२७ जुलाई १९६७ को एक प्रसारणमा बीबीसी लन्डनले भनेको थियो– ‘लन्डनमा यातायातको यतिसम्म वृद्धि भएको छ कि ट्राफिक रोकिएपछि १७ मिलसम्मको सडकजाम हुन्छ। यहाँका ट्राफिक प्रहरीले ट्राफिक नियन्त्रण गर्न मुखमा मास्क लगाउनुपर्यो, यदि त्यसो नगरे सडकमा उडिरहेको मोटरवाहनहरूको धुवाँमा ५ घण्टा पनि उभिन कठिन हुन्छ। यी क्षेत्रमा स्थायी निवास गर्नेहरूको स्वास्थ्य मनोदशा र स्नायविक दुर्बलताको बारेमा भन्न सकिंदैन।’ आज इङगल्यान्डमा यति धेरै धुवाँ छाएको छ कि त्यहाँको प्रतिवर्गमिटर भूमिमा प्रतिवर्ष एक किलोग्राम खरानी जम्मा हुन्छ।
मोटर, इन्जिन मिल र कारखानाहरू इङगल्यान्ड र अमेरिकामा मात्र होइन, पूरै संसारमा बढिरहेको छ। सन् १९०० को जाँच अनुसार संसारमा पहिलेदेखि नै २ खर्ब ६० अर्ब टन कार्बन ग्यास छाएको थियो, अब त्यसको मात्रा २० गुनाभन्दा बढी छ। रेडियो विकीरणको दुष्प्रभाव त्यसभन्दा अतिरिक्त छ। धुवाँको उडिरहेको बादलले एक दिन सारा पृथ्वीलाई नै मृत्युको घाँटीजस्तो तातो बनाइ बस्न अयोग्य बनाउनेछ। अति भएपछि रूखबिरुवाले त्यस धुवाँलाई पिउँछ तर मनुष्य लुप्तजीवको श्रेणीमा पुग्नेछ।
कलकारखाना, रेलवे इन्जिन, ताप बिजुलीघर, मोटर, वायुयानको सङ्ख्या दु्रतगतिमा बढिरहेको छ। यसमा जल्ने पेट्रोल, डिजल, कोइलाबाट निस्किने कार्बन मोनोअक्साइड र सल्फर डाइअक्साइडजस्तो भयङकर ग्यासले वायुमण्डललाई दिनदिनै विषाक्त बनाउँदै छ। बढ्दो जनसङ्ख्या, वाहन र कारखानाको कारण हावामा हानिकारक तत्त्वको परिणाम बढ्दै गइरहेको छ। धूलो र धुवाँमा यी तत्त्वहरूको बाहुल्यता छ । साससँगै यी शरीरमा प्रवेश गर्छन् र शरीरलाई दुर्बल एवं रुग्ण बनाउँदै जान्छ ।
दिल्लीमा ट्रक, बस, मोटर आदिको साइलेन्सरले प्रतिदिन २० हजार पाउन्डभन्दा बढी सल्फर डाइअक्साइड ग्यास हावामा फाल्छ। एउटा ताप बिजुलीले ९५ पाउन्ड यस्तो ग्यास नित्य पैदा गर्छ, जुन शरीरको लागि मात्र हैन भवन र फलामे पुलको लागि पनि त्यत्तिकै हानिकारक हुन्छ। आगराको ताजमहल शहरको ग्यासको कारण गल्दै गइरहेको छ। ताजमहललाई सुरक्षित राख्नको लागि घोल पोत्ने कुरा सोचिंदैछ, जसबाट सुन्दर सङगमरमरको क्षरण रोकिन सकियोस्।
कार्बन मोनोअक्साइड ग्यास हावाको सात सय भागमा भए, त्यो सास फेर्नेहरू मर्नेछन्। यदि त्यसको लाखौं भाग हुनेछ भने त्यस क्षेत्रको प्राणी रोगी हुनेछ ।
औद्योगिक शहरमाथि मडारिरहेको छाइ धुन्ध जुनसुकै बेला पनि हेर्न सकिन्छ । त्यसमा कार्बन, सल्फेट, नाइट्ेरट, सीसा हाइड्रोकार्बनका यौगिकहरूको भरमार रहन्छ। धूलो र धुवाँ मिलेर एउटा यस्तो कुहिरोको तन्ना तानिएको छ, जसको मुन्तिर बस्ने मनुष्य, बोटबिरुवाको पनि दम घुट्दैछ। उनीहरूको स्वाभाविक विकास नराम्ररी अवरुद्ध भइरहेको छ।
औद्योगिक कारखानाले निरन्तर कार्बन डाइअक्साइड, सल्फर अक्साइड, क्लोरिन, जलेको रबर जस्ता करिब ३ हजार प्रकारका विष उत्पन्न गर्छ। यो हावामा मिसिन्छ र प्रदेशमा बस्नेहरूले त्यस विषमा सास फेर्न विवश हुन्छन्। शहरको चमकदमक हेर्नेहरूले थाहा पाउँदैनन् कि उनीहरूको स्वास्थ्यको जरा निरन्तर खोक्रो हुँदै गइरहेको छ।
कारखानाबाट निस्किने हावामा सल्फर डाइअक्साइड, कार्बन मोनोअक्साइड, स्मग रिएक्टैन्ट कार्बन डाइअक्साइड, ओजोन र सूक्ष्म कणहरू पाइन्छन्। साथै कार्बन कण, सीसाको कण, धातुको कारखानाबाट निस्किने धातु कण आदि सामेल हुन्छन्।
सल्फर डाइअक्साइड ग्यासबाट एम्फिसिमा, हृदयरोग आदि हुन्छ। हावा चिसो भएपछि यस ग्यासबाट सल्फ्युरिक अम्ल बन्छ, जसले भवन र वनस्पतिलाई क्षति पुर्याउनुका साथै फलामलाई पनि बर्बाद गर्छ।
कार्बन मोनोअक्साइड ग्यास रक्तको हेमोग्लोबिनसँग मिसिएर रगतको अक्सिजन धारण क्षमतामा कमी ल्याउँछ । यसबाट मोटर चलाउँदा थकाइ लाग्छ, दुर्बलता बढ्छ र चक्कर लाग्ने घटनाहरू पनि बढ्छ।
त्यसपछि यी विषालु ग्यासको धुवाँको धुन्ध बनिरहन्छ, जसबाट क्यान्सर, श्वसनतन्त्रका विभिन्न रोग, हृदयरोग आदि फैलिन्छ। ओजोनबाट वनस्पति क्षतिग्रस्त हुन्छ। सूक्ष्म कणबाट वस्तुहरू मैला हुन्छन्, आँखाको हेर्ने शक्तिमा प्रतिकूल प्रभाव पर्छ र श्वसनतन्त्रमा विकार आउँछ । इन्जिनलाई धक्का दिनको लागि पेट्रोलमा सीसा मिसाइएको हुन्छ तर त्यसबाट जुन विषालु धुवाँ उत्पन्न हुन्छ, त्यसले वायुमण्डलको विषाक्तता दिनदिनै बढाउँदै गइरहेको छ।
वायुमा धुवाँ बढ्नुको अर्थ हो, त्यसको कीटाणुनाशक शक्तिको नाश। स्पष्ट छ, वायुमा कीटाणु मार्ने क्षमता नष्ट भएपछि कीटाणु ठूलो मात्रामा वृद्धि हुन्छ र कृषि नष्ट गर्छ। अमेरिकाको सबैभन्दा बढी वायु प्रदूषण क्षेत्रमा कृषि कीटाणुहरूको यति धेरै बिगबिगी छ कि यदि कुनै खेतमा कीटाणुनाशक औषधि पुगेन भने एक दाना अन्न पनि जोगिंदैन । डिडिटी जस्तो कीटाणुनाशक औषधिको प्रयोगबाट अन्न विषालु बन्दैछ, दुवै समस्या भयङकर छ र त्यसबाट बचाउको एकमात्र उपाय छ, धुवाँ बढाउने उद्योगको स्थान लघुकुटीर उद्योग र हस्तशिल्पले लिनुपर्छ तथा यज्ञको विस्तार विश्वमा गरिनुपर्छ।
क्यालिफोर्नियामा धुवाँको कुहिरोबाट १५ मिलियन डलर बराबरको बालीमा प्रत्यक्ष नोक्सान पुग्छ, अप्रत्यक्ष क्षति १३२ मिलियन डलर आँकलन गरिएको छ, यो समस्या अन्य राज्यमा पनि छ।
जोन टि मिडिल्टन, डाइरेक्टर– युनिभर्सिटी स्टेटवाइड एयर पोलुसन रिसर्च सेन्टरको भनाइ छ, फोटो केमिकल्सको वायु प्रदूषणबाट सबै २७ स्टेट्स प्रभावित छन् तर कोलम्बियाका केही जिल्लामा बढी छ। यहाँको फसल पछिल्लो दिनमा नष्ट हुँदाहुँदै जोगिएको थियो। यसको अतिरिक्त डस्ट पार्टिकल्स, ठोस र द्रव केमिकल्स, जसमा तेल र कोइला पाइन्छन्, त्यसमा समिश्रित कुहिरोले पनि फसललाई प्रभावित गरिरहेको छ। ग्यासबाट हुने वायु प्रदूषण जसमा हाइड्रोकार्बन्स, नाइट्रोजन अक्साइड, फ्लोरिड्स सल्फर डाइअक्साइड सामेल छन्, त्यसले पनि फसललाई नष्ट गरिरहेको छ। सुडान घास शकरको कण, दाले पान अलफाफा ओट्स, बदाम, एप्रिकोट, सिटरस, अङ्गुर प्लम्बस अर्चिट्रस पेटु नियस, स्पैन ड्ेरगन्स लाकर्स र रे ग्रासको जाँच गर्दा यी वस्तुहरू वायु प्रदूषणबाट विशेषरूपले प्रभावित भइरहेका छन्। यदि यसलाई जोगाइएन भने यी पूर्णरूपमा विषाक्त हुन्छन् र यसलाई अन्य जङगली फल समान अखाद्य मानिनेछ ।
कारखाना र वाहनमा इन्धन जति जलाइँदैछ र त्यति अतिरिक्त गर्मी उत्पन्न भइरहेको छ, त्यस सङकटलाई कम गरेर आँकलन गर्नुहुँदैन। वर्तमान क्रम चलिरह्यो भने आगामी २५ वर्षमा वातावरणमा कार्बन डाइअक्साइडको मात्रा अत्यधिक वृद्धि हुनेछ र त्यसको गर्मीबाट धु्रव प्रदेशको बरफ पग्लिन थाल्छ। यसको प्रभावले समुद्र तल र माथितर्फ उठ्ने क्रम बढ्दै जान्छ र यो क्रम यथावत चलिरहयो भने सबै बर्फ गल्नेछ र समुद्रको जल करिब ४ सय फुट अग्लो हुनेछ र यो सङकटले धर्तीको प्राय: आधा भाग पानीमा डुबाएर राख्नेछ। यो क्रम बढ्दै समुद्री सङकटलाई २५ वर्षपछि उत्पन्न गर्न शुरू गर्नेछ र ४ सय वर्षमा त्यो सङकट उत्पन्न हुनेछ। जसको कारण आजको वैज्ञानिक उत्साहलाई मानवी विनाशको लागि उदय भएको थियो, त्यसलाई अभिशाप नै मानिनेछ।
शहरका सडकमा दौडिने दु्रतगामी वाहन, बिजुलीको प्रयोग, थोरै स्थानमा धेरै मात्रामा जल्ने आगो, घिचपिचको श्वास तथा शरीरको गर्मी, कलकारखाना आदिको कारणबाट तापमान ग्रामीण क्षेत्रको अपेक्षा धेरै बढ्नेछ। बिजुलीको पङ्खाले तापमान कम गर्दैन, केवल हावालाई यताबाट उता घुमाउँछ, चुस्त एवं एकमाथि अर्को कपडा लाद्ने फेसनले शरीर वरपरको गर्मी झनै बढाउनेछ। सडक र बसले गर्मीलाई बढाइरहेको छ । पक्की घर र पत्थरको सडकमा तपन रहन्छ। वृद्धि भएको तापमानले शहर निवासी आफ्नो स्वाभाविक शारीरिक क्षमता गुमाउँदै गइरहेका छन्।
बढ्दो वायुप्रदूषणको परिणाम यो पनि हुन सक्छ कि पछिल्लो हिमयुग जस्तै फेरि अर्को हिम युग सामुन्ने खडा हुनेछ र लामो अवधिको लागि धर्तीको एक भाग प्राणी बस्न योग्य हुनेछैन। त्यसमाथि प्रचण्ड शीतको सत्ता स्थापित हुने देखिंदैछ ।
यस प्रकारले अनेकानेक सम्भावनाहरू अडकल लगाइँदैछ। थाहा छैन कुन सत्य हो ? तर यति निश्चित छ कि यो
प्रदूषणले मानवीय स्वास्थ्यलाई बर्बाद गरेरै छाड्छ । जब स्वच्छ हावा
पाइँदैन, तब हर श्वासको साथ
फोहर मात्र होइन, विष शरीरमा
पुग्नेछ, तब स्वास्थ्य कहाँ जोगिन्छ ? जीवन कसरी सुरक्षित हुन
सक्छ ?
मोटर, इन्जिन मिल र कारखानाहरू इङगल्यान्ड र अमेरिकामा मात्र होइन, पूरै संसारमा बढिरहेको छ। सन् १९०० को जाँच अनुसार संसारमा पहिलेदेखि नै २ खर्ब ६० अर्ब टन कार्बन ग्यास छाएको थियो, अब त्यसको मात्रा २० गुनाभन्दा बढी छ। रेडियो विकीरणको दुष्प्रभाव त्यसभन्दा अतिरिक्त छ। धुवाँको उडिरहेको बादलले एक दिन सारा पृथ्वीलाई नै मृत्युको घाँटीजस्तो तातो बनाइ बस्न अयोग्य बनाउनेछ। अति भएपछि रूखबिरुवाले त्यस धुवाँलाई पिउँछ तर मनुष्य लुप्तजीवको श्रेणीमा पुग्नेछ।
कलकारखाना, रेलवे इन्जिन, ताप बिजुलीघर, मोटर, वायुयानको सङ्ख्या दु्रतगतिमा बढिरहेको छ। यसमा जल्ने पेट्रोल, डिजल, कोइलाबाट निस्किने कार्बन मोनोअक्साइड र सल्फर डाइअक्साइडजस्तो भयङकर ग्यासले वायुमण्डललाई दिनदिनै विषाक्त बनाउँदै छ। बढ्दो जनसङ्ख्या, वाहन र कारखानाको कारण हावामा हानिकारक तत्त्वको परिणाम बढ्दै गइरहेको छ। धूलो र धुवाँमा यी तत्त्वहरूको बाहुल्यता छ । साससँगै यी शरीरमा प्रवेश गर्छन् र शरीरलाई दुर्बल एवं रुग्ण बनाउँदै जान्छ ।
दिल्लीमा ट्रक, बस, मोटर आदिको साइलेन्सरले प्रतिदिन २० हजार पाउन्डभन्दा बढी सल्फर डाइअक्साइड ग्यास हावामा फाल्छ। एउटा ताप बिजुलीले ९५ पाउन्ड यस्तो ग्यास नित्य पैदा गर्छ, जुन शरीरको लागि मात्र हैन भवन र फलामे पुलको लागि पनि त्यत्तिकै हानिकारक हुन्छ। आगराको ताजमहल शहरको ग्यासको कारण गल्दै गइरहेको छ। ताजमहललाई सुरक्षित राख्नको लागि घोल पोत्ने कुरा सोचिंदैछ, जसबाट सुन्दर सङगमरमरको क्षरण रोकिन सकियोस्।
कार्बन मोनोअक्साइड ग्यास हावाको सात सय भागमा भए, त्यो सास फेर्नेहरू मर्नेछन्। यदि त्यसको लाखौं भाग हुनेछ भने त्यस क्षेत्रको प्राणी रोगी हुनेछ ।
औद्योगिक शहरमाथि मडारिरहेको छाइ धुन्ध जुनसुकै बेला पनि हेर्न सकिन्छ । त्यसमा कार्बन, सल्फेट, नाइट्ेरट, सीसा हाइड्रोकार्बनका यौगिकहरूको भरमार रहन्छ। धूलो र धुवाँ मिलेर एउटा यस्तो कुहिरोको तन्ना तानिएको छ, जसको मुन्तिर बस्ने मनुष्य, बोटबिरुवाको पनि दम घुट्दैछ। उनीहरूको स्वाभाविक विकास नराम्ररी अवरुद्ध भइरहेको छ।
औद्योगिक कारखानाले निरन्तर कार्बन डाइअक्साइड, सल्फर अक्साइड, क्लोरिन, जलेको रबर जस्ता करिब ३ हजार प्रकारका विष उत्पन्न गर्छ। यो हावामा मिसिन्छ र प्रदेशमा बस्नेहरूले त्यस विषमा सास फेर्न विवश हुन्छन्। शहरको चमकदमक हेर्नेहरूले थाहा पाउँदैनन् कि उनीहरूको स्वास्थ्यको जरा निरन्तर खोक्रो हुँदै गइरहेको छ।
कारखानाबाट निस्किने हावामा सल्फर डाइअक्साइड, कार्बन मोनोअक्साइड, स्मग रिएक्टैन्ट कार्बन डाइअक्साइड, ओजोन र सूक्ष्म कणहरू पाइन्छन्। साथै कार्बन कण, सीसाको कण, धातुको कारखानाबाट निस्किने धातु कण आदि सामेल हुन्छन्।
सल्फर डाइअक्साइड ग्यासबाट एम्फिसिमा, हृदयरोग आदि हुन्छ। हावा चिसो भएपछि यस ग्यासबाट सल्फ्युरिक अम्ल बन्छ, जसले भवन र वनस्पतिलाई क्षति पुर्याउनुका साथै फलामलाई पनि बर्बाद गर्छ।
कार्बन मोनोअक्साइड ग्यास रक्तको हेमोग्लोबिनसँग मिसिएर रगतको अक्सिजन धारण क्षमतामा कमी ल्याउँछ । यसबाट मोटर चलाउँदा थकाइ लाग्छ, दुर्बलता बढ्छ र चक्कर लाग्ने घटनाहरू पनि बढ्छ।
त्यसपछि यी विषालु ग्यासको धुवाँको धुन्ध बनिरहन्छ, जसबाट क्यान्सर, श्वसनतन्त्रका विभिन्न रोग, हृदयरोग आदि फैलिन्छ। ओजोनबाट वनस्पति क्षतिग्रस्त हुन्छ। सूक्ष्म कणबाट वस्तुहरू मैला हुन्छन्, आँखाको हेर्ने शक्तिमा प्रतिकूल प्रभाव पर्छ र श्वसनतन्त्रमा विकार आउँछ । इन्जिनलाई धक्का दिनको लागि पेट्रोलमा सीसा मिसाइएको हुन्छ तर त्यसबाट जुन विषालु धुवाँ उत्पन्न हुन्छ, त्यसले वायुमण्डलको विषाक्तता दिनदिनै बढाउँदै गइरहेको छ।
वायुमा धुवाँ बढ्नुको अर्थ हो, त्यसको कीटाणुनाशक शक्तिको नाश। स्पष्ट छ, वायुमा कीटाणु मार्ने क्षमता नष्ट भएपछि कीटाणु ठूलो मात्रामा वृद्धि हुन्छ र कृषि नष्ट गर्छ। अमेरिकाको सबैभन्दा बढी वायु प्रदूषण क्षेत्रमा कृषि कीटाणुहरूको यति धेरै बिगबिगी छ कि यदि कुनै खेतमा कीटाणुनाशक औषधि पुगेन भने एक दाना अन्न पनि जोगिंदैन । डिडिटी जस्तो कीटाणुनाशक औषधिको प्रयोगबाट अन्न विषालु बन्दैछ, दुवै समस्या भयङकर छ र त्यसबाट बचाउको एकमात्र उपाय छ, धुवाँ बढाउने उद्योगको स्थान लघुकुटीर उद्योग र हस्तशिल्पले लिनुपर्छ तथा यज्ञको विस्तार विश्वमा गरिनुपर्छ।
क्यालिफोर्नियामा धुवाँको कुहिरोबाट १५ मिलियन डलर बराबरको बालीमा प्रत्यक्ष नोक्सान पुग्छ, अप्रत्यक्ष क्षति १३२ मिलियन डलर आँकलन गरिएको छ, यो समस्या अन्य राज्यमा पनि छ।
जोन टि मिडिल्टन, डाइरेक्टर– युनिभर्सिटी स्टेटवाइड एयर पोलुसन रिसर्च सेन्टरको भनाइ छ, फोटो केमिकल्सको वायु प्रदूषणबाट सबै २७ स्टेट्स प्रभावित छन् तर कोलम्बियाका केही जिल्लामा बढी छ। यहाँको फसल पछिल्लो दिनमा नष्ट हुँदाहुँदै जोगिएको थियो। यसको अतिरिक्त डस्ट पार्टिकल्स, ठोस र द्रव केमिकल्स, जसमा तेल र कोइला पाइन्छन्, त्यसमा समिश्रित कुहिरोले पनि फसललाई प्रभावित गरिरहेको छ। ग्यासबाट हुने वायु प्रदूषण जसमा हाइड्रोकार्बन्स, नाइट्रोजन अक्साइड, फ्लोरिड्स सल्फर डाइअक्साइड सामेल छन्, त्यसले पनि फसललाई नष्ट गरिरहेको छ। सुडान घास शकरको कण, दाले पान अलफाफा ओट्स, बदाम, एप्रिकोट, सिटरस, अङ्गुर प्लम्बस अर्चिट्रस पेटु नियस, स्पैन ड्ेरगन्स लाकर्स र रे ग्रासको जाँच गर्दा यी वस्तुहरू वायु प्रदूषणबाट विशेषरूपले प्रभावित भइरहेका छन्। यदि यसलाई जोगाइएन भने यी पूर्णरूपमा विषाक्त हुन्छन् र यसलाई अन्य जङगली फल समान अखाद्य मानिनेछ ।
कारखाना र वाहनमा इन्धन जति जलाइँदैछ र त्यति अतिरिक्त गर्मी उत्पन्न भइरहेको छ, त्यस सङकटलाई कम गरेर आँकलन गर्नुहुँदैन। वर्तमान क्रम चलिरह्यो भने आगामी २५ वर्षमा वातावरणमा कार्बन डाइअक्साइडको मात्रा अत्यधिक वृद्धि हुनेछ र त्यसको गर्मीबाट धु्रव प्रदेशको बरफ पग्लिन थाल्छ। यसको प्रभावले समुद्र तल र माथितर्फ उठ्ने क्रम बढ्दै जान्छ र यो क्रम यथावत चलिरहयो भने सबै बर्फ गल्नेछ र समुद्रको जल करिब ४ सय फुट अग्लो हुनेछ र यो सङकटले धर्तीको प्राय: आधा भाग पानीमा डुबाएर राख्नेछ। यो क्रम बढ्दै समुद्री सङकटलाई २५ वर्षपछि उत्पन्न गर्न शुरू गर्नेछ र ४ सय वर्षमा त्यो सङकट उत्पन्न हुनेछ। जसको कारण आजको वैज्ञानिक उत्साहलाई मानवी विनाशको लागि उदय भएको थियो, त्यसलाई अभिशाप नै मानिनेछ।
शहरका सडकमा दौडिने दु्रतगामी वाहन, बिजुलीको प्रयोग, थोरै स्थानमा धेरै मात्रामा जल्ने आगो, घिचपिचको श्वास तथा शरीरको गर्मी, कलकारखाना आदिको कारणबाट तापमान ग्रामीण क्षेत्रको अपेक्षा धेरै बढ्नेछ। बिजुलीको पङ्खाले तापमान कम गर्दैन, केवल हावालाई यताबाट उता घुमाउँछ, चुस्त एवं एकमाथि अर्को कपडा लाद्ने फेसनले शरीर वरपरको गर्मी झनै बढाउनेछ। सडक र बसले गर्मीलाई बढाइरहेको छ । पक्की घर र पत्थरको सडकमा तपन रहन्छ। वृद्धि भएको तापमानले शहर निवासी आफ्नो स्वाभाविक शारीरिक क्षमता गुमाउँदै गइरहेका छन्।
बढ्दो वायुप्रदूषणको परिणाम यो पनि हुन सक्छ कि पछिल्लो हिमयुग जस्तै फेरि अर्को हिम युग सामुन्ने खडा हुनेछ र लामो अवधिको लागि धर्तीको एक भाग प्राणी बस्न योग्य हुनेछैन। त्यसमाथि प्रचण्ड शीतको सत्ता स्थापित हुने देखिंदैछ ।
यस प्रकारले अनेकानेक सम्भावनाहरू अडकल लगाइँदैछ। थाहा छैन कुन सत्य हो ? तर यति निश्चित छ कि यो
प्रदूषणले मानवीय स्वास्थ्यलाई बर्बाद गरेरै छाड्छ । जब स्वच्छ हावा
पाइँदैन, तब हर श्वासको साथ
फोहर मात्र होइन, विष शरीरमा
पुग्नेछ, तब स्वास्थ्य कहाँ जोगिन्छ ? जीवन कसरी सुरक्षित हुन
सक्छ ?