शहरको पहिचान– प्राज्ञिक प्रवचन

चन्द्रकिशोर
एउटा सुसंस्कृत शहर हुनको लागि आजभोलि त्यस शहरमा कतिको प्राज्ञिक प्रवचनहरू हुने गर्छन्, त्यसको आधारमा शहरविशेषको प्राज्ञिकता निर्धारण हुन्छ । वीरगंज शहरको एउटा आर्थिक पहिचान त छँदैछ, यसलाई प्राज्ञिक विमर्शहरूको शहर पनि बनाउने प्रयत्न गरिनुपर्दछ । वीरगंजमा साना, मझौला वा ठूला विमर्शहरूको लागि सभाकक्षहरू पनि छन्, अन्य पूर्वाधारहरू पनि छन् तर प्राज्ञिक विमर्शहरूको गतिविधि न्यून नै छ ।
    प्राज्ञिक प्रवचन जसलाई अङ्ग्रेजीमा एकेडेमिक लेक्चर भन्न सकिन्छ । यो कुनै विषयका उच्च ज्ञाताले दिने सम्भाषण हो । यसमा विषय र वक्ताको निर्धारण पहिले नै भइसकेको हुन्छ । विज्ञले नै केवल आफ्ना कुरा प्रस्तुत गर्दछन् । सहभागीहरूले विषयसँग जोडिएका र वक्ताको स्तर अनुसारको प्रश्नहरू राख्छन् । हलुका र हावादारीका प्रश्नहरू राखिंदैन । सहभागीहरू पनि विषय र वक्ताका बारेमा पूर्वसूचना पाएका हुन्छन् र आफूले सोध्न सकिने सम्भावित प्रश्नहरूको बारेमा पनि थोरबहुत पूर्वतयारी गरेका हुन्छन् । यसरी गरिएको विमर्शले सम्बन्धित विषयमा एक प्रकारको गहिरो र फराकिलो बुझाइ निर्माण गर्न सहज बनाउँछ । एउटा विशिष्ट प्राज्ञिक वक्ताको प्रवचन सुनेर सहभागीहरू उत्साहित र उत्प्रेरित भइराखेका हुन्छन् । यो शहरविशेषको लागि ज्ञानार्जनको अतिरिक्त अवसर पनि हो ।
    नेपाली सन्दर्भमा काठमाडौंमा यस्ता प्रवचनहरूको थालनी गरिएको लामो समय भइसक्यो । कैयौं नोबेल पुरस्कार विजेताहरू पनि आफ्ना विषयमा आएर सम्बोधन गरिसकेका छन् । भारतका प्रसिद्ध वैज्ञानिक एवं पूर्वराष्ट्रपति एपीजे अब्दुल कलामको पनि लेक्चर भइसकेको छ । काठमाडौंमा यसका लागि एउटा उत्साहित श्रोताहरूको जमात पनि खडा भइसकेको छ । प्राय: यस्ता कार्यक्रमहरूको लागि हाते निम्तोभन्दा पनि इमेलमार्फत् कार्यक्रमबारे जानकारी पठाइन्छ र सहभागीहरू आउँछन् पनि । यदाकदा मात्र निम्तो पठाउने गरिएको पाइन्छ । सञ्चारमाध्यममार्फत् खुला निमन्त्रण पनि गरिन्छ र रुचि भएका जो कोही पनि सहभागी भइराखेका हुन्छन् ।
    यस्ता प्राज्ञिक प्रवचनको समय पूर्वनिर्धारित हुन्छ, कति बजे शुरू हुने र समापन हुने । यसमा लम्बेतान भाषण हुँदैन र वक्ताहरूको भीड पनि हुँदैन । आयोजकको सामान्य शिष्टाचारपछि मुख्य वक्ताले बोल्छन् र सहभागीहरूबाट समयको चाप अनुसार प्रश्नहरू राखिन्छन् । त्यसैले होला, यस्ता कार्यक्रमहरूमा काठमाडौंमा निर्धारित समयमैं राम्रो सहभागिता जुटन थालेको छ । कैयौं प्रवचनहरूका बारे लामो समयसम्म चर्चा परिचर्चा भइराखेका हुन्छन् । केवल बाहिरी मुलुकका वक्ताहरू मात्र होइन, स्वदेशी विद्वानहरूबाट पनि बेलाबखत यस्ता परिचर्चाहरू भइराखेका हुन्छन् ।
    भारतमा यस्ता प्रवचनहरूलाई संस्थागतरूपमैं शृङ्खलाबद्धरूपमा चलाउने प्रचलन पनि छ । हामीकहाँ पनि काठमाडौंमा यसको सुरुआत भइसकेको छ । कुनै विशिष्ट व्यक्तिको नाममा प्रवचन शृङ्खलालाई समर्पित गर्ने चलन पनि छ । जस्तै काठमाडौंकै एक संस्था सोसल साइन्स वहाँले “महेशचन्द्र रेग्मी ब्याख्यानमाला” शृङ्खला शुरू गरेको छ । उसको कार्यक्रममा त प्रवचनकर्ताको “स्पीच”को प्रिन्ट प्रति नै वितरण गर्ने गरिन्छ । पहिले वक्ताले बोल्छन्, कार्यक्रम समापन हुन्छ र अन्तमा बिदा हुने बेला त्यसको छापिएको प्रति निश्शुल्क वितरण गरिन्छ । महेशचन्द्र रेग्मी उच्चकोटिका नेपाली विद्वान हुनुहुन्थ्यो । उहाँकै
स्मृति र सम्मानमा सोसल साइन्स वहाँले प्रवचन शृङ्खला चलाएको छ । यसलाई प्रवचन शृङ्खला एक, दुई भनेर अगाडि बढाउने गरिन्छ । अरू पनि संस्थाहरूबाट प्रयासहरू भइराखेका छन् । जसले काठमाडौंको बौद्धिक विमर्शलाई उचाइ दिएको छ ।
    माथिका सन्दर्भहरूले के देखाउँछ भने प्राज्ञिक प्रवचनका लागि शहरविशेषमा प्रयत्न हुनुपर्छ र त्यसका लागि शालीन श्रोता पनि हुनुपर्दछ । यस्ता प्रवचनहरू राजनीतिक भाषण जस्तो रसपूर्ण हुँदैनन् , यो त नितान्त विषयगत हुन्छ । यसमा सहभागीहरूले चाख लिएर आनन्दको अनुभूति गर्ने प्रयत्न गर्नुपर्छ । प्रवचनको विषयका बारेमा थोरबहुत जानकारी बटुलेर जानु‘भो भने, विषयको उठान भएपछि तपाईंको रुचि गहिरिंदै जान्छ । तपाईं धेरै कुराहरू सिक्न सक्नुहुन्छ । यस्ता कार्यक्रमहरूको अर्को विशेषता के हो भने यसमा कानेखुशी गरिंदैन, बीचमा कोही उठेर जाँदैनन्, सभाको मर्यादालाई ख्याल गरिन्छ । वास्तवमा एउटा विज्ञलाई सम्मान गर्न र उनीप्रति सद्भाव देखाउन सभाको मर्यादालाई ध्यान दिइन्छ । कस्ता श्रोता वा सहभागी छन्, तिनले कुन स्तरको प्रश्नहरू राख्छन्, त्यसले पनि शहरको बौद्धिकस्तरलाई प्रदर्शित गर्दछ ।
    काठमाडौंमा त अचेल युवाहरूको बाक्लो उपस्थिति यस्ता कार्यक्रमहरूमा हुने गरेको छ । सोध गरिराखेका, उच्च शिक्षा प्राप्त गरिराखेका वा बौद्धिक विमर्शमा रुचि राख्ने युवाहरू सहभागी हुन्छन् । त्यस्तै प्राध्यापक, पत्रकार, कानुन व्यवसायी, चिकित्सक, बौद्धिक उद्यमीहरू पनि सहभागी हुने गर्छन् । कस्तोसम्म देखिन्छ भने खुला सूचना पाएर सहभागीहरूको भीड बढी भइदिन्छ, त्यस अनुसारको कुर्सी नभए पनि चुपचाप बडो शालीन तरिकाले सहभागीहरू उभेर सुन्छन्, खाली ठाउँमा पलेटी कसेर बस्छन् र ज्ञान चर्चाबाट लाभ लिन्छन् । काठमाडौंमा हुने यस्ता प्रवचनहरूमा नामुद हस्तीहरू कुनै कुनामा उभेर सुनिरहेको दृश्य सामान्य मानिन्छ ।
    हाम्रो वीरगंजमा पनि यस्ता प्रयासहरू गरिनुपर्छ । अर्थशास्त्रमा नोबेल पुरस्कार पाएका व्यक्तिहरूको प्रवचन हुन पाए क्या गजब हुन्थ्यो । यी कुराहरू असम्भव छैनन् । केवल समयबद्ध सहभागी हुने, असल श्रोता हुने र गुणस्तरको प्रश्न सोध्ने व्यक्तिहरू चाहिएको छ । वीरगंजमा असल श्रोताको एउटा राम्रो जमात बनाउन सकियो भने बर्सेनि यस्ता प्रयासहरू गर्न सकिन्छ र यसबाट वीरगंजको बौद्धिक आयामलाई फराकिलो बनाउन सकिन्छ ।
    करिब दुई वर्ष पहिला वीरगंजमा प्रसिद्ध नेपाली लेखक सीके लालको प्रवचन आयोजन गरिएको थियो । त्यसमा अभूतपूर्व सहभागिता देखिएको थियो र त्यसलाई स्थानीय मिडियाले पनि राम्रो स्थान दिएको थियो । यसबाट के देखिन्छ भने वीरगंजमा यस प्रकारको बौद्धिक प्रवचनहरू गराउन सकिन्छ । एउटा समस्या के छ भने अन्तर्राष्ट्रिय विद्वानहरू प्राय: अङ्ग्रेजीमा बोल्छन्, वीरगंजमा अङ्ग्रेजी भाषामा गरिएको प्रवचन कतिको लाभकारी हुन सक्छ ? यसबारे अलि विचार गर्नुपर्ने हुन्छ । जबकि यहाँ पनि सार्वजनिक कार्यक्रमहरूमा अङ्ग्रेजी बोल्ने क्रम शुरू भइसकेको छ । अर्को विकल्प पनि छ, केही समयको लागि भारतकै विद्वान, विशेषज्ञ वा नामुद पेशाकर्मीको प्रवचन हिन्दीमा गराउन सकिन्छ, जो अपेक्षाकृत सहज हुन सक्छ । त्यस्तै नेपालीमा अनुवाद गरेर बोलिदिने व्यक्तिको प्रबन्ध गरेर पनि वीरगंजमा श्रोतामैत्री प्रवचन कार्यक्रम गराउन सकिन्छ ।
    शहरमा अन्य गतिविधिका साथै यस्ता गतिविधिहरूको क्रम बिस्तारै शुरू गरिनुपर्छ । मानौं कोही वक्ता काठमाडौंमा आमन्त्रित छन् भने तिनलाई वीरगंज बोलाउन सकिन्छ । उडानको सुविधाले गर्दा कार्यक्रम सकिएर त्यही दिन उनलाई काठमाडौं फर्काउन पनि सकिन्छ । तर यी सबका लागि सम्र्पक र समन्वय हुनुपर्दछ । स्थानीय बौद्धिक वर्गहरूको सक्रिय पहल र हार्दिकता हुनुपर्दछ । र, यस्ता गतिविधिहरूको क्रम बढ्दै गयो भने काठमाडौंबाहिर वीरगंज पनि प्राज्ञिक प्रवचन हुने केन्द्रको रूपमा चिनिन सक्छ । यस शहरको नयाँ पहिचान बन्न पुग्छ । यस्ता प्रयासहरूबाट स्थानीय बासिन्दाहरूले बढी लाभ लिन्छन् नै जानकारी पाएर छेउछाउका जिल्ला र सीमापारिबाट पनि मानिसहरू आउँछन् । यसले शहरको व्यावसायिकतालाई पनि अभिवृद्धि गर्छ । वीरगंज केवल आर्थिक शहर हो र यहाँ बौद्धिक क्रियाशीलता न्यून छ भन्ने आक्षेपबाट जोगिएर शहरको गौरव वृद्धि हुन सक्छ । त्यसैले प्राज्ञिक प्रवचनको क्रम कसरी विकसित गर्ने त्यसबारे सोच्नु जरुरी भइसकेको छ । यहाँका संवेदनशील व्यक्ति र जिम्मेवार संस्थाहरूको लागि यो एउटा चुनौती पनि हो ।