विश्वमा धेरै चिकित्सा पद्धतिहरू छन जसबाट विश्वमा देखापरेका रोगहरूको उपचार र रोग लाग्नबाट बच्ने देश, काल र परिस्थिति अनुसारको व्यवस्था गरिएको छ । तीमध्ये आयुर्वेद चिकित्सा पद्धति विश्वकै प्राचीन चिकित्सा पद्धति हो । आयुर्वेदको उत्पत्ति मानव उत्पत्तिभन्दा पहिले नै भएको मानिन्छ । आयुर्वेदको उत्पत्ति भगवान धन्वन्तरिबाट भएको मानिन्छ ।
कार्तिक कृष्णपक्ष त्रयोदशी आयुर्वेदका प्रवत्र्तक भगवान धन्वन्तरिको जयन्तीको अवसरमा आयुर्वेदका चिकित्सक, कविराज, वैद्य तथा आयुर्वेद सम्बन्धित अन्य सङ्घसंस्था, अस्पताल, चिकित्सालयमा भगवान धन्वन्तरिको पूजा गरिन्छ र आप्mनो र आप्mना सबै रोगी र अन्य व्यक्तिको दीर्घायु सुस्वास्थ्यको कामना गरिन्छ । धन्वन्तरि जयन्तीलाई राष्ट्रिय आरोग्य दिवसको रूपमा मनाइन्छ । वास्तवमा विश्वमा नै यही दिनलाई आरोग्य दिवस मान्नुपर्छ किनकि प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष अधिकांश देशमा यस दिनलाई धनतेरसको रूपमा मनाइन्छ जुन धन्वन्तरि तेरसको अपभ्रंश हो । यस दिन घर–घरमा सरसफाइ गरी नया“ भा“डा किन्ने प्रचलन छ । धन्वन्तरि अर्थात् आयुर्वेदका देवताको उत्पत्तिबारे विभिन्न मतहरू छन् । आयुर्वेदका प्रथम प्रचारक र प्रसारक आदिदेव भगवान् धन्वन्तरि निर्विवादरूपले यसका प्रवत्र्तकका रूपमा प्रतिष्ठित छन् । ऐतिहासिक तथ्यहरूमा दृष्टि गर्दा धन्वन्तरि विषयक प्राप्त जानकारीका अनुसार धन्वन्तरि नामको सर्वप्रथम उल्लेख वैदिक कालमा समुद्र मन्थनको बेला अमृत कलश धारण गरेको देवताको रूपमा प्राप्त हुन्छ । हातमा अमृत कलश धारण गरेको कारण उनलाई पियुषपाणि धन्वन्तरि पनि भनिन्छ । यसको अतिरिक्त प्राचीन ग्रन्थहरूबाट प्राप्त विवरणहरूको अनुसार काशीको राजाहरूको वंश परम्परामा राजा दीर्घ तपा अथवा राजा धन्वको पुत्रको रूपमा पनि धन्वन्तरि सिद्ध हुन्छन् ।
विभिन्न पुराणहरू जस्तै भागवत पुराण, हरिवंश पुराण एवं ब्रह्माण्ड पुराणमा वर्णन गरिएका कथाहरू र प्राचीन ग्रन्थहरूमा चर्चित चिकित्सा विशेषज्ञहरूमा मुख्यतः छ उल्लिखित छन् । धन्वन्तरि काशीराज, दिवोदास, अश्विनी कुमार, नकुल र सहदेव यी चिकित्सा विशेषज्ञहरूमा प्रथम तीनको अत्यधिक चर्चा पाइन्छ । पुराणहरूको अनुसार काशीराज धन्वले पुत्र प्राप्तिको लागि दीर्घकालीन तप गरे र उनलाई दीर्घतपा भनियो । आप्mनो दीर्घकालीन तपस्याको परिणाम रूपमा दीर्घतपाले समस्त रोगहरूको नाश गर्ने देव धन्वन्तरीलाई पुत्र रूपमा प्राप्त गरे । दीर्घतपाका पुत्र धन्वन्तरि आयुर्वेदका प्रवत्र्तक, यज्ञ भागका अधिकारी एवं विष्णुको अवतार थिए । उनलाई अनिमा महिमासहित आठै सिद्धि प्राप्त थियो तथा उनको स्मरण मात्रले रोगहरूको नाश हुन्थ्यो । दिवोदास धन्वन्तरि भीम रथका पुत्र र महाराज दशरथका समकालीन थिए । उनका पुत्र वेदर्षि प्रवर्दनको नामोल्लेख मर्यादा पुरुषोत्तम श्री रामको राज्यभिषेकको बेला उपस्थित राजाहरूमा काशीराज प्रतद्र्धनको रूपमा पनि पाइन्छ । प्रतद्र्धनका पिता दिवोदासलाई आदि धन्वन्तरिको अवतार पनि मानिन्छ । दिवोदासले नै विश्वमित्रपुत्र सुश्रुतसहित आठ शिष्यहरूलाई उपदेशित गर्दै भनेका थिए–म नै आदिदेव धन्वन्तरि हु“ र समुद्र मन्थनको बेला आविर्भूत धन्वन्तरि पनि म नै हु“ । देवासुर सङ्ग्रामको कारण भूमण्डलमा आयुर्वेदको प्रचारप्रचार गर्न नसक्नुको कारण नै मलाई फेरि अवतरित हुनुप¥यो । उनले भनेका थिए–महर्षि सुश्रुतले आप्mनो ग्रन्थ सुश्रुतसंहितामा यस तथ्यलाई अभिव्यजित गर्दै लेखेका छन्–
अयं हि धन्वन्तरिरादिदेवों
जन्मजरा मृत्युहरो मराणाम् ।
शल्यांगमंगे परेरूपेतः प्राप्तो
हिमगां भूय इहोपदिपटुम ।।
अर्थात् देवहरूको जन्म, जरा र मृत्युको नाश गर्ने देवहरूलाई अमरत्व प्रदान गर्ने म नै आदिदेव धन्वन्तरि हु“ । म अन्य अरू (सात) बाट युक्त तथा शल्य तन्त्रप्रधान आयुर्वेदको उपदेश दिनको लागि पुनः यस पृथ्वीमा आएको छु । विभिन्न ग्रन्थ–पुराणहरू तथा संहिताबाट प्राप्त विवरण अनुसार यो सिद्ध हुन्छ कि समुद्र मन्थनको बेला भगवान् धन्वन्तरिको आविर्भाव भगवान् विष्णुको अंशको रूपमा भएको थियो तथा उनी आफ्नो हातमा श्वेतकलश धारण गरेर अवतरित भएका थिए । आग्नेय पुराणमा समुद्र मन्थनमा अवतरित भगवान् धन्वन्तरिलाई आयुर्वेदको प्रवत्र्तकका रूपमा उल्लेख गरिएको छ । मिलिन्द प्रश्न नामक एउटा पालि ग्रन्थमा दोस्रो शताब्दी इस्वीपूर्व मिलिन्दप्रति नागसेनको उक्तिमा–‘चिकित्सकानां...’ पूर्वका आचार्यबाट प्रारम्भ गरेर गणना गरिएका आचार्यहरूमा धन्वन्तरिको नाम उल्लेख छ । त्यसमा रोगोत्पत्ति, निदान, स्वभाव, समुत्थान तथा चिकित्सा आदिमा आचार्यरूपमा चर्चा भएको नागसेन आपूmभन्दा पूर्व नै आचार्य धन्वन्तरिको उल्लेख गर्नाले धन्वन्तरिको सार्वभौतिकता सिद्ध हुन्छ । चिकित्सा विज्ञानका जनक र आयुर्वेदको प्रवत्र्तकको रूपमा धन्वन्तरिले औषधि विज्ञानलाई स्पष्ट र नवीन दिशा प्रदान गरे ।
डा. रमेश मिश्र
नारायणी आयुर्वेदिक औषधालय, वीरगंज
