गाउँ, खै के भो ?

चन्द्रकिशोर
chandrakishore_jha@yahoo.com
    शहरबाट आफन्तहरू आएर अलि दिन रित्तो गाउँमा चहलपहल छ । गाउ“कै अनुहारहरूलाई गाउ“मा भेटिन यस्तै पर्व तिहार पर्खिनुपर्ने हुन्छ । तर गाउ“ फर्किनुपर्दाका कथा अहिलेसम्म पनि रित्तिएको छैन, नेपालकै कुनै अर्को भूगोलबाट आउ“दा परेको होस् वा पारि भारतबाट कम सास्ती छैन । झन् दूर देशबाट आउनेहरूको व्यथा कम कारुणिक छैन । गाउ“ यस्तै कथाहरू गम्दैछ र सोच्दैछ गाउ“ आउन कतिको दुरुह छ ।
    गाउ“मा मान्छे थपिन थालेपछि त्यसको कारोबार गर्न कैयौं लोभी नजर पल्किएका छन् । म्यानपावर कम्पनीका दलाल, ऋण उठाइदिने कारोबारीस“गै मधेसमा आन्दोलनपछि काठमाडौं उक्लिएका वा चुनाव जितेर काठमाडौंवासी हुन पुगेका नेताहरू राजनीतिको बजार खोज्न फेरि गाउ“बस्ती छिरेका छन् । शुभकामना साटासाटका नाममा राजनीतिक दुकानदारीको फेसन नै भएको छ । नेताका बिचौलियाहरू आम कार्यकर्तालाई तिनका समक्ष परेड खेलाएभैंm प्रस्तुत गर्ने÷गराउने होड नै चलेको छ । कतै सामूहिक पूजा त कतै रमाइलो मेला, त कतै कुस्ती प्रतियोगिता गराउन लागिपरेका छन्, तिनीहरू । जनताका प्रत्यक्ष सरोकार उपेक्षित छन् । प्रायः गाउ“हरू दशैंदेखि छठसम्म यस्तै कथाहरूले भरिएका छन् । फेरि छठ सकिएस“गै शुरू हुन्छ, गाउ“ उजाडिने कथा ।
    गाउ“का गल्लीबाट गुज्रेर नै देश विकासको बाटो निस्कन्छ, गाउ“मा अहिले पनि प्रशस्त सम्भावनाहरू छन् । गाउ“मा संस्कृतिका मूलभूत पक्षहरू अवशेषका रूपमा अहिले पनि ज्यु“दा छन् । शहरी–ग्रामीण असन्तुलन पक्कै एउटा चेतावनी हो तर यसबारे नीति निर्माताहरूको दूरदृष्टि पुग्न सकेको छैन । गाउ“को अस्तित्व मासिनुको अर्थ राष्ट्रको स्वत्व समाप्त हुनु हो । यो मुलुकको अर्थ–राजनीतिक स्थायित्वका लागि पनि उत्साहप्रद सड्ढेत होइन ।
गाउको सर्तमा शहर
    गाउको सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक गणितमा आएको फेरबदलले केवल गाउ“लाई मात्रै असन्तुलनमा पारेको छैन । यसले शहरलाई पनि आप्mनो चपेटामा लिएको छ । पारम्परिकरूपमा देखिएको हिसाबमिलान अहिलेको विकसित नया“ सूत्रहरूले जति गर्दा पनि सन्तुलन हुन सकिरहेको छैन । गाउ“ फोस्रो हु“दै गइरहेको छ । शहर त्यसका लागि भ्याकुम क्लिनर भएको छ । त्यसैले गाउ“ त्रासदीमा छ । शहरी–ग्रामीण क्षेत्रमा बढ्दो असन्तुलन हाम्रो लागि एउटा चेतावनी हो । जब हामी यो भन्छौं कि हाम्रो गाउ“ले प्रगति गरिरहेको छैन । त्यहा“ विकासको सन्तुलन ठीक बाटोमा छैन । त्यसको अर्को पाटो के हो भने शहरमा बढ्दो जनसङ्ख्या, बेरोजगारी, साधनको अभाव, वितरणमा त्रुटि, मह“गी, उत्पादकत्वमा ¥हास, सामुदायिक सन्तुलनमा हेरफेर, रोजगारीमा प्रतिस्पर्धा, अव्यवस्थित घडेरीकरण भइरहेको छ । अर्थात् गाउ“को रुग्णताले शहरलाई गा“जेको छ । यसले गर्दा गाउ“को  हिसाब नमिल्ने अवस्थामा आइपुगेको छ । अहिले देखिएका गुणाभाग र जोडघटाउ जति गरे पनि भाग्यफल शून्य नै आउ“दो रहेछ ।
    गाउ“को विकासको सर्तमा नै शहरको विकास स्थिर हुन सक्छ । गाउ“ र शहरको बीचमा खाल्डो रहेसम्म शहरमा पनि सुखचैन रह“दैन । अहिले जिल्ला सदरमुकाम वा अन्य शहरहरूतिर जसरी गाउ“लेहरू ओइरिएका छन्, त्यसको व्यवस्थापन हुन सकिरहेको छैन । नेपालका शहर बजारहरू यतिखेर यस्तै व्यवस्थापकीय समस्याका चुनौती बेहोरिरहेका छन् । र, यही कारण हो कि गाउ“, शहर छिरेर पनि उसले खोजेको जस्तो समृद्धि आपूmकहा“ पठाउन सकेको छैन । गाउ“का सवाल र सरोकारलाई त्यहा“ व्यवस्थापन गर्न सकियो र गाउ“ले शहरलाई थेग्ने हैसियत बनाउन सकियो भने गाउ“ र शहर दुवै गुलजार हुन सक्छन् । त्यसका निमित्त शहरका आवश्यकताहरू गाउ“का उत्पादनहरूले भरथेग गर्न सक्नुपर्छ । अहिले नेपालको विकास नीतिमा रिक्तता यहींनेर छ । पर्व तिहारका बेला गाउ“ फर्किंदा गाउ“ उजाड र गुलजार भएका सन्दर्भहरू उठ्ने गरेको भए तापनि जमराभैंm केही समयपछि सुकेर जान्छ ।
शब्द गुमाउ“दै
    गाउ“ शब्द सम्पदाको खजानाको रूपमा चिनिन्थ्यो । शहरभन्दा गाउ“मा बढी शब्दहरूको प्रयोग हुन्छ । कुनै पनि भाषाको आत्मा गाउ“मा बस्दो रहेछ । मातृभाषाहरूको बहुलता रहेको हाम्रो देशमा गाउ“ले नै ती भाषाहरूको सामथ्र्य प्रदान गर्दथ्यो । गाउ“को अर्थतन्त्र ओरालो लागेपछि भाषा र संस्कृतिमा समेत असर परेको छ । गाउ“को सामाजिक–आर्थिक गणितमा हेरफेर हुन थालेपछि गाउ“को त्यो तागत गुम्दै गएको छ । बढ्दो प्रविधिको प्रयोग, परम्परामा बदलाव, रहनसहनमा आएको फेरबदल, मानिसहरूको पलायन जस्ता कारणले गर्दा शब्दहरूको प्रयोगको निरन्तरतामा ¥हास आउ“दै गयो । जसले गर्दा बिस्तारै कतिपय शब्दहरू लुप्त हु“दै गइरहेका छन् । जसरी कृषिमा प्रविधिको प्रयोग भएपछि पारम्परिक प्रविधिस“ग जोडिएका शब्दावलीहरूस“ग नया“ पुस्ता परिचित छैनन् । घरको निर्माणको वास्तुमा परिवर्तनपछि त्यसस“ग जोडिएका रैथाने शब्दहरू प्रयोग हुन छाड्यो । स“गै गाउ“ले केही नया“ शब्दावलीहरू आयात पनि गरेको छ । जसले गर्दा गाउ“को अभिव्यक्तिमा भाषिक घुलन पनि देखिन्छ । खासगरी नेपाली, हिन्दी र अङ्ग्रेजीको बढ्दो दबाबले आम बोलचालमा मातृभाषा प्रयोगको प्राकृतिक रूप रहेन, त्यसमा यी भाषाका शब्दहरू स्थानीय भाषास“ग नया“ आवरणमा प्रयोगमा आइराखेका छन् ।
    गाउ“घरमा छरिएर रहेका अपार शब्द सम्पदाहरू प्रयोगको कसौटीमा खुम्चदै गएको अवस्था छ । केही भाषा विशेषको सन्दर्भमा शब्दकोषमा ती शब्दहरू अभिलेखीकरण भएपनि प्रवद्र्धनको कमीले ग्रामीण क्षेत्रका अनेकौं मातृभाषाहरूले शब्द गुमाउ“दै गएका छन् । कुनै पनि शब्दस“ग त्यसको प्रयोग, परम्परा र संस्कार जोडिएको हुन्छ । एउटा शब्द लोप हु“दा तीस“ग जोडिएका विगतका अनुभव पनि खेर गइरहेको हुन्छ । यसका बारेमा राजनीति गर्नेलाई लाग्ला शब्द हराउ“दैमा के भयो त ? विश्व भाषिक सम्पदामा नेपालले गर्ने योगदानमा शब्द सामथ्र्यको ¥हासले स्वभावतः हाम्रो भूमिका कमजोर हुन्छ । गाउ“विमर्शमा भोलि सुधारका पाइलाहरू पनि चालिएला तर एकपटक लोप भइसकेको शब्द सम्पदालाई फेरि प्राप्त गर्न निकै गा¥हो हुन्छ ।
सामूहिकतामा ¥हास
    गाउ“ले सिकाउ“छ कि सम्बन्ध र नाताहरूमा जीवन कस्तो र कसरी चल्छ । नाताहरूको गहिराइ बुभ्mन गाउ“ छिर्नैपर्छ । शहरी प्रभावका कारण गाउ“मा केही बदलाव अवश्य नै आएको छ । तर पनि सम्बन्धहरूको पारम्परिक व्याकरणलाई अहिलेसम्म गाउ“ले नै धानेको छ । त्यसैले होला जो जति टाढाबाट आएका छन्, त्यसका बारेमा गाउ“मा खोजीनीति त्यति नै बढी हुन्छ । यसले त्यो गाउ“को हुनुको आप्mनोपन देखाउ“छ । गाउ“मा देखिएको सामाजिक बदलावको अर्को पाटो पनि छ । गाउ“ भन्ने बित्तिकै यसस“ग सामूहिकताको भावना विम्बको रूपमा देखा पर्दथ्यो । अपनत्व र सामाजिक घनिष्ठता यहा“को मौलिकता भनेर चिनिन्थ्यो । एक अर्कालाई सहयोग गर्ने प्रवृत्ति र सामाजिक पारस्परिकता गाउ“को विशेषतामा गनिन्थ्यो । विवाह, व्रतबन्ध, श्राद्ध, पूजापाठ, जन्ती, मलामी होस् वा खेतीपाती, घरनिर्माण जस्ता काममा एकले अर्कोलाई सघाउ पु¥याउने चलन थियो । अब बिस्तारै एक अर्कामा हुने सहयोगको काम पैसामा हुन थालेको छ ।
    शहरमा मात्र होइन, गाउ“मा पनि यस्ता प्रयोजनका कामहरूका लागि व्यावसायिक कारोबारीहरू उपलब्ध हुन थालेका छन् । गाउ“ रित्तिंदै जानुले मात्र होइन, समन्वय र सामञ्जस्यको भावनामा पनि ¥हास आएको छ । कसैको जन्ती वा मलामीमा लान पनि हारगुहार गर्नुपर्ने हुन्छ । पहिला गाउ“मा कसैको छोरीको बिहे छ भने सि·ो गाउ“ले त्यसलाई आप्mनै जिम्मेवारी ठान्थ्यो । अब पाहुना बनेर जन्ती हेर्न मात्र पुग्छन् । हेर्दा मसिनो बदलाव जस्तो लाग्ने यस्ता सामाजिक क्रियाकलापहरूले गाउ“को मनोविज्ञानमा शहरी सोच हावी हु“दै गएको देखाउ“छ । घुर ताप्ने वा दलानमा बस्ने जसले सामुदायिक संवादलाई निरन्तरता दिइराखेको थियो । माओवादी द्वन्द्व, बढ्दो असुरक्षा, सामाजिक तनाव, लोग्ने मान्छेहरू बाहिरिनु, पर्दा प्रथामा कमी जस्ता कारणले दलानको चलन घटेको छ । घट्दो दलानको चलनस“गै घुर ताप्नुको सामाजिक प्रयोजन कमजोर हु“दै गएको छ । अर्थात् पारस्परिक संवादका पारम्परिक माध्यमहरू खुम्ंिचदैछन् । जसले गर्दा अनेकौं स्वार्थका बिचौलियाहरूले गाउ“लाई ढपक्कै छोपेका छन्, तिनले नै सहजीकरण गर्छन् ।
प्रविधिको पीर
    एकातिर गाउ“घरमा पारम्परिक प्रविधिलाई विस्थापित गर्दै आधुनिक उपकरणहरू लग्नुपर्ने जोड छ । त्यसको आवश्यकता पनि छ । स“गस“गै त्यसले ल्याएको अर्को पक्ष के हो भने खेतीमा मानवीय श्रमको खा“चोलाई त्यसले कम गर्दै गएको छ । पहिला गोरुले जोताइ हुन्थ्यो र हातले रोपाइ“ हुन्थ्यो । अब बिस्तारै यी कामहरूका लागि मेसीनको प्रयोग हुन थालेको छ । यसले पनि गाउ“मा बचेखुचेका खेतीहर मजदुरहरूलाई पलायन हुन बाध्य पारेको छ । प्रविधिप्रतिको बढ्दो आकर्षणले तत्काल बढी उब्जाउने चक्करमा विषादी र रासायनिक मलको अन्धाधुन्ध प्रयोग भइरहेको छ । आयातीत बीउको चलन बाक्लिएको छ । यस्ता खबरलाई राजनीति वा मिडियाले ‘डाउन मार्केट’ ठानी प्राथमिकता दिइराखेका छैनन् । तर कतिपय क्षेत्र विशेषहरूमा बढ्दो विषादीको प्रयोगले रोगीहरूको सङ्ख्या डरलाग्दो भएको छ ।
    गाउ“मा प्रविधि र मानवीय श्रमबीचको सन्तुलन, पर्यावरणमैत्री खेती प्रणाली, नया“ प्रविधिस“गै सीपको विकास, आधुनिक र पारम्परिक खेती प्रणालीको सम्मिलन जस्ता सवाल र सरोकारहरू गाउ“का नया“ बिचौलियाहरूको चासोमा छैनन् । गाउ“मा केन्द्रबाट पुग्ने रकमहरू वा गाउ“का संसाधनलाई दोहन गर्न उद्दत बिचौलियाहरूले यस्ता सवालको कल्पना पनि गर्न सक्दैनन् ।
खै के भो ?
    गाउ“को समस्या भनेको केवल पलायन मात्र होइन, गाउ“स“ग जोडिएका असल परम्पराहरूलाई जोगाउन नसक्नु पनि हो । पू“जीदेखि लिएर सत्तातन्त्रसम्म सबैले आआप्mनो स्वार्थ अनुसार गाउ“ र समाजलाई आकार दिन खोज्दैछन् । छठजस्तो सादगी एवं प्राकृतिक पर्वलाई आडम्बरयुक्त बनाइएको छ । छठ पर्व गाउ“बस्तीमा उपलब्ध स्रोत र साधन तथा एक अर्काको सहयोगमा मिलिजुली मनाइने गरिन्थ्यो । यसमा न त बजार हावी थियो, न त पुरोहित पण्डित नै । अहिले शहरी हावा गाउ“को छठमा पनि देखिन थालेको छ ।
जहा“ गाउ“लेहरू फगत उपभोक्ता जस्तो देखिएका छन् । खै के भो गाउ“लाई ?