आर्थिक विकास र महेन्द्रको राष्ट्रवाद

विश्वराज अधिकारी
    अत्यन्तै कुख्याती कमाएका युगान्डाका राष्ट्रपति मिल्टन ओबोटे देशभित्र अत्यन्तै अलोकप्रिय भएका थिए । सन् १९६२ मा प्रधानमन्त्री भएदेखि नै उनको महŒवाकाङ्क्षा बढेर गएको थियो । सत्ताको दुरुपयोग गर्न  थालेपछि भने उनको विरोध ह्वात्तै बढेर गयो । ओबोटेले सुनको तस्करी गरेको आरोपमा संसद्ले छानबिनको माग ग¥यो । छानबिनमा उपस्थित हुनुको साटो उनले संसद् नै विघटन गरिदिए । आपूmलाई
(सन् १९६६ मा) राष्ट्रपति घोषणा गरे । उनले आपूmलाई पूर्ण शक्तिसम्पन्न मात्र पारेनन्, युगान्डामा आपतकाल (भ्mभचनभलअथ) लागू पनि गरे । आप्mना धेरै विरोधीहरूलाई जेलमा बन्द गरे । ओबोटेको कुशासनको विरोध युगान्डाभरि हुन थाल्यो । हुन पनि पूर्ण शक्ति आप्mनो हातमा लिन उनले संविधान नै परिवर्तन गरिदिए । आपूmलाई राष्ट्रपति घोषणा गरे । सबै अधिकारहरू राष्ट्रपतिमा केन्द्रित गरेर शक्तिसाली अति बने ।
    तर ओबोटेको शक्तियात्राले निरन्तरता पाउन सकेन । सन् १९७१ मा कमनवेल्थको सम्मेलनमा भाग लिन उनी सिंगापुर गएको बेला उनकै विश्वासपात्र एवं सेना अधिकारी इदि अमिनले सैनिक विद्रोह (ऋयगउ) गरेर ओबोटेलाई सत्ताच्युत गरिदिए । इदि अमिन आफू राष्ट्रपति भए ।
    भनिन्छ इदि अमिनले शासन आप्mनो हातमा लिएको दिन वा ओबोटेको पतन भएको दिन युगान्डाको जनताले ठूलो हर्ष मनायो । नागरिकहरूले राजधानी कम्पाला तथा वरपरका दीपोत्सव गरेर त्यसरी नै दिपावली मनाए जसरी काठमाडौंमा २०४६ साल पञ्चायतको पतन भएपछि मनाइएको थियो । युगान्डावासीले सडकमा नाचगान गरे, खुशी साटासाट गरे । ओबोटेको पतन र अमिनको आगमनमा अति नै हर्षित भए ।
    मिल्टन ओबोटेको पतनपछि युगान्डावासीको खुशी अझै बढेर जानुपर्ने थियो किनभने उनीहरूले निरङ्कुश शासक (मिल्टन ओबोटे) बाट मुक्ति पाएका थिए । अर्कोतिर नयाँ राष्ट्रपति
(इदि अमिन) को स्वागत गर्ने मौका पाएका थिए । नयाँ राष्ट्रपतिमा निकै सम्भावनहरू देखेका थिए । तर इदि अमिनको सत्तारोहणसँगै जनताको निराशाको क्रम तीव्र गतिमा बढ्न शुरु भयो । अमिनले जनतालाई निराश मात्र पारेनन्, पीडित एवं भयभीत पनि पार्न थाले । अमिनले आप्mनो नौ वर्षे शासन
(सन् १९७१–१९७९) कालमा करिब ५ लाख युगान्डावासीको हत्या गरे । पाँच महिलासँग विवाह गरेका बहुस्त्रीगामी अमिनको ४३ सन्तान रहेको अनुमान गरिन्छ । इदि अमिनको ‘सिल्ली व्यवहार’ विश्वप्रसिद्ध छ ।
    अमिनभन्दा पहिलेका राष्ट्रपति ओबोटे निरङ्कुश मात्र थिए, इदि अमिन जस्तो सिल्ली, सनकी एवं विवेकशून्य थिएनन् । ओबोटेले सत्ताको दुरुपयोग मात्र गरे, नेपालमा पञ्चायतकालमा राजालगायत नेताहरूले सत्ताको दुरुपयोग गरेजस्तो । तर अमिनले आप्mनो शासन कालमा युगान्डालाई ‘जङ्गलराज’ नै बनाइदिए, जसरी अहिले प्रजातन्त्रवादी र गणतन्त्रवादी नेताहरूले नेपाललाई बनाइदिइका छन् । अमिनले आप्mनो विरोधीहरूको तत्काल, बिना कुनै न्यायिक सुनवाइ, हत्या गर्न लगाए । आपूmविरुद्ध षडयन्त्र गरेको आशङ्का गर्दै उनले एकपटक आप्mनी महिला निजी सचिवको हत्या गरेर उनको मुटु, कलेजो पकाउन लगाएर खाए रे १ अमिनका उत्पात र आतङ्कका अनेक कथा छन् । ती सबै यो सानो आलेखमा समावेश गर्न सकिंदैन । केही उदाहरणहरू मात्र हेरौ ।
    अमिनले धेरै किसिमका मान पदवी स्थापना र प्रदान गरेको घोषणा गरे । मानपदवीसहितका अनेक पदक र तक्माहरू आफैंले लिए । त्यसरी प्राप्त तक्माहरू कोटमा माथिबाट तलसम्म भिरेर हिंड्ने गर्थे, दादा इदि अमिन, नेपालका अहिलेका गणतन्त्रवादी नेतालहरूले नेपालको अस्मितालाई आँच पु¥याएर जथाभावी बोलेजस्तै ।
    इदि अमिन, एकपटक एउटा सानो होचो छाप्रोमा एउटा कुर्सी राखेर बसे अनि कम्पालामा रहेका विदेशी कूटनितिज्ञहरूलाई भेटन बोलाए । विदेशीहरू अग्लो र अमिन बसेको छाप्रो होंचो भएकोले भेट्न जाने सबैले उनीसँग हात मिलाउन छाप्रोभित्र पस्दा निहुरिनु पर्ने भयो । यस किसिमको दृश्यतिर देखाउँदै अमिनले आप्mना सहयोगीहरूलाई भने–“हेर, म कति विश्वप्रसिद्ध र ठूलो मान्छे हुँ, मसँग हात मिलाउन सबै मेरो अगाडि निहुरिरहेका छन् ।”
    इदि अमिनका यस्ता सिल्ली र त्रूmर कार्यबाट दिक्क भएका युगान्डावासीले उनीबाट मुक्ति पाउन निर्वाचनमा पुनः ओबोटको पार्टीलाई धेरै मत दिएर विजयी गराए ।
    पञ्चायती व्यवस्थालाई नेपाली जनताले २०४६ सालमा समाप्त पा¥यो । यो व्यवस्थाको समाप्तिको खुशीयालीमा देशभरि दिपावली मनायो । प्रजातन्त्रको आगमन र पञ्चायती व्यवस्थाको पतन भएकोमा जनता अत्यन्तै हर्षित थियो । तर जनताको त्यो हर्ष लामो समयसम्म रहन सकेन । शेरबहादुर देउवा सरकारको आकार र क्रियाकलाप तथा माओवादी सङ्घर्षसँगै, २०५२ सालदेखि जनताको हर्ष ओरालो लाग्न थाल्यो । अहिले स्थिति यस्तो भएको छ कि नेपालीहरूले राजा आऊ देश बचाऊ भन्न थालेका छन् । युगान्डामा इदि अमिनलाई सत्ताच्युत गर्न जनताले पुनः मिल्टन ओबोटेको दललाई विजयी गराएजस्तो गरी ।
    जनताको अनुभव र विश्लेषण अनुसार पञ्चायत वा राजतन्त्र हुँदा देशको अस्मिता दाउमा लगाउनेजस्तो घृणित कार्य भएको थिएन । राजाहरू जनतासँग डराउँथे । भ्रष्टाचार नियन्त्रण गर्थये । शक्ति केन्द्र केवल एक राजदरबार थियो । तर अहिले देश अनुशासनहीन भएको छ । नेताहरू आप्mनो स्वार्थका लागि देशको अस्मिता नै दाउमा लगाएर हिंडिरहेका छन् । सत्ता र शक्तिको लागि नेताहरू जस्तोसुकै कार्य गर्न तयार छन् । देशभित्र जहिले पनि कलह छ । कलह एकपछि अर्को जन्मिरहेको  छ । पहिले एउटा मात्र राजा दिए, अहिले नेपालमा थुप्रै राजाहरू छन् । केही राजाहरूले नेपाल टुक्र्याइदिन्छु भन्दै धम्की पनि दिइरहेका छन् ।
    तर नेपालका यी अनेक राजाहरूले पञ्चायत काल र राजाहरूको आलोचना गर्ने ‘नैतिक वजन’ गुमाइसकेका छन् । पञ्चायतकालभन्दा पनि स्वच्छ व्यवस्था यी गणतन्त्र एवं प्रजातन्त्रवादी नेताहरूले दिन सकेको भए यिनीहरूले आलोचना गर्ने ठाउँ’ हुन्थ्यो ।
    अहिलेका नेताहरूले राजा महेन्द्रलाई सत्तोसराप गरेको झनै उदेकलाग्दो छ । यी नेताहरूले आप्mनो र महेन्द्रको शासनकालको तुलना गरे हुन्छ । नेपालको आर्थिक विकासको मेरुदण्डको रूपमा रहेको एवं पूर्वका जनतालाई पश्चिमको जनतासँग जोडने महेन्द्र वा पूर्व–पश्चिम राजमार्गको निर्माण राजा महेन्द्रको पालामा नै भएको थियो । पथलैया, नारायणघाट, निजगढ, चन्द्रनिगाहपुर, लालबन्दी, ढल्केवर, लहानजस्ता नवनिर्मित बजारको विकासमा महेन्द्र राज मार्गले महŒवपूर्ण योगदान पु¥यायो । अहिलेको नयाँ पुस्ताहरूलाई थाहा छैन होला, सडकको अभावमा नेपालीहरू नेपालकै विभिन्न ठाउँमा जान भारतीय भूमि भएर जानु पथ्र्यो । उदाहरण, वीरगंजबाट गौर, मलङ्गवा, सिरहा, जनकपुर, विराटनगर जान रक्सौल हुँदै भारतीय रेल चढेर जानुपथ्र्यो । महेन्द्र राजमार्ग निर्माणपछि यो ससम्या समाधान भयो । वीरगंजको आर्थिक विकासमा महेन्द्रको ठूलो योगदान छ ।
    आर्थिक विकासको एउटा अर्को उदाहरण– मधेसका धेरै नेताहरूले राजा महेन्द्रलाई सत्तोसराप मात्र गर्दैनन्, ँमहेन्द्रीय राष्ट्रवाद भन्दै उनलाई मधेसको शत्रुको रूपमा चित्रित गर्छन् । केही नेताहरूले यस्तो गर्नु स्वाभाविक हो किनभने यस्तो गरेर मात्र उनीहरूले आप्mनो राजनीति चलाउन सक्छन् । हुन पनि केही गर्न नसक्नेले अरूको मात्र आलोचना गरेर राजनीति गर्छ । तर मधेसी जनताले यो पत्याउनु दुःखलाग्दो कुरा हो । यस तथ्यका केही उदाहरण ः महेन्द्रले मधेसको आर्थिक विकास गर्न जचुकाली, वीरगंज चीनी कारखाना, कृषि औजार कारखाना आदि स्थापना गरे । विभिन्न समुदायको बसोबास भएको क्षेत्रको द्रुततर गतिमा आर्थिक विकास हुन्छ भन्ने ‘अमेरकी आर्थिक मोडेल’ प्रयोग गर्दै मधेसको आर्थिक विकास गर्न  विभिन्न जातजाति एवं समुदायहरूको बसोबास गराए । अहिलेको पुस्तालाई थाहा नहुन सक्छ, आजभन्दा पचाससाठी वर्ष पहिले मधेसमा हैजा, मलेरिया लागेर बस्न सक्ने स्थिति थिएन । तर यस क्षेत्रमा ँमलेरिया उन्मूलन कार्य महेन्द्रको पालामा नै भएको हो । जमिन्दार वा बढी जग्गा हुनेहरूबाट जमिन लिएर गरिब परिवारमा बाड्न एवं तराईमा आधुनिक भूमि व्यवस्थापन गरेर कृषि उत्पादन बढाउन महेन्द्रले नै २०२१ सालमा ‘भूमि सुधार’ लागू गरे ।
    नेपालको आर्थिक एवं राजनैतिक विकास यो मुलुक असंलग्न रहनुमा नै छ, यो मुलुकको सार्वभौमसत्ता र स्वतन्त्रता असंलग्नताबाट नै जोगाउन सकिन्छ भनेर महेन्द्रले असंलग्न अभियान (ल्यल(ब्ष्निलभम ःयखझभलत) मा सक्रिय भाग लिए । असंलग्न अभियानको स्थापना सन् १९६१ मा बेलग्रेडमा जवाहरलाल नेहरू, सुकार्नो, गमाल अब्देल नासेर, वामे क्रमाह र जोसिप ब्रोज टिटो को अगुवाइमा भए तापनि उनीहरूको नाम बढी चर्चामा आए तापनि, यो अभियानको स्थापना र विकासमा महेन्द्रले निकै महŒवपूर्ण योगदान पु¥याएका थिए । महेन्द्रले यो अभियानमा भाग नलिएर, नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय जगत्मा परिचित नगराएको भए, भारतले नेपाललाई उहिले सिक्किम बनाइसक्थ्यो । अहिलेका नेताहरूको व्यवहारले गर्दा भारतले नेपाललाई भुटान त बनाइ नै सकेको छ ।  नेपाल र खासगरी तराईको आर्थिक विकासमा महेन्द्रको यति ठूलो योगदान हुँदाहुँदै पनि केही नेताहरूले ‘महेन्द्रीय राष्ट्रवाद’ भन्दै यिनको सत्तोसराप गर्छन् । तर यी नेताहरूले बुझ्नुपर्ने हो, राजा महेन्द्रले नेपालको सार्वभौमसत्ता नजोगाएको भए, नेपाल भारतमा सिक्किमजस्तो विलय भएको भए, राजा महेन्द्रको आलोचना त के, नेपाली हुँ भन्न पाउने अवसरबाट पनि वञ्चित हुने थिए । २०१७ सालमा महेन्द्रले गरेको कार्य निश्चय पनि अशोभनीय एवं दुःखद थियो । तर त्यस्तो समय आउनुमा तत्कालीन राजनीतिको पनि दोष थियो, जस्तो कि अहिलेको राजनीतिबाट दिक्क भएर जनताले राजा आऊ देश बचाऊ भन्ने स्थिति आएको छ ।
    राजनीतिमा को कति कम तानाशाह र निरङ्कुश छ भनी हेर्न तुलना गरिन्छ, इदि अमिनको मिल्टन ओबोटेसँग । नेपालको सन्दर्भमा को इमानदार राष्ट्रवादी देखियो भनी प्रजातन्त्रवादी, गणतन्त्रवादीहरूको तुलना महेन्द्र वा पञ्चायती व्यवस्थासँग गरिनुपर्छ ।
    मधेसको आर्थिक विकासमा महेन्द्रको राष्ट्रवादले महŒवपूर्ण भूमिका खेलेको तथ्य अस्वीकार गर्नु राजनीतिक पूर्वाग्रह मात्र हुनेछ ।
दचद्दण्टघ)बमजष्पबचष्२थबजयय।अयm