$type=ticker$count=12$cols=4$cate=0

बज्जिका संस्कृतिमा आँपको महत्त्व र स्थान

SHARE:

सञ्जय साह ‘मित्र’
नेपाली संस्कृति भन्नु नेपालभित्रका संस्कृतिहरूको सङगम हो। नेपालभित्र हिमाली, पहाडी र मधेसी गरी मूलत: तीन किसिमको संस्कृति रहेको परम्परागत मान्यता छ। यो भूगोलको आधारमा गरिएको अध्ययन हुन सक्छ । पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्म फैलिएको भनिएको मधेसमा पनि  मौलिक सभ्यता र संस्कृतिहरूको भण्डार रहेको देखिन्छ। यिनै विशाल संस्कृतिमध्येको एक हो बज्जिका संस्कृति।
बज्जिका संस्कृति प्रकृतिको निकै नजिक रहेको संस्कृति हो। एक हिसाबले हेर्ने हो भने प्रकृतिको सबै रूप र रङगको पूजन बज्जिका संस्कृतिमा गरिन्छ। पशुपक्षी, धरती, खोलनाला, पोखरी, हावा, चन्द्र, सूर्य, ग्रहहरूदेखि वनस्पतिसम्मको पूजा विभिन्न अवसर र सन्दर्भमा बज्जिका संस्कृतिमा गरिएको पाइन्छ। वनस्पतिमा पनि आँप, पीपल, नीम, महुआ, तुलसी, दुबो आदिको विशेष महत्त्व रहेको छ। बज्जिका संस्कृतिमा विशेष महत्त्व बोकेको आँपको साास्कृतिक महत्त्वबारे यहाँ समान्य चर्चा गरिएको छ।
नयाँ घरमा बसोवास गर्दा आँपको पातको प्रयोग विविध काममा गरिन्छ। गृहपूजा गर्दा आँपको पातको तोरनले घरलाई चारैतिरबाट घेरिन्छ। यसले सम्पूर्ण घर पवित्र भएको र कुनै अनिष्ट नहुने विश्वास लिइन्छ। घरको पूजा गर्दा आँपको कलश, आँपको पल्लो तथा आँपको सुकेको लडकी प्रयोग गरिन्छ। सत्यनारायण व्रत कथालगायत अन्य पूजाहरूमा बाँडिने पञ्चामृत बाँड्दा आँपको पातले बाँडिन्छ। आँपको विकल्प केराको पात हुन्छ। सबै किसिमको पूजाको समापन हुँदा अन्त्यमा गरिने साकल अर्थात हुमादमा आँपको दाउरा नभई हुन्न। साकलमा धूप सल्काउन वा धूपसित बाल्न आँपको दाउरा अनिवार्य हुनाले आँपको दाउरालाई धूपसित तुलना गरिएको पनि पाइन्छ।
हिन्दू धर्म मान्ने सबै जातको संस्कृतिमा आँपको सबै भागको प्रयोग हुन्छ। मधेसमा फलको राजा मानिने आँपको जन्मदेखि मृत्यु संस्कारसम्म प्रयोग भएको पाइन्छ।
गर्भवती आमाले आँपको पातको डाँठ चपाएर खाने चलन छ। एकाधपटक पातको डाँठ चपाएर खानाले आमाको स्वास्थ्यमा राम्रो प्रभाव पार्ने विश्वास गरिन्छ। यसको वैज्ञानिक महत्त्वबारे अनुसन्धान जरुरी छ। आमाले आँपको पातको डाँठ खाने चलन हराउँदै गएको छ।
बच्चाको जन्मपछि छठियारको बेलासम्म अर्थात् छ दिनसम्म द्वारमा बालिने आगोमा आँपको काठ पनि हुनुपर्छ । आगो ननिभोस् भनेर निरन्तर गोरहा बालिन्छ तर कहिलेकाहीं आँपको काठ हाल्ने चलन भने रहेकै छ। छठियार मधेसको अति विशिष्ट संस्कृतिको रूपमा रहेको कुरोलाई कसैले अस्वीकार गर्न सक्दैन। छठियारको पूजामा पनि आँपको पातको प्रयोग गरिन्छ। पूजा सकिएपछि बालबालिकाको नामकरण संस्कार सम्पन्न गर्ने बेला दुबो र अक्षतासँगै आँपको पात पनि आवश्यक पर्दछ।
आँपसित मानिसको कति पवित्र नाता छ भने विवाहको समयमा समेत आँपको बिहे गर्ने चलन छ। नेवार समुदायमा इही अर्थात् बेलसित बिहे गरिन्छ, झन्डै त्यसै किसिमको संस्कार मधेसी संस्कृतिमा रहेको देखिन्छ। घरमा विवाहको दिन गरिने सबै तयारी भइसकेपछि केटा पक्षले घरबाट जन्ती निकाल्नुअघि आँप र महुआको बिहे गर्ने चलन छ। आँपको रूख (सँगै छ भने महुआको रूखलाई पनि) लाई पाँच फन्को लगाउँदै पहेंलो वा सेतो धागोले बेर्ने गरिन्छ। यस अवसरमा अनेक किसिमका गीत गाइन्छ । आँपको बिहे गरेपछि मात्रै जन्ती जाने चलन अद्यापि रहेको छ। सामाजिक परम्परामा यो निकै महत्त्वपूर्ण संस्कृतिको रूपमा रहेको छ।
बेहुली पक्षमा पनि यो रीति गर्ने चलन छ। सामान्यतया बेहुला र बेहुलीको घरमा गरिने आँपको बिहेको समयमा केही फरक हुनुपर्छ भन्ने मान्यता छ। पहिले बेहुला पक्षको घरमा आँपको बिहे हुन्छ, बेहुली पक्षको घर जतिसुकै टाढा भए पनि सकेसम्म बेहुलीको घरमा आँपको बिहे गर्ने समय केही पछि नै होओस् भन्ने मान्यता छ। बेहुलीको घरमा पनि आँपको बिहेमा विभिन्न किसिमका गीत गाइन्छ। दुवैतिर गाइने गीतमा भने समानता हुन्छ तर आँपको बिहेको समयमा गाइने गीतमा अहिलेसम्म अश्लीलता रहेको सुनिन्छ। कतिपयले के भन्ने गरेका छन् भने आँपको बिहे गरेर पवित्र वैवाहिक बन्धनमा बाँधिदा आँप र महुआको रूख जसरी स्थिर तथा पवित्र रहन्छ, उसैगरी बेहुला र बेहुलीको जोडी पनि स्थिर रहिरहन्छ। जस्तोसुकै आँधीबेहरी, घाम, वर्षा र अन्य प्राकृतिक प्रकोप सहेर आँपले छाया, फल र पातबाट समाजको सेवा गर्छ, उस्तै पवित्र जोडी बन्छ भन्ने मान्यता छ।
आँप र महुआमध्ये पहिले आँपको बिहे गर्ने चलन छ। आँपपछि महुआको बिहे गरिन्छ। आँपको बिहे मात्र गर्ने चलन पनि छ। आँप र महुआमध्ये एउटैको गर्नुपर्ने अवस्थामा आँपलाई छुटयाउनै हुन्न। आँपको बिहे नगरी सामान्यतया बज्जिका संस्कारमा जन्ती लैजाने वा घरमा भित्र्याउने चलन छैन।
विवाहको विभिन्न विधिको समयमा जग्गेमा आँपको पात, मुना तथा काठको प्रयोग गरिन्छ। आँपको विभिन्न अवयवको प्रयोगबिना मधेसमा विवाहको विधि पूरा हुनै सक्दैन। बिहेको लगन लैजाँदा होस् वा दुवैतिर कोसेली पठाउँदा होस्, आँपको पात नभई हुन्न। विवाहजस्तो पवित्र कार्यलाई आँपको पातले झन् पवित्र पारेको विश्वास बज्जिका लोकजीवनमा रहेको छ।
अन्य संस्कार तथा संस्कृतिमा आँपको विभिन्न अवयवको प्रयोग गरिन्छ। मृत्यु संस्कारमा आँपको अवयव नभई हुन्न। मुर्दा जलाउनसमेत आँपको काठ थोरै भए पनि हाल्नै पर्छ। दाह–संस्कारदेखि तेर्‍ह दिने कर्मसम्म लगभग सबै कर्महरूमा आँपको दाउरा, कलश तथा पातको प्रयोग गरिन्छ। आँपको अवयवबिनाको मृत्यु संस्कार असम्भव हुने बज्जिका संस्कृतिमा आँप जीवन पद्धतिसित गाँसिएको छ।
घरमा प्रयोगमा आउने फर्निचरमा आँपलाई उच्च मध्यमस्तरको काठ मानिन्छ। विभिन्न देवदेवी तथा लोकदेवी र कुल देवी–देवताहरूको पूजामा प्रयोग गरिने आसनमा आँपकै पिर्का चाहिन्छ। घरमा खाना खाने बेलामा सर्वसाधारणले प्रयोग गर्ने पिर्का पनि आँपकै राम्रो मानिन्छ। साधारण फर्निचरहरू–दराज, ढोका, बाकस, खाट, कुर्सी, पलङ आदि आँपको भए ढुक्क भएर प्रयोग गरिन्छ । घरमा माछा–मासु पाकेको दिन आँपको पिर्कामा बसेर खानुहुँदैन भन्ने लोकमान्यता रहे पनि विस्तारै यो कमजोर हुँदै गएको छ।
वसन्त ऋतुमा आँप फुल्न शुरु हुन्छ । आँपको मुजुरा देखेर मनै हर्षित हुन्छ। यसको सुमधुर नशालु गन्धले जसकसैको मन मोहित पार्छ। बज्जिका संस्कृतिमा अर्कै हिसाबले नयाँ वर्ष मनाइन्छ। नयाँ वर्ष अर्थात् वैशाखको पहिलो दिन बज्जिका संस्कृतिमा सतुवान मनाइन्छ। सतुवान भन्नाले सतुवा खाने दिन बुझिन्छ । विभिन्न पाँच अन्नको सातु खाने दिनको रूपमा नयाँ वर्षलाई लिइन्छ । यस दिन आँपको चिचिला अर्थात् टिकोलाको चटनी अर्थात् अचार अनिवार्य खानुपर्छ। यस दिन आँपको चिचिलाको अचार र सातु आफ्नो कुल देउतालाई चढाउने चलन छ। दोस्रो दिनलाई जुड शीतलको रूपमा बज्जिकाञ्चलमा मनाउने गरिन्छ। जुड शीतलको दिन आँपको रूखमा समेत बासी पानी छम्किने चलन छ।
छोरी र बहिनीकहाँ आँपको मौसममा कमसेकम एक दिन आँप लगिदिनुपर्छ। आँपको रूखको पहिलो फल वा हरेक वर्ष फलेको आँपको पहिलो एउटा फल साधु वा यस्तै पवित्र कर्म गर्नेलाई दान गर्नुपर्ने चलन छ। दान गर्दा ठूलो पुण्य प्राप्ति हुने विश्वास रहेको छ। आँपको फल पाक्ने बेला एकपल्ट दिदीबहिनीकहाँ कोसेली पुर्‍याउनु संस्कारको रूपमा रहेको छ। दिदीबहिनीले पनि कोसेलीको रूपमा आँपको अपेक्षा गरेका हुन्छन्। बज्जिका जनजीवनमा आँपको फलको कति महत्त्व छ भन्ने कुरो यसबाट स्पष्ट हुन्छ।
लोक आस्थाको महापर्वको रूपमा रहेको छठ बज्जिकाञ्चलको उपज मानिन्छ। छठमा आँपको पातको व्यापक प्रयोग गरिन्छ। लोहोटालाई कलश बनाउन आँपकै पालुवाको प्रयोग गरिन्छ । आँपको हाँगाको कलिलो डाँठले नहाखाएके दिनदेखि पारनको दिनसम्म दाँत माझ्ने चलन छ। अन्य वनस्पतिको दतिवन प्रयोग गर्नुहुँदैन भन्ने मान्यता अझै ग्रामीण समुदायमा छ। एकादशी, सत्यनारायण व्रतकथा र अन्य धार्मिक उत्सव वा पवित्र दिन आँपकै दतिवनले दाँत माझ्ने चलन छ।
बज्जिका लोकजीवनमा आँपसित सम्बन्धित विभिन्न लोकगीत प्रचलित छन् । अनेक उखान टुक्काहरू आँपबारे र आँपसित गाँसिएका छन्। आँपको स्वाद र प्रयोजनबारे अनेक कथाहरू प्रचलनमा रहेका छन्। आँपको पात, जरा, फल, काठको विषयमा सकारात्मक मान्यता रहेको छ। जस्तोसुकै शुभाशुभ कार्यमा आँपको प्रयोगले सकारात्मक प्रतिफल दिने विश्वास गरिएको छ।

neelambAd
Name

(स्थानीय समाचार ,1, %प्रमुख समाचार ,1, खेलकूद ,25, मन्तव्य ,3, सम्पादकीय ,27,(७ अप्रिल–विश्व स्वास्थ्य दिवसको उपलक्ष्यमा),1,(सन्दर्भ: ५८ औं राष्ट्रिय सहकारी दिवस,1,(स्थानीय समाचार,7,%प्रमुख समाचार,3,१५ अगस्त,6,२० चैत्र २०७१),1,२०७७ सालको वार्षिक राशिफल,1,main news,8,pramuk samachar,1,recent,5,अन्तरार्टिय समाचार,10,अन्तराष्ट्रिय समाचार,105,अन्तर्राष्ट्रिय मातृभाषा दिवस,1,अन्तर्वार्ता,28,अर्थ विशेष,129,अर्थ-उद्योग-वाणिज्य,710,अर्थ–उद्योग–वाणिज्य,29,अर्थविशेष,390,असार १५: धान दिवस,1,आइतवार विशेष,441,आजको बहस,16,आयुर्वेद,77,आर्थिक समाचार,136,आलेख,3,इतिहास,11,उपन्यास,11,एकाङ्की,4,एकाङ्की नाटक,2,कथा,55,कबीरा खडा बजार,216,कविता,44,कानुनी परामर्श,61,कुरोको चुरो,41,कृति समीक्षा,3,खेलकूद,1780,खोजीनीति,2,गजब,2,गुड फ्राइडे,1,गुरुनानक जयन्ती,1,गुरुनानक देव जयन्ती विशेष,1,चिठ्ठी,1,चियोचर्चा,1,जनसरोकार,2,जीवनी,2,जीवशास्त्र,1,जीवेम शरदः शतम्,1,जीवेम शरद: शतम्,1,जैव विविधता दिवस,1,टाकन–टुकन,54,टाकनटुकन,18,तथ्याङ्क,1,दृष्टिकोण,1,धन्वन्तरि जयन्ती,1,धर्म दर्शन,5,धर्म संस्कृति,10,धर्म–संस्कृति,115,नारी हस्ताक्षर,3,नारी हस्ताक्षर,6,नियतिको फल,1,नियात्रा,2,नीति वचन,1,पाठक पत्र,54,पाठक प्रतिक्रिया,22,पाठक मञ्च,58,पाठकमंच,42,पुस्तक समीक्षा,10,पोषण,2,पोषण/आहार,3,प्रजापिता ब्रह्माबाबाको ४७ औं अव्यक्ति दिवस,1,प्रतीक दैनिक,2264,प्रमुख समाचार,3585,प्रविधि,3,प्रवृत्ति र मनोवृत्ति,2,प्रसङ्गतरङ्ग,4,प्रसङ्गवश,1,फरक,145,फरक मत,2,फिचर,456,फिचर समाचार,81,फोटो,8,बाटिका,441,बुद्ध जयन्तीको उपलक्ष्यमा,1,बेलाको बोली,1,ब्रह्मा स्मृति दिवस,1,भानु जयन्ती,1,भाषा,1,भाषा/संस्कृति,1,भ्यालेन्टाइन डे,1,मजदुर दिवस विशेषः,1,मतमतान्तर,1,मतान्तर,1,मनोरन्जन,9,मन्तव्य,483,महाभारतबाट सङकलन तथा अनुवाद,231,महाभारतबाट सङकलित,16,महाशिवरात्री,1,महिला सरोकार,1,महिला हस्ताक्षर,1,मानवीय व्यवहार,1,यात्रा,29,यात्रा संस्मरण,3,यात्रानुभव,1,युग परिवर्तन कसरी र कहिले,3,युवा आवाज,1,राशिफल,2,रोचक,18,लघुकथा,32,लोक/संस्कृति,11,लोकविश्वास,2,लोहिया जयन्ती,1,वाटिका,553,वातावरण,1,वि.सं. २०७७ सालको वर्षफल,1,विज्ञान प्रविधि,3,विज्ञापनको लागि सम्पर्क,1,विश्लेषण,1,विश्व एड्स दिवसको उपलक्ष्यमा,1,विश्व सन्दर्भ,3,व्यक्तित्व,1,व्यङग्य,27,व्यङ्ग्य,35,व्यङ्ग्यम्,5,शिक्षा नेपाल,10,शिक्ष्f नेपाल,487,सङ्कलन तथा अनुवाद,35,सन्दभ: विश्व मधुमेह दिवस,1,सन्दर्भ ः विवेकानन्दा दिवस,2,सन्दर्भ - महिला हिंसा,3,सन्दर्भ - मानव अधिकार दिवस,1,सन्दर्भ : क्षयरोग दिवस,1,सन्दर्भ : चुरे दिवस,1,सन्दर्भ : बाल दिवस,1,सन्दर्भ : रमजान,1,सन्दर्भ ६१ औं राष्ट्रिय क्षयरोग दिवस,1,सन्दर्भः अन्तर्राष्ट्रिय हिन्दी दिवस,1,सन्दर्भ गाँधी जयन्ती,1,सन्दर्भः गुरु नानक जयन्ती,1,सन्दर्भ भानुजयन्ती,1,सन्दर्भः भारतको स्वतन्त्र दिवस,1,सन्दर्भ मोती जयन्ती,1,सन्दर्भः योग दिवस,1,सन्दर्भ रक्तसञ्चार सेवा दिवस,1,सन्दर्भ विश्व रेडक्रस दिवस,1,सन्दर्भ- विश्व वातावरण दिवस,1,सन्दर्भ- श्रीकृष्ण जन्माष्टमी,2,सन्दर्भ-विश्व पर्यटन दिवस,1,सन्दर्भ– शहीद दिवस,1,सन्दर्भ: २६ जनवरी,8,सन्दर्भ: नारी दिवस,2,सन्दर्भ: बाल दिवस,2,सन्दर्भ: भारतको ६४औं गणतन्त्र दिवस,1,सन्दर्भ: भारतको ६९औं स्वतन्त्रता दिवस,1,सन्दर्भ: भारतको स्वतन्त्र दिवस,2,सन्दर्भ: रमजान पर्व,1,सन्दर्भ: रेडक्रस दिवस,1,सन्दर्भ: विश्व एड्स दिवस,3,सन्दर्भ: विश्व बाल दिवस,1,सन्दर्भ: विश्व मौसम दिवस,1,सन्दर्भ: विश्व रेडक्रस दिवस,1,सन्दर्भ: वीपी जयन्ती,1,सन्दर्भ: श्री गुरु अर्जुनदेवजी महाराज शहिदी दिवस,1,सन्र्दभ विश्व पर्यावरण दिवस,1,सम–सामयिक,1,समय–सन्दर्भ,9,समयान्तर,301,समसामयिक,28,समाचार विश्लेषण,3,समीक्षा,1,समीक्षा समाहरण,1,सम्पादकीय,3049,सरोकार,46,संस्कृति/साहित्य,3,संस्मरण,15,साहित्यवार्ता,1,साहित्यात्मक,5,सिर्सियाँ नदी प्रदूषण प्रकरण,2,स्तवतन्त्र विचार,254,स्थानीय समाचार,12448,स्मृति,2,स्वतन्त्त विचार,2,स्वतन्त्र विचार,2833,स्वान्त सुखाय,88,स्वान्तः सुखाय,14,स्वान्तः सुखायः,140,स्वान्त सुखाय:,132,स्वान्त–सुखाय,157,स्वायन्त सुखाय,22,स्वास्थ्य चर्चा,49,हाम्रो बारेमा,2,हास्य एकाङ्की,1,हास्यव्यङ्ग्य एकाÍी,1,
ltr
item
Prateek Daily । प्रतीक दैनिक : बज्जिका संस्कृतिमा आँपको महत्त्व र स्थान
बज्जिका संस्कृतिमा आँपको महत्त्व र स्थान
https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgTKc3uQux8Y449AJWfG-9ntfD8UiWiSvPYiPuVVfuXP3ypfAOrxzFRlvYtQpN_4zzteA27mQlcP0Ka7Gj2E4f0mMDoUvqexA_CszPFWfAucCmYY32JBSL21koANLTJNQttMuDrYXukr8s/s1600/sanjay+mitra.jpg
https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgTKc3uQux8Y449AJWfG-9ntfD8UiWiSvPYiPuVVfuXP3ypfAOrxzFRlvYtQpN_4zzteA27mQlcP0Ka7Gj2E4f0mMDoUvqexA_CszPFWfAucCmYY32JBSL21koANLTJNQttMuDrYXukr8s/s72-c/sanjay+mitra.jpg
Prateek Daily । प्रतीक दैनिक
https://www.prateekdainik.com.np/2016/04/blog-post_163.html
https://www.prateekdainik.com.np/
https://www.prateekdainik.com.np/
https://www.prateekdainik.com.np/2016/04/blog-post_163.html
true
6917042177189007432
UTF-8
सबै हेर्नुहोस् केही भेटिएन थप विस्तृत जवाफ दिनुहोस् Cancel reply Delete By Home PAGES POSTS सबै हेर्नुहोस सिफारिस गरिएको वर्गीकरण समाचार संग्रह खोज्नुहोस् सबै पोस्ट Not found any post match with your request गृहपृष्ठ Sunday Monday Tuesday Wednesday Thursday Friday Saturday Sun Mon Tue Wed Thu Fri Sat January February March April May June July August September October November December Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec भर्खरै एक मिनेट अघि $$1$$ एक मिनेट अघि एक घण्टा अघि $$1$$ एक घण्टा अघि हिजो $$1$$ हिजो $$1$$ एक साताअघि पाँच साताअघि Followers Follow THIS PREMIUM CONTENT IS LOCKED STEP 1: Share to a social network STEP 2: Click the link on your social network Copy All Code Select All Code All codes were copied to your clipboard Can not copy the codes / texts, please press [CTRL]+[C] (or CMD+C with Mac) to copy