कुरा बाँकी राखेका छैनन्, तर हामी उनीहरूको कुरा सुन्दैनौं । हाम्रो र उनीहरूको बस यस्तै सम्बन्ध छ । यो सम्बन्ध केही अनौठो छ । परमार्थ मार्गमा कैयौं विपरीत कल्पना जतन गरेर राखिन्छ र मर्मको कुरालाई बिर्सिदिइन्छ । यदि मर्मको कुराबाट चुक्यौं भने केवल रूढि मात्र हात लाग्छ । यसमा हामी कति गुजुल्टिएका छौं कि सच्चा परमार्थ हाम्रो हातबाट कुन बेला चिप्लियो यसको हामीलाई पत्ता पनि लाग्ने छैन । हामीलाई यस्तो लाग्छ कि हामीले धेरै कुरा गरेका छौं, तर हुने केही पनि होइन । यो वास्तवमा धेरै ठूलो विरोधाभास हो । यसको तात्पर्य यही हो कि जुन सुख बाहिरी कुरा भए वा नभएमा आधारित छ, त्यो सच्चा सुख होइन । यो केवल सुखको आभास हो ।
    एक अर्को महŒवपूर्ण कुरा हो डर । जसलाई कुनै प्रकारको डर हुँदैन, ऊ सुखी हुनै सक्दैन । यसलाई बुझ्न धेरै सजिलो छ । सबै कुरा हाम्रो अनुकूल भएर पनि यदि कुनै न कुनै कुराको डर लाग्छ भने त्यो डर लाग्ने क्षणले सुखलाई टाढा भगाउँछ । सन्तको दुर्दम्य महŒवाकाङ्क्षा हुन्छ कि सबैले अक्षय सुख पाऊन् । सारा संसार आनन्दमय छ । संसारसँग मेरो सम्बन्ध आनन्दमय छ । मेरो मन आनन्दमय छ । म आनन्दस्वरूप हु– यस्तो आनन्द जुन परिपूरित भएर पनि शेष छ । यस्तै सन्तको प्रयास रहन्छ । उनीहरूलाई यस आनन्दको अनवरत अनुभूति हुन्छ । हामी उनीहरूको कल्पना पनि गर्न सक्दैनौं । हामी सुखी छौं– यस्तो कल्पना गर्नु र वास्तवमा सुखरूप हुनुमा धेरै ठूलो अन्तर छ । हामी यदि आप्mनै सुखको संसारमा हराउँछौं भने त्यो प्रत्येक व्यक्तिको व्यक्तिगत प्रश्न हो । यस्ता व्यक्तिको विरोध गर्नुको कुनै कारण छैन, तर निर्भयताबिना सुखको संसार बन्दैन । गीतामा दैवी–सम्पदाको बखानमा पहिलो गुण ‘अभय’ बताइएको छ ।
के कुरा मनन गर्नुपर्छ भने निर्भय बन्नको लागि भयको मूल कारण खोज्न जरुरी छ । केवल उपनिषद्मा त्यो बताइएको छ ।
    द्वितीयाद्वै भयं भवति । जहाँ केही अन्य अनुभवमा आउँछ, त्यही भयको कारण हुन्छ । मोक्षमा जुन कि अद्वैत छ, अर्को सिद्ध हुँदैन । अतः मोक्षको अवस्थामा निर्भयता आउँछ । हामी सबैको अनुभव वास्तवमा यसभन्दा एकदम उल्टो हुन्छ अर्थात् यदि कुनै अर्को भएन भने डर लाग्छ । साथको लागि कोही न कोही चाहिन्छ । कल्पना गरौं कि घना जङ्गलमा औंसीको दिन रातभरि वर्षात् भइरहेको छ र प्रकाश छैन । एउटा पहाडमा १२ कोठा भएको घरमा तपाईं एउटा कोठामा एक्लै हुनुहुन्छ । वरपर घर, बस्ती, फोन, टेलिभिजन, रेडियो केही छैन । त्यहाँ कोही नभएको कारण डरको कुनै कारण देखिन्न, तर त्यही अन्जान डर लाग्न थाल्छ । वास्तवमा तपाईं एउटा कोठामा हुनुहुन्छ । बाँकी ११ कोठा तपाईंले हेर्नु पनि भइरहेको छैन । तर पनि १२ कोठा भएको घरमा म एक्लै छु भन्ने भाव किन हटदैन ? एक्लो भएपछि पनि भूत नामक कल्पना तपाईंको सामुन्ने उभिन्छ । यदि कल्पनाबाट नै कसैको निर्माण गर्नुछ भने भूत नै किन बनाउने ? ईश्वर वा गन्धर्व किन नबनाउने ? यसको कुनै जवाफ छैन । भूतको अनिवारणीय कल्पना भइ नै हाल्छ । त्यसपछि त्यो भूतलाई भगाउन हनुमान चालीसाको पाठ शुरु हुन्छ । मतलब के भने नदेखेको भूतको पछाडि श्रद्धास्वरूप  हनुमानजीलाई लगाइन्छ । केही समयपछि दुवै गायब हुन्छन् । त्यसपछि तपाईं एक्लै छु भनेर चैनको साँस फेर्नुहुन्छ, तर तपाईं त पहिले पनि एक्लै हुनुहुन्थ्यो । यो सबै बुझ्न नसकिने झमेला हो, तर यदि हामीले यो गरेनौं भने हामी किन भयौं ? यस दोस्रो वा तेस्रो भएको भावनाबाट ‘यो सबै ब्रह्म हो’ – यस अनुभवलाई प्राप्त नगरी छुटकारा छैन । यसैलाई जीवन्मुक्ति भनिन्छ । त्यसैबाट निर्भयता आउँछ । हरेक व्यक्तिको एउटा अर्को डर छ आप्mनो शरीर छाडेर जाने । मलाई मेरो शरीर छोड्न डर लाग्छ । यहाँ पनि दुई कुरा छ– एउटा शरीर छाडनेवाला र अर्को शरीर छाडदा डराउनेवाला । शरीर मेरो हो, तर यस शरीरको कुनै ‘म’ छैन । म स्वयं चेतन हुँ । शरीर जड हो । मेरो हुनु वा नहुनु शरीरमाथि निर्भर छैन । म सत् रूपमा हमेशा छु । यस्तो अनुभवलाई मोक्ष भनिन्छ । यस्तो अनुभवबाट निर्भयता आउँछ ।
    मोक्ष चिरन्तन सुखको धरोहर हो । यो सुख कुनै व्यक्ति वा कुरामाथि निर्भर रहँदैन । यस सुखमा कुनै पनि कारणले व्यवधान ल्याउँदैन । त्यो कहिल्यै पनि कम हुँदैन । त्यसमा दुःखको लेश मात्र  अंश रहँदैन । त्यसलाई आनन्दघन भनिन्छ । अमीर–गरिब, स्त्री–पुरुष, उँच–नीच, विद्वान्–गँवार आदि कुनै पनि विशेषताको र त्यस सुखको कुनै वास्तविक सम्बन्ध हुँदैन । अर्थात् त्यो सुख त्यस विशेषतामाथि निर्भर रहँदैन । यस प्रकार निरपेक्ष सुख, शान्ति र सन्तोष मोक्षको स्वरूप हो ।
    यस प्रकार यी चार पुरुषार्थ हुन् । यी चार पुरुषार्थलाई मनुष्यले प्राप्त गर्नुपर्छ र त्यसलाई प्राप्त गर्नु प्रत्येक व्यक्तिको लागि सम्भव छ । अभ्युदय र निःश्रेयस दुवै साथ मिलेर हिंडनुपर्छ– यस्तो हाम्रो संस्कृतिको आग्रह हो । यसमा प्रापञ्चिक वा भौतिक वैभवलाई नकारिंदैन, साथै पारमार्थिक वैभव प्राप्त गर्ने आग्रह पनि हुन्छ । पाण्डवको मूर्तिमन्त उदाहरण हाम्रो समक्ष छ । उनको मयसभा प्रापञ्चिक वैभवको, कलाको र कौशलताको नमुना हो । उनीहरूमा बडो रसिकता थियो, तर त्यस रसिकतामा हमेशा धर्मको मर्यादा रहेको थियो । यस्तो बुझाइ कि परमार्थ अरसिक व्यक्तिको कार्यक्षेत्र हो, एकदम गलत कुरा हो ।
    अतः परमार्थबारे जस्तोसुकै भ्रान्ति छ, त्यसको जति छिटो हुन सक्छ निवारण गर्नुपर्छ र हामीले आप्mनो सुखको ढोका खोल्नुपर्छ । चारै पुरुषार्थ तिनै ढोका हुन् ।
समाप्त ।